PROTAGORA: Njeriu është masë e të gjitha gjërave

PROTAGORA (greq.Πρωταγόρας),Abderas, filozof grek (481-411 p.e.r.). Sofisti më i njohur dhe me ndikim më të madh.Në kohën kur u paraqitë Protagora,në vend të debateve rreth teorive alternative të natyrës, filozofia u orientua tani drejt problemit të dijes njerëzore, duke pyetur në se është e mundur, për mendjen njerëzore, të' zbulojë ndonjë të vertetë universale. Kjo pyetje u ndërlikua më tej nga zbulimi i diferencave kulturore midis racave dhe popujve të ndryshëm, dukë bërë që problemi rreth së vërtetes të mplekset ngushtë me problemin e së mirës. A mund të ketë një koncept universal të së mirës, në qoftë se njeriu do të ishte i paaftë të njihte ndonjë të vërtetë universale? Grupet kryesore, në këtë debat të ri, ishin sofistët dhe njeri prej tyre ishte Protagora.

Tre sofistët më të shquar, të cilët e zhvilluan aktivitetin e tyre në Athinë gjatë shekullit të pestë p.e.s., janë Protagora (Protagoras), Gorgiasi (Gorgias) dhe Trasimaku (Thrasymachus). Ata ishin pjesë e një grupi i cili erdhi në Athinë, ose si mësues privat, ose siç ishte rasti i Hipias (Hippias) nga Elisi, si ambasadorë; dhe ata e quanin veten sofistë ose "intelektualë". Duke ardhur nga kultura të ndryshme; Protagora nga Abdera e Thrakës, Georgiasi nga Leontini i Sicilisë së jugut, dhe Trasimaku nga Kalcedoni, ata i hodhën një vështrim të shpejtë mendimit dhe zakoneve athinase dhe formuluan pyetje ekzaminuese rreth tyre. Ata u bënë zëdhënës te mëdhenj të ndriçimit grek duke i detyruar athinasit të merrnin në konsideratë se, ose idetë dhe zakonet e tyre janë ngritur mbi të vërtetën, ose ato janë thjesht mënyra konvencionale të të sjellurit. Ata pyesnin: a është dallimi midis grekërve dhe barbarëve, si dhe dallimi midis mjeshtërve dhe skllevërve i bazuar në prova apo thjesht në paragjykime? Sofistët jo vetëm që kishin jetuar në vende të ndryshme me zakonet e tyre të ndryshme, por ata gjithashtu kishin grumbulluur një fond të gjerë informacioni, bazuar në këqyrjen e shumë fakteve kulturore. Njohuritë e tyre enciklopedike për kulturat e ndryshme i bënë ata skeptikë rreth mundësisë për të arritur ndonjë të vërtetë absolute, sipas së cilës shoqëria të mund të rregullojë jetën e saj. Ata iu imponuan athinasve çështjet: në se kultura helenike është e bazuar në rregulla të bëra nga njeriu apo nga natyra; në se feja dhe kodet morale të tyre janë konvencionale, d.m.th. të ndryshueshëm, apo natyrorë, d.m.th. të pandryshueshëm. Në një menyrë diçisive, Sofistët hapën etapën për një trajtim më të matur dhe më të kujdesshëm të natyrës së njëriut: se si ai e fiton dijen, dhe se si ai mund të rregullojë sjelljen e tij.

Sofistët ishin në radhë të parë njerëz praktikë dhe rrethanat, në demokracinë athinase, në kohën e sundimit të Perikliut, ishin të tilla ku aftësitë praktike mund të viheshin në përdorim shpejt. Ishin interesat dhe aftësitë e fyre në prozë dhe gramatikë si dhe aftësitë e tyre në diskutime, të cilat i bënë ata të jenë të vetmit të përshtatshëm për skenën e kohës. Nën sundimin e Perikliut, aristokracia ishte zëvendësuar me demokracinë, dhe kjo ka patur efekt në intesifikimin e jetës politike në Athinë duke tërhequr qytetarët e lirë në diskutime politike dhe duke i bërë ata të përshtatshëm për të udhëhequr. Edukimi i vjetër aristokratik nuk kishte përgatitur njerëz për kushtet e reja të jetës demokratike, sepse ky edukim kishte qenë i bazuar, në pjesën më të madhe, në traditën familjare. Në të nuk kishte edukim të disiplinuar dhe teorik në fushën e fesë, të gramatikës, dhe të interpretimeve të kujdesshme të poetëve. Sofistët hynë në këtë vakum kulturor, dhe me interesat e tyre praktike, për të dhënë mësime, plotësuan një nevojë urgjente. Ajo, që i bëri ata mjaft të kërkuar, ishte se ata shpallën mbi të gjitha se do t'u mësojnë artin e retorikes, artin e të folurit në mënyrë bindëse. Fuqia e të folurit në menyrë bindëse, ishte bërë një nevojë politike në Athinën demokratike për secilin që shpresonte të ngrihej në nivelin e udhëheqësit. Për arësye të njohurive të gjera mbi gramatikën, të fondit të tyre të informacionit mbi kulturat e ndryshme, si dhe për shkak të eksperiencës së tyre të gjerë të fituar nga udhëtimet dhe mësimet në shumë vende, sofistët zotëronin giithçka që ju nevojitej për të përgatitur qytetarët e rinj athinas.

Reputacioni i sofisteve në fillim ishte shumë i favorshëm. Ata bënë një shërbim të madh duke i mësuar njerëzit të paraqisnin idetë e tyre qartë dhe në mënyrë bindëse. E folura e qartë dhe fuqia bindëse ishin, veçanërisht, të domosdoshme në një asamble popullore, ku do të ishte shkatërrues lejimi i debatit midis folësve të papërgatitur, të cilët nuk mund as të paraqesnin idetë e tyre në mënyrë efektive dhe as të zbulonin gabimet në argumentet e kundërshtarëve. Por retorika u bë si një thikë e cila mund të përdoret për mirë ose për keq, për të prerë bukë ose për të vrarë. Ai, që do të zotërojë fuqinë e aftësisë bindëse, mund ta përdorë këtë fuqi ose të zgiidhë një problem të vështirë dhe, duke rezistuar psikologiikisht, të arriië në një ide të mirë; por mund ta përdorë, nga ana tjetër, për të imponuar një ide për të cilën ai ka një interes të veçantë, ku mirësia e brendshme e së cilës është e diskutueshme. Kalimi, nga njëri përdorim i retorikës tek tjetri, ishte lehtësuar shumë nga skepticizmi i brendshëm i sofistëve. Ishte skepticizmi dhe relativizmi i tyre qe i bëri ata të dyshimtë. Asnjë nuk mund t'i kritikojë ata për përgatit|en e juristëve të aftë, per të argumentuar të dy anët e një rasti. Sigurisht, një person meriton të ketë mbrojtësin e tij për të përballuar me sa më shumë aftësi akuzat që bëhen kundër ti|. Për sa kohë arti i të folurit bindës është i lidhur me gjetjen e së vërtetës nuk ka asnjë ankim për sofistët. Por, kur ata e shihnin të vërtetën si një çështje relative, ishte e pashmangshme që ata të akuzoheshin se po i mësonin të rinjtë, se si të bënin që, një rast i keq, të duket i mirë ose që një padrejtësi të duket e drejtë. Për më tej, ata morën namin se mblidhnin të rinjtë nga familje të mira dhe ju mësonin analiza kritike dhe shkatërruese të traditave fetare dhe të pikëpamjeve etike. Namit të tyre të keq mund t'i shtojmë edhe largimin e tyre nga imazhi i filozofit si një mendimtar i painteresuar për të fituar para. Sofistët, përkundrazi merrnin pagesa për mësimet e tyre dhe duket se kërkonin të lidheshin me të pasurit, të cilët ishin në gjendje të paguanin. Sokrati ka marrë mësime nga sofistët, por, për shkak të varfërisë së tij, ai mundi të ndiqte vetëm "kursin e shkurtër" të tyre.

Midis sofistëve, që erdhën në Athinë, Protagora nga Abdera ishte më i vjetri dhe më me influencë në shumë drejtime. Ai është i njohur për deklaratën e tij se "njëriu është masa e të gjitha sendeve, e atyre që ekzistojnë dhe atyre që nuk ekzistojnë". Të thuash se njëriu është masa e çdo gjëje, për Protagorën do të thotë se çfarëdo njohurie, që mund të arrijë njeriu rreth ndonjë sendi, ajo do të jetë e kufizuar nga aftësitë e tij njerëzore. Ai përjashton çdo diskutim për teologjinë duke thënë se "për perënditë unë nuk di as nëse ekzistojnë, as nëse nuk ekzistojnë, as se ç'pamje kanë. Sepse shumë gjëra na pengojnë ta dimë këtë. Dija, -thotë Protagora, është e kufizuar nga perceptimet tona të ndryshme dhe se këto perceptime janë të ndryshme për çdo person. Në qoftë se dy persona janë duke vëzhguar të njejtin objekt, ndijimet e tyre do të jenë të ndryshëm, sepse secili ka një pozicion të ndryshëm në lidhje me të. Po kështu i njejti fllad, njërit person mund t'i duket i ftohtë, ndërsa një tjetri mund t'i duket i ngrohtë. Nëse flladi është i ftohtë apo i ngrohtë, nuk mund t'i përgjigjemi në një mënyrë të thjeshtë. Ai është i ftohtë për njërin dhe i ngrohfë për tjetrin. Të thuash se njëriu është masa e të gjithë sendeve, është njesoj sikur të thuash se dijet tona janë vlerësuar nga ajo se me çfarë ne perceptojmë, dhe në qoftë se ka diçka që e bën çdo person të perceptojë sendet në një mënyrë të ndryshme, atëherë nuk ka ndonjë kriter për të testuar, nëse perceptimi i njerit është i drejtë dhe perceptimi i tjetrit është i gabuar. Protagora mendon se objektet, që njerëzit i perceptojnë sipas shqisave të tyre të ndryshme, duhet ta zbulojnë natyrën e "vertetë" të çdo sendi; një send mund të ketë aq karakteristika, sa janë dhe njerëzit që e perceptojnë atë. Nuk ka asnjë mënyrë për të dalluar "dukjen" nga "realiteti". Personi, që thotë se flladi është i ftohtë, e bën këtë sepse është i ftohtë në realitet. Ne nuk mund të themi se kjo është thjesht dukje duke u nisur nga fakti se dikush tjetër ndjen ngrohtë. Po të bazohesh në këtë teori të njohjes do të ishte e pamundur të ndërtosh ndonjë dije shkencore, sepse ajo mohon mundësinë për të zbuluar se çfarë është në të vërtetë natyra, derisa dijet janë të ndërtuara mbi bazën e ndryshimeve të çdo vëzhguesi, duke bërë që secili t'i shohë sendet në mënyrë të ndryshme. Protagora konkludon se dija është relative për çdo njeri.

Kur Protagora merret me etikën, ai thotë se gjykimet morale janë relative. Ai do të donte të pranonte se ideja e ligjit pasqyron një dëshirë në secilën kulturë për një rregull moral midis njerëzve. Por ai mohon se mund të ekzistojë ndonjë ligj uniform i natyrës, që mund të zbatohet për sjelljen njerëzore. Asnjë popull nuk mund ta zbulojë atë. Ai bën dallimin midis natyrës dhe zakonit ose konvencionit dhe thotë se ligjet dhe rregullat morale janë të bazuara jo mbi natyrën, por mbi konvencionin. Çdo shoqëri ka ligjet dhe rregullat morale të veta, dhe nuk ka ndonjë mënyrë përvëç vëzhgimeve të zakonshme rreth "bazave" të tyre relative, për të gjykuar se disa janë të vërteta dhe të tjerat janë të gabuara. Protagora nuk e çoi relativizmin e tij moral deri në një pozicion ekstrem revolucionar, që të thoshte se, meqënëse gjykimet morale janë relative, çdo individ mund të vendosë vetë se çfarë është morale. Në vend të kësaj, ai mori një pozicion konservator duke thënë se shteti i bën ligjet dhe këto ligje duhet të pranohen nga çdo njeri, sepse ato janë më të mirat që mund të bëheshin. Komunitete të ndryshëm mund të kenë ligje të ndryshëm, por në asnjë rast nuk duhet menduar se këta janë ligjet më të mirë; ata janë vetëm thjesht ligje të ndryshëm. Në interes të një shoqërie paqësore dhe të rregullit, njerëzit duhet të edukohen që t'i respektojnë dhe ruajnë zakonet, ligjet, rregullat morale dhe traditat e tyre. Edhe për çështjen e fesë, Protagora, mban një qëndrim të ngjashëm duke thënë se pamundësia për të njohur me siguri ekzistencën dhe natyrën e perëndive nuk duhet të na pengojë në adhurimin e perëndive. Një konkluzion kurioz i relativizmit të Protagorës, është konkluzioni i tij konservator, se të rinjtë duhet të edukohen që të pranojnë dhe të mbështesin traditën e shoqërisë së tyre, jo sepse tradita e tyre është e vertetë, por sepse ajo bën të mundur një shoqëri të qëndrueshme. Më tej, nuk ka çështje, që relativizmi i Protagorës të mos ketë lëkundur besimin në mundesinë e njeriut për të zbuluar dijen e vërtetë, dhe për këtë skepticizëm ai është kritikuar ashpër nga Sokrati dhe Platoni. Veprat kryesore: Fragmentet në botim të Dielsit, f. 121 (bot. nga viti 1957, Hamburg).

JETËSHKRIMET – KURESHTI NGA JETA E PROTAGORËS

* Protagora në moshën e vet tridhjetëvjeçare zgjodhi profesionin e mësuesit, ndërsa në vitet katërdhjetë mësoi vazhdimisht në Heladë, në Sicili dhe në Italinë Jugore. Në vitin 411 u akuzua për ateizëm, kështu që u detyrua të braktiste Athinën, ku vepra e tij Mbi perënditë u dogj publikisht në shesh. Në këtë vepër, e cila ka qenë, sa dihet, libri i parë që është djegur sipas urdhëresës së një shteti, Protagora, përveç tjerash, shkruan: "Sa u përket perëndive, unë për këta nuk mund të di asgjë: as se ekzistojnë as se nuk ekzistojnë, sepse ka shumë gjëra që e pengojnë këtë njohje: si paqartësia e vetë çështjes, ashtu edhe jeta e njerëzve, e cila është aq e shkurtër".

* Protagora zbuloi tezën më të njohur të tij se "njeriu është masë e të gjitha gjërave, të atyre që janë se janë, kurse atyre që nuk janë se nuk janë". Ky qëndrim tregon, sesi të gjitha gjërat nuk ekzistojnë absolutisht, por vetëm relativisht, domethënë në raport ndaj subjektit njohës. Çdo akt i njohjes, pra, supozon objektin vetëm si objekt i subjektit të caktuar. Në këtë mënyrë, njeriu është kuptuar si qenie e pavarur dhe e lirë, e cila vendos për veten dhe mbi botën, duke mos dëgjuar as perënditë as autoritetet njerëzore.

* Teoria e njohjes e Protagores nuk është - si e shpjegonin nganjëherë -subjektivizëm dhe individualizëm gnoseologjik. Më parë mund të thuhet - sepse Protagora me thënien e tij nuk dyshon në ekzistimin objektiv të botës së jashtme - se ky është relativizëm objektiv, realist, përkatësisht "korelativizëm".

* "Njeriu është masë edhe i akteve të njohjes dhe i vlerave etike", dhe ky qëndrim i Protagorës është bazë e gjithë sofistikës dhe fjala më e thellë, më mendore e saj, me të cilën nga problemet kozmike dhe ontologjike filozofia kaloi në periudhën e vet frytëdhënëse antropologjike.

* Praktika e sofistëve e marrjes së parave për mësimet e tyre e nxiti Platonin të flasë me mospërfillje për Protagorën si "shitës i mallrave shpirtërorë".

* Duke ikur në Sicili, Protagora thuhet se gjoja u përmbyt. Përveç me filozofi, u mor edhe me të drejtën, retorikën dhe pedagogjinë.