Stefan Cvajg dhe tragjizmi i mjeshtrit të fjalës

Nga Albert Vataj

Të gjitha bukuritë që përmbushën një vullnesë hyjnore të njeriut në bashkëjetesën e tij me vetveten dhe botën, nuk mund të zhbëheshin pa u ndeshur me qëndismat e jashtëzakonshme, me të cilat Stefan Cvajg thuri individualitete dhe karaktere që do të vezullonin nga kjo bërthamë shndritëse rrëfimtare. Në kërkim të botëve të trazuara që daltuan me kujdes memorien e qytetërimit dhe mprehën me zemëratën e zjarrtë të rrufeve majat e kumtit, ai ngulmoi dhe u mbars jo vetëm me një zell qëmtese, por edhe me tragjizmin që përndoqi jetën e gjithë atyre, zymti, e cila u bë ngasje e ditëpasditshme deri në fundin e mbram. Shtjella që nxori në krye këtë mjeshtër të fjalës, këtë gjeni të mëtimit, do të vinte e të përzihej dhe të mbruhej dalëngadalë duke u kthyer në një magmë. Zemërata për një luftë të padrejtë, persekucioni ndaj popullit hebre, lëngimi prej përgjegjësisë së fajit, ikja dhe pamundësia për të rifilluar, për të ridalë rishtas në arenë, thyerja e qiejve dhe krahëve, skërmitja e dhëmbëve të ikjes, i zunë pusi dhe e ndalën për të mos e lënë të rendte më tej, atë që do të mbeste pena më brilante e letërsisë, Stefan Cvajg.

Si sot, 70 vjet më parë, në mëngjesin e 23 shkurtit të vitit 1942, në Gonçales Dias 34, në Petropolis, Brazil, dera e dhomës së gjumit e marrë me qira nga dy bujtës, qëndroi e mbyllur deri pak para pasdites. Personeli i shqetësuar njoftoi policinë, e cila shpërtheu derën duke gjetur mbi shtrat një burrë dhe një grua. Ky i vdekur ishte shkrimtari Stefan Cvajg, dhe bashkëshortja e tij, Elisabetë Charlotte. Ishte një pritshmëri, megjithëse për shumë bashkëkohës kjo ikje u përpoq të vishej me eufemizma. Gjithsesi, vdekja e tij do të ishte një fakt i pamohueshëm dhe një yshtje pikëllimi për gjithë botën e magjepsur nga fjala e Cvajgut.

Megjithëse në letrën e lamtumirës e kishte lënë me amanet për një ceremoni mortore modeste, presidenti brazilian i asohershëm, Getulio Vargas, urdhëroi një funeral madhështor me shpenzimet e shtetit. Më shumë se 500 mijë njerëz mbushën rrugët e këtij qyteti pranë Rios, dhe arkivolët me trupat e pajetë të dy bashkëshortëve që përshkuan qytetin u kthyen në kreshta lulesh. Iku tragjikisht dhe mbeti kumtesa e tragjikëve më të mëdhenj të kohës, dhe jo vetëm.

Kurrkush deri asokohe, tash, e në qasjen për nga vijimësia e qëmtesave dhe kumtesave tekstshkruese, nuk ka mundur që nëpërmjet fjalës të depërtojë aq thellë, që nëpërmjet ligjërimit të tij magjik dhe të pashoq, të bëjë për vete miliona lexues, të përlotë sy dhe të thyej zemra.

Tançka në jetën e tij merrte mbi vete një tragjizëm dhe reflektonte në thellësinë e depërtimit hapësinor dhe shpirtëror. Jetët bashkëshortore, impulset yshtëse të brendisë dhe përjetimi i jetëve plot theqafje dhe qasje të ngulmët drejt apogjeut, nuk mund të mos bëheshe jetë në jetën e tij. Ai i jetoi pak nga të gjithë ata, të cilët i ktheu në përjetësi me penën e tij brilante, me mëtimin e tij dritëshpërthyes. Ai ishte dhe mbeti deri në shtratin vetëflijimit një vjenez tipik, plot sharm dhe finesë, ngarendas për nga botët dhe gjendjet që i mëtonin liri, një jetë e tjetërsoj, dëbuar nga rutina dhe myku i zvargie nëpër muret e kohës.

Krijimtaria e Stefan Cvajgut është e larmishme, plot ngjyresa dhe trajtesa të njëmendta, përplot ndjesi dhe mëtim joshëse. Në galerinë e kumteve, novelat dhe tregimet, kjo narrativ e mëshimit nëpër ëndjet dhe pasionet e kohës, zënë një vend të konsiderueshëm dhe mbartin një vlerë, ndoshta vetmitare në kryerendjen për nga naltësitë etiko-estetike, botëkuptimore dhe kunguese. Autobiografitë për korifenjtë e mendimit dhe epokave janë të pazëvendësueshme dhe të patëdyta për nga përtëritja dhe reinkarnimi i gjendjeve dhe hapësirave të atyre që u përjetësuan nga kjo penë. Por gjithçka që shpirti i tij krijues gostiti në sofrën e madhe të botës së dijes, ishte përplot më atë që vetë Cvajgu përjetoi. Ata hynë të gjithë tek ai dhe dolën prej andej me moshën e përjetësisë.

Në një plan tërësisht historik "Bota e djeshme" (libri i tij i fundit, një lloj autobiografi) është Vjena dhe Europa më 1914-n, atje ku Stefan Cvajgu u rrit dhe pati sukseset fillimore, atje ku ai endi stadet e tij të intelektit, atje ku letërsia iu bë pasion i shpërthimeve të përhershme dhe të përgjithmonshme deri në të mbyllë të syve. Pati gjithëpoaq mjeshtërore dhe miqësitë, prej të cilave zgrapcim ato me Frojdin, Rilken dhe Valerinë, frekuentime, të cilat lanë gjurmë dhe plazmuan më me ngulm në brendinë e tij atë vetvete që hallakatej mes dyshimesh.

Jeta e Cvajgut nuk është kurrqysh ajo e një bohemi andrallash dhe qëmtesazh gëluese, dritash dhe vezullimesh, përkundrazi në mes dhe brenda dy luftërave botërore, ai u përndoq nga fantazma e tërratisjeve që ngërthyen lirinë, për të cilën vetëm sa dëshiroi. Fati nuk luan vetëm në anën e tij. Ironia pothuaj sa ceket në ngadhënjimin mbi veten dhe të atypëratyshmen. Drama nuk përdoret kurrë deri në fund dhe psikologjia, me të gjitha rravgimet zemërthyerjet e pamëshirshme që gërmojnë në tabanin e çartun të botës së tij personale. Ai është mjeshtri i impulseve të fshehura, i eksesve të pasionit, i dashurisë së çmendur, i dëshirave të shfrenuara, dhe i konfuzionit të ndjenjave, i thellësive të paimagjinueshme të emocionit njerëzor. Cvajgu, si biograf, u mor shumë me Dostojevskin, Verlenin, Niçen dhe sigurisht Frojdin. Kjo ka lënë gjurmë në universin e tij letrar dhe shpjegon dëshirën e tij pothuaj libidinale për të depërtuar zonat më të errëta të shpirtit. Disa gjendje psikologjike kanë pushtet shqetësues mbi mua; më duket shumë intriguese të kërkoj shkaqet e tyre dhe thjesht, prania e personazheve të jashtëzakonshme ndez tek unë dëshirën e zjarrtë për të ditur më shumë për ta, një dëshirë pothuaj aq e fortë sa dëshira për zotërim që gjendet te një grua, mendonte ai.

Duke u rikthyer tek fleta e fundit e kalendarit, 23 shkurt 1942. Edhe këtu, si gjithmonë me Cvajgun, gjërat janë të turbullta, të zymta, plot me dyshime dhe dëshmime vetanake për të pamundurën në këtë pafundësi ngjarjesh që koha kungonte. Ai gëlltiti një dozë fatale Veronali në moshën 60-vjeçare, për këtë arsye befasuese që e shpjegon në një letër që shoqëronte vetëvrasjen e tij: thjesht, nuk kishte fuqi "për një nisje të re". Ka diçka kaq të përulur dhe diskrete, të qytetëruar dhe të denjë në këtë arsye për t'u vetëvrarë. Mund të merren me mend shumë arsye për vetëvrasjen e tij. Ishte e pamundur të ikje nga një botë në luftë, me gjithë sigurinë që ofronte vila luksoze e Petropolis në Brazil. Me gjithë lëvdatat që i thur vendit në tekstin Brazili, tokë e së ardhmes, ai ndihej i vetmuar në bujtinën e tij të heshtur. Edhe pse larg rreziqeve të luftës, Petropolis nuk mund t'i jepte asgjë nga klima sociale dhe intelektuale, me të cilën ai ishte mësuar, edhe në Europën e zymtë të Luftës. Në kryeherën e të gjithave arsyeja e vetëvrasjes ishte shembja e botës së tij. "Gjithçka që vepra ime ka përfaqësuar përgjatë 40 vjetësh në botë, u shkatërrua", - shkruan në kujtimet e tij te “Bota e djeshme”. Udhëtari i palodhur, i kohës midis dy luftërave, që kishte përqafuar gjithë botën, por që e dinte se një shtëpi e ngrohtë dhe mbrojtëse e priste në Vjenë dhe Salzburg, humbi busullën për të mos u kthyer më kurrë. Nga Austria në Francë, duke kaluar nga Anglia, ShBA dhe së fundi Brazili i largët, ai duhet të jetë ndierë si një thes i hedhur në lumë. "Nuk i përkas më vetes. Një pjesë e identitetit natyror të qenies sime u shkatërrua përgjithmonë". Mund të ishte kënaqur me një jetë të re në Brazil, por kjo nuk bëhet kur je 60 vjeç; ashtu si ai shkruante, "bota e gjuhës sime u zhduk për mua dhe për universin tim shpirtëror, Europa u shkatërrua…" I flakur papritur në tymnajat e Historisë, ky njeri urban i Europës Qendrore u kthye në njeri të së djeshmes.

Pas sharmit të botës së vjetër, në kompozicionin e tregimeve të Cvajgut, në letrën e lamtumirës, ngrenë krye demonët. Ai intrigohej nga mënyra sesi artistë të mëdhenj si Beethoven dhe Michaelangelo, frymëzoheshin nga dëshira demoniake, "vullkanike". Por ajo që fshihej pas këtyre demonëve ishte diçka më pak e kapshme, më kobzezë, më fatale, sepse fshihej në personalitetin e butë, pajtues dhe depresiv të Cvajgut. Spektri i keqardhjes, spektri i asaj që ai mund të kishte qenë. Ishin ky kapërcyell i personalitetit të tij të lëkundur ajo që do të pikëniste rrugën pa kthim.

Sikur kthimi pas të ishte i mundur, kujtimi të mos kapte për fyti çdo shpresë, dorëzimi të mos zbonte dëshirën, ai do të gëlonte, do të ishte sërish anipse duke u hequr zvarrë. Por nuk ishte pakt që mund ta bënte ai. Pa gjasë ishte e mundshmja që mes këtyre dyshimeve Cvajgu të kërkonte arsyen e mosarsyes, të ndiqte atë copëz të drobitur të vetes së tij. “Bota e djeshme” mbetet jo vetëm libri i tij i fundit, testamenti, kumtesa e mbrame me veten që tashmë nuk do ta dëgjonte, me botën e mbërthyer nga morsa e sertë e tragjizmit të fundit të shkrimtarit.

“Kur u ktheva, pashë papritur hijen time para meje, ashtu si kisha parë hijen e luftës tjetër para luftës aktuale. Që atëherë, nuk më ndahet kjo hije e luftës, ajo mbulon si vello zie mendimet e mia, ditë e natë, ndoshta silueta e saj e errët shfaqet edhe në faqet e këtij libri. Por çdo hije, në fund të fundit, është bijë e dritës, dhe kush ka njohur dritën dhe errësirën, luftën dhe paqen, madhështinë dhe rënien, ai ka jetuar vërtet. Gjuha mund të duket e thjeshtë, por thotë se e kaluara gjen mënyra për t'u shfaqur në të tashmen dhe të ardhmen, dhe për të na bërë lodra të kohës. Hijet na njohin më mirë se njohim veten, ato na ngjajnë më shumë se mund ta përfytyrojmë. Ato hyjnë në zona që na trembin, ruajnë sekretet e tyre, tregojnë historitë e tyre, flasin gjuhën e tyre. Ato edhe parashikojnë çka do të ndodhë, dhe, siç shkruante Frojdi, rishpikin atë që mund të kishte ndodhur ose ndoshta ka ndodhur - kush e di? Hijet mishërojnë mënyrën, me të cilën kërkojmë fjalët për të folur për kohën, kur nuk kemi më kohë. Dhe mëtojmë se në këtë botë kapërcyellesh, tejet të trazuar, përplot me zemëratë dhe nerv, mes të pamundurave në kërkojmë vetveten, e cila nget pas hijes. 

Letra e lamtumires

“Përpara se të ndahem nga jeta me vullnet të lirë dhe me mendje të kthjellët, detyrohem të përmbush një detyrë të fundit: të falënderoj nga zemra këtë vend të mrekullueshëm, Brazilin, që më dha mua dhe punës sime një pushim shumë të mirë e mikpritës. Nga dita në ditë kam mësuar ta dashuroj më shumë këtë vend dhe askund nuk do ta kisha rindërtuar më me dëshirë jetën nga e para, pasi për mua bota e gjuhës sime ka perënduar dhe atdheu im shpirtëror, Evropa, po shkatërron vetveten. Por pas gjashtëdhjetë vjetësh nevojiten forca të veçanta për të filluar edhe njëherë nga e para. Kurse forcat e mia janë dërrmuar nga vitet e gjata të shtegtimit nëpër botë. Kështu që më duket e drejtë ta mbyll në kohën e duhur dhe me një qëndrim të drejtë një jetë, për të cilën puna shpirtërore ka qenë gjithmonë gëzimi më i kulluar dhe liria personale, mirësia më e madhe e kësaj toke. Përshëndes të gjithë miqtë e mi! Uroj që ata të kenë fatin të shohin përskuqjen e agimit pas natës së gjatë! Unë, si shumë i paduruar që jam po u paraprij!” 

Takimi me Aleksandër Moisiun, Stefan Cvajgu e përshkruan:
"Por natyrisht që e prita me gëzim, sepse e doja vërtet si vëlla atë njeri të zjarrtë e të përzemërt…. Portretin e Aleksandrit, Cvajgu e përshkruan me një gjuhë jashtëzakonisht të pasur e magjepsëse: "Shekulli ynë ishte në të hyrë, kur në skenën gjermane u dëgjua për herë të parë zëri i aktorit të panjohur; ishim në pritje të diçkaje të madhe, sepse ai zë nuk ishte si zërat e tjerë, në të kumbonin nota të reja, magjepsëse, origjinale, të tilla që të mbeteshin të paharruara në kujtesë po t'i dëgjoje qoftë edhe një herë të vetme. Zëri i tij ishte më harmonik, më depërtues, më melodioz, më i butë se zërat gjermanë, në të spikaste melodioziteti i ngrohtë, plot diell..." Në vazhdim të këtij përshkrimi, duke lavdëruar dhe çmuar lart vlerat e këtij artisti të madh, që e adhuronte aq shumë, Cvajgu thotë: "Kush pati fatin e lumtur ta njihte nga afër, e di se gjëja që bënte më me pasion Aleksandër Moisiu ishin diskutimet dhe debatet për temat filozofiko-morale. Debatet e nxehta për këto tema nuk i harroj kurrë. Ku jeni, o net të gjata, kur rrinim tok me të, me mikun tim të shpirtit, me më të shtrenjtin e miqve, dhe ai merrte zjarr, jepte e merrte si dinte ai për çështje të filozofisë e të moralit! Sa mrekullisht bukur i rridhte gjuha, që i shprehte mendime të thella, sa me hijeshi dhe me madhështi krejt shpenguar..."