Mbi funksionin e gjuhës së Nolit dhe Konicës

Nga Martin Camaj

Nuk asht e rendomtë që as në studime letrare apo gjuhësore – stilistike të sotme të vehen njeni afër tjetrit Noli e Konica, dhe jo nga shkaqe se kemi të bajmë me dy temperamente të ndryshme, me dy shkrimtarë me dy metoda pune të ndryshme apo me qëllime letrare të paparashikueshme – gja që shum arësyet nuk i përgjigjet së vertetës (këtu mund të kuptojmë dhe arësyet me karakter pragmatik) –, por na paraqiten të ndamë këta dy emna ma tepër për motive paragjykimesh doktrinare të preme.

Në kohën tonë, kudo në botë bihen shpesh herë gjykime mbi këtë apo atë artist si mbas qefit apo interesit, pa kritere të caktueme, mbas të cilave mëshefen dhe qëllime jetëshkutra të nji momenti të nji grupi apo sistemi. Për shembull ngatrrohen apo vehen në nji plan prodhimtaria letrare dhe qëndrimet kazuale të shkrimtarit, me fjalë tjera ngatrrohet vetja apo biografia me artin e vetjes dhe nuk vehet aspak në dukje funkcioni i prodhimtarisë ase sherbimi i veprës së tij për zhvillimin e gjithëmbarshëm të letërsisë së nji kombi, funkcione e shërbime këto shpesh herë të paparapame prej vetë shkrimtarit.

Në këtë kumtesë pak faqesh dëshroj pikrisht të ve në dukje në vija të përgjithshme nji shërbim që i banë kulturës shqiptare këta dy mendimtarë. Noli, i cili jetoi ma gjatë, përjetoi deri dikund dhe fazat e ndikimit të veprës së vet, pa marrë para sysh pesimizmin apo skepticizmin e tij që para fakteve, së pakut për ne si studjues, janë deri dikund irrelevante. Përkundra Konica nuk pati fat si shkrimtar dhe s’dihet a qe vetëdijës i vlerës së shkrimeve të veta. Dhe për së vdekuni, si për çudi ende nuk ka ardhë rrethana t’i njifet ky funkscion. Breznitë e reja nuk e njohin dhe nuk kanë si ta njohin mbasi nuk mund ta studjojnë drejtpërsëdrejt. Por të dy këta shkrimtarë qysh nga fillimi i veprimtaris së tyne si shkrimtarë patën nji problem të përbashkët për të zgjidhë: me ç’gjuhë të shkrueme shqipe do t’i silleshin botës shqiptare për të mundë të sqarojnë mendimet e tyne ?

Shkrimtarët e Veriut, me qëndër Shkodrën, si ndjekës të nji tradite të gjatë dhe të pandërpreme nuk e patën këtë kujdes sepse pretendoshin që dhe lexuesi duhej ta njifte këtë traditë; prandej pika nga niseshin Noli e Konica për sa i përket gjuhës ishte tjetër tue qenë se gjindeshin në rrethana krejt të ndryshme nga bashkatdhetarët e Veriut. Të dy ishin koshientë se veproshin në nji kohë kur ende nuk kishte nji drejtshkrim të qindrueshëm të gjuhës shqipe, kur gega dhe toska, secili tue folë djalektin e vet gjeshin vështirësi jo të vogël të kuptoheshin në punën e përbashkët, në rrugë dhe në kafe. Dihet nga ana tjetër se nga njiherë moskuptimet dhe mes njerëzvet të njëjtës gjuhë rrjedhin dhe prej ndryshimeve kuptimore të njejtës fjale në dy djalekte të ndryshme. Si për shembull: fjala kokë-a në toskënishte don me than kryet e njeriut nësa në Veri kokë asht synoim i fjalës kokërr që përdoret për të shënue nji send të rrubullakët në përgjithësi ase njesitë e bagëtisë së imtë, si dele apo dhi.

Besoj se problemi gjuhësor për ta, sidomos në Amerikë, ishte i vështirësuem sepse ata do të shkrueshin për të qenë të kuptuem nga bashkësi shqiptare ardhë nga krahina të ndryshme të Shqipnisë. Dhe asht për tu habitë se si Noli e Konica, pa qenë gjuhëtarë, d.m.th. gjurmues të gjuhës me metoda profesionale, shumë çështje i panë fare qartë. Si parim kryesor ata patën të shprehunit e thjeshtë, tue pasë gjithmonë para sysh se për ke shkrueshin. Konica reklamon mbi syprinën e librit Në hijen e hurmave: “Një librë për të shkuar kohën e për të nxënë shkrimin e gjuhës. një librë për gra e për burra, për të vegjël e të mbëdhenj”. Qëllimi asht i qartë: ai u sillet të gjithëve sepse asht i bindun se gjuha e përdorun në këtë libër asht e kuptueshme për të gjithë. Nji vrejtje e meriton përcaktimi: “shkrimi i gjuhës” që ka nji ndryshim të madh nga “gjuha e shkrimit” që sot e ndigjojmë pajandá. Konica niset nga pikpamja formale e jashtme d.m.th. paraqitja e gjuhës me shkrim. Mbasi shqiptari gjuhën amtare e dinka sepse ai e mësoi nga goja e s’amës, atëherë çështja ishte që ai ta përshkruente besnikisht e ta kuptonte. Asgjamagut ata çka porosiste Konica nuk asht as sot nji ga e thjeshtë: me probleme të ngjashme merrët sot dhe lingvistika moderne.

Përkundra sintagma “gjuha e shkrimit” shënon përmbajtjen, prandej paravê kushtin se gjuha si pajë shpirtnore e nji kombi ka tashma trajtën e vet specifike e se në këto forma e grumbull rregullash ortografike e gramatikore kuptohet e shkruhet prej secilit. Ju e dini se për të arritë këtë nuk asht e lehtë për ne shqiptarët as sot, as nuk ka qenë e lehtë për asnji komb të përparuem të botës. Si njerëz thellësisht të kulturuem si Noli e Konica e kuptoshin fare mirë këtë problematikë me të cilin ishin drejtpërdrejt të ballafaquem, përpara formimit të nji shteti shqiptar: Dhe ja pse këta dy shkrueshin shqip për të qenë të kuptuem prej nji bashkësie shqiptare, pjesëtarët e së cilës vijshin kryesisht nga Jugu, por prej të gjitha krahinave tjera të Shqipnisë. E vërtetë ata shkrueshin toskënisht vetëm, por si do ta shohim ma poshtë ajo ishte aq e qirueme dhe e rrafshët, sa besoj se do ta ketë kuptue dhe para pesëdhetë vjetsh çdo gegë me nji pregatitje kulturore diskrete të prodhimtarisë letrare shqipe, sepse njohja e mirë e nji dialekti kushtëzon kuptimin e dialektit tjetër.

Problemi i parë, çështja e shkrimit të shqipes, ia ka vra gjithënji mendjen Konicës, sikurse e dishmojnë edhe artikujt në të përkoëshmen “Albania” tue ba që të interesoheshin dhe albanologët e huej ma të mëdhaj të kohës.

Por Konica di se detyra e shkrimtareëve asht dhe zhvillimi e përpunimi i gjuhës shqipe. Ky kujdes shprehet qartë në parathanjen e "Nën hijen e hurmave” : “Gjuha shqipe, aq’ e vjetër sa greqishtja dhe latinishtja po e mbetur shumë pas nga shoqet, ka nevojë të zhvillohet e të vejë përpara që të fitojë kohën e humbur. Ne këmi nevojë për dy soj veprash: gjëra origjinale, të çpikura prej shkrimtarësh të vërtetë edhe përkthime”.

Në nji pikë duket se kanë qene plotësisht dakord Noli dhe Konica në përpunimin e gjuhës së shkrueme: për formimin e gjuhës letrare apo të shkrueme losin nji rol të madh përkthimet. Për sa di, Noli vetë nuk i ka formulue pikpamjet e veta në nji studim të veçantë: ai këtë çështje e konsideroi si çështje personale për të cilën s’ishte nevoja të ishte i informuem alemi e polemi.

Me këtë nuk do të thotë se ata nuk kishin parime të caktueme të cilëve përvoja vetë ua kishte sugjerue. Noli sidomos përvojën e vet e bani në përkthime dhe pikrisht atë eksperiencë stilistike – gjuhësore në shqipnimin e shkrimit shejt veprave tjera liturgjike, ku janë përmbajtun regjistrat e ndryshëm gjuhësor nga të gjitha veprimtaritë e jetës landore e shpirtnore. Besoj nuk gabohem nëqese baj këtë paralajmërim: studimet e hollësishme që nji ditë sigurisht do të ndërmerren mbi gjuhën e Nolit do të zbulojnë vartësinë e tij nga përkthimet e Kristoforidhit e se mësuesi i vertetë i tij qe elbasanasi i madh, afruesi i vërtetë i dy kryedialekteve të shqipes. Noli ashtu si shumë e shumë artistë të tjerë të fjalës shqipe nuk arritën kurr atë njohësi të thellë të shqipes që e pati Kristoforidhi, por ai e thjeshtësoi këtë gjuhë tue qirue nga syninime fjalësh e formash së shuma idiomatike kështu që veprat origjinale dhe përkthimet e Nolit publiku i gjanë i kuptoi ma lehtë. Si artist mandej që Kristoforidhi nuk ishte, Noli i dha gjallni e vlerë artistike gjuhës së përdorun si mjet shprehës. Mue më duket se asht i pari shkrimtar shqiptar që u largue nga shprehjet idiomatike, prandej dhe nga rendi i fjalëve dhe konstruktet arkaike e nëndialektore të shqipes, rrugë që ndoqën me të madhe ma vonë gazetarët dhe shkruesit e prozës ekspozitive. Prandej asht dhe fare i kuptueshëm ndikimi që ushtroi në Shqipni fill mbas lufte e ma vonë gjuha e Nolit përkthyes dhe prozator.

Mbas luftës në vendin tonë Konica u përjashtue zyrtarsht nga letërsia dhe rrjedhimisht dhe shkrimet e tija si modele gjuhësore-stilistike. Nuk mund të mohojmë ase pohojmë se në mënyre indirekte Konica ndikoi ase nuk ndikoi në zhvillimin gjuhësor të mbasluftës në Shqipni: edhe në këtë pikë përgjegjen do të na e japin studimet e ardhshme.

Mjerisht shkrimet e Konicës, sikurse asht vu re shpesh në dukje nga studjues të ndryshëm të letërsisë sonë, janë të shpërndame në katër krih ndër revista e gazeta, sot fare të rralla. I pa mundun asht prandej dhe kategorizimi i këtyne shkrimeve dhe filli i zhvillimit të Konicës si shkrimtar. Nji ribotim i Konicës me nji syzim kritik do të ishte ma se i nevojshëm. Por, dihet nga përvoja se gjallnimi i një vepre në tanësi e nji shkrimtari nuk varet as nga botimet ma luksoze, as prej fjalëve ma të zgjedhuna të kritikës letrare, por nga interesimi i bashkëkohorëve dhe i breznive, nga leximi e shijimi i saj prej nji publiku. Mbas hamendje dhe mosinteresimi i lexuesve shqiptarë ja paralizoi pendën këtij stilisti të shkëlqyeshëm shqiptar. Noli dhe Fishta, tue qenë se ishin pjesëtarë organizimesh fetare komplekse, e patën ma të lehtë të ndigjoheshin e të lexoheshin nga nji publik i gjanë. Në këto rrethana inkurajuese ata dhanë nji varg veprash të cilat u ribotuen.

Nuk dalim jashta temës së paraqitun ma naltë nëqese përmendet sado përciptas komunikimi apo ndërlidhja e shkrimtarëve tanë me botën e gjanë shqiptare. Dukunia në vetvete, e kuptueme si djalog mes artistit e publikut, asht objekt studimi ndër analizat moderne të kritikës së artit në përgjithësi dhe të historisë së letërsisë posaçe. Pikrisht kjo ndërlidhje mes shkrimtarit dhe lexuesit shqiptar në kohën e rilindjes sonë kombëtare dhe frytet ma të mrekullueshme dhe vuni bazat e bashkimit dhe të krijimit të shtetit shqiptar. Ky komunjon shenon njikohësisht dhe lindjen e kulturës dhe të letërsissë vert-è shqiptare.

Konica provoi apo ndieu ma tepër se asnji shkrimtar tjetër i yni pakujdesinë e lexuesit dhe si e dini sjellje e bashkëvendasve e pazmatoi për së tepërmi sa të reagonte me shkrim ma randë se sa nji njeri i idhnuem dhe i fyem me gojë. Por nuk duhet harrue se ai e kuptoi gjendjen e lexuesit shqiptar dhe në nji vend tjetër porosit librin shqip si shplodhje mbas punës së vështirë të ditës: “Edhe né, të lodhur nga mundimet e jetës, le të qëndrojmë si udhëtari i Saharasë në një oasis, dhe le të këndojmë nga prrallat që tregojnë në hijen e hurmave”

Edhe si shkrimtare ata luejtën rolin pionierëve. Gjindeshin para problemesh dhe vështirësisë si na sot kishim me i gjykue elemenare, si per shembull para çështjeve të shkrimit të shqipes dhe formulimit të nji gjuhe të kuptueshme nga të gjithë, tue ja arritë kështu së paku në vija të përgjithëshme normalizimit të kryedialektit të tokënishtes. Prej kohës në të cilën Noli e Konica vepruen deri në ditët tona gjuha e kultura jonë në përgjithësi ka ba hapa të mëdhaj në zhvillimin e saj. Nji vrull zhvillimi shënohet në laminë e arësimit të përgjithëshëm. Sot (1969) dinë të lexojnë dhe të shkruejnë shqip afërsisht 85 % të shqiptarëvet me nji drejtshkrim mjaft të njisuem. Procesi i njisimit të gjuhës asht në vlim e sipër prandej asht vështirë të nepen mendime të preme. Rrugat dhe metodat që ndiqen janë në shumë pika pa analogji apo shembuj në historinë e formimit të gjuhëve letrare evropiane. Dikur thohej, për shembull, se gjuha e trajtojnë shkrimtarët, prandej si metodë hukumtimi u ndiqte rava e zhvillimit të shkrimtarit gjatë veprave. Këtë pajë e shfrytzoshin nji mbas nji brezni shkrimtarësh dhe ma në fund vihej në trajta të kristalizueme dhe të përvetësueme, nga nji bashkësi gjuhësore. Në këtë mes nuk duhet të nënçmohet rruga e nji shkrimtarit si individ. Individi nga ana tjetër dihet se nuk asht nji element i shkëputun nga shoqnia dhe koha në të cilën jeton: tue u mbështetë në nji individ na mbështetemi në nji traditë, në kohën në të cilën ai veproi. Si ilustrim le të marrim Konicën. Ky nuk qe poet në kuptimin klasik të fjalës, por vetëm prozator e si i tillë përdorues i shumë regjistrave gjuhësorë. Si i tillë funkcioni i gjuhës së tij duhej të ishte i dukshëm në përdorimin e gjithëmbarshëm të gjuhës. Kompetenca Konicës nuk i piku nga qielli, ajo asht rezultat i disa cilësive vetjake të tija. Tue u mbështetë në shkrimet e tija zbulojmë formimin e njeriut në disa gjuhë evropiane të përparueme, të cilat ai i njifte mirë. Nga kjo rrjedh rendi i logjikshëm i mendimeve, prandej sintaksi i gjuhës shqipe në veprat e Konicës asht i rrafshët me nji rend fjalësh e fjalish arkitektonisht të përsosuna. Asht interesant dhe fakti se ky si njeri i hovshëm që ishte, këtë drejtpeshim e humb dhe në pikpamje gjuhësore ndër disa shkrime polemike. Në këtë mes na del në shesh dhe natyra e tij që ndikon dhe në karakterin e gjuhës: shkrimtarët tjerë shqiptarë të kohës së tij, emocioni, dispjeku, i çoi drejt shprehjes në vargje poetike me përmbajtje mallëngjimi, mallkimi deri në elegji. Përkundra Konica në këso rastesh duket se harron se asht tue shkrue e vehet e gërthet me inventarin gjuhësor të njeriut të rrugës. Prap nga kjo rrjedh se Konica shqipen e ka mësue nga goja e popullit tue u nisë nga jugu deri në veri të Shqipnisë. Komponent me randësi në shkrimet e Konicës asht stili: ai mbas mendimit tim na ka lanë faqet në prozë ma të kthjellta dhe ma të ambla të toskënishtes deri sot të pa arrituna. këtë shije dhe gjallni tërheqëse ja jep pikrisht ai kolorit i ambël, pothuej lirik, i gjuhës së vendlindjes që përvetësohet në fëmini bashkë me përshtypjet e para që mbetën për të tanë jetën. Këtë kthjellësi lirike gjuhësore e ndeshim dhe në disa kangë popullore lirike të jugut të Shqipnise dhe në disa pjesë poetike të Lasgush Poradecit.

Konica e kuron shumë fjalën tue e vu gjithmonë në vendin e vet, me dije, për qëllim efekti sepse shqiptarit dhe në bisedë i pëlqen të mbështesë mendimin në nji fjalë. Mun mbas shqiptimit dhe theksimit të kësaj fjale-qendër, ban dhe nji pauzë të vogël, po e quejmë psikologjike në mënyrë që ajo të ngjesin në mëndjen dhe në shpirtin e ndigjuesit. Këtë din ta bajë dhe Noli tue përdorë nganjiherë dhe fjalë të hueja si “liberator” me kuptimin “shpetimtar”, “savanta” në vend të “dijatarit”, etj.

Të dy u shmangen neologjizmave nji fjalëshe; dhe për të ju largue fjalëve të shumta të hueja formojnë vetë ase marrin nga gegënishtja për kuptime të ndryshme kompozita (fjalë të përngjituna), si për shembull Konica: mendje-fisnik, ark-mbajtës = zhgjetar, faqe-bukur cipë-hollë, gjellë-bërës = guzhinjer, erë prurëse = elbizen, flladitëse.

Fjalë të tilla Noli ka me shumicë: kryedinak = njeri shumë dhelpënak, këpucë-lëpirës = servil, gjysmë-çilimi = njeri i pa krypë dhe pa nji personalitet, varrë-mihës = rojtar vorresh që natyrisht çel dhe vorrë e ban çdo punë tjetër ne lidhje me këtë profesion.

Edhe sot, kur nevoja e skajeve të reja nga regjistra të ndryshëm fjalësh mjetesh moderne dhe kuptimesh abstrakte ndihet dhe te na ma tepër se askund; fjalori i shqipes po pasunohet dita ditës me fjalë të përngjituna, veshtrimi i të cilave mund të kuptohet lehtësisht nga çdo folës i gjuhës.

Si Noli ashtu dhe Konica kaluen pjesën ma të mirë të jetës jashtë Shqipnisë. Shkrimet e tyne ishin të drejtueme bashkatdhetarëve në diasporë, kryesisht shqiptarëvet të Amerikës. Ata tue shkrue patën para sysh gjithënji që të ishin të kuptuem nga të gjithë shqiptarët. këtij qëllimi ia arritën me nji përqindje të naltë. Rruga që ata ndoqën qe kjo: ata zgjodhën forma të rrafshta stilistike, u larguen me qëllim nga variantet e shumta të leksikut nëndialektor të formave morfologjike të rralla. Pa ditë ndoshta i u mbajtën disa principeve, ndjekja e të cilave çon drejt nji unjisimi gjuhësor.

Ky kontribut asht i përbashkët ke Noli dhe ke Konica.

(1969)