Gegnishtja, gjuha e përdhunueme, standardi nuk e bashkon popullin e përçan

Marian Z. Shestani
Gegnishtja asht problem gjuhësor i unitetit të kombit, për aq sa i takon gjuhës të jetë. Si dukunia ma kryesore dhe evidente e identitetit të kombit. Dhunimi i randë i gegnishtes në Standardin e 1972-shit, deri në mohim e perjashtim të plotë të saj, ja, ky asht problem gjuhësor i unitetit të kombit. Dhe jo shmangjet dhe mosrespektimi fanatik i atij standardi që, ma në fund, duhet me u kuptue e me u pranue se nuk mundet me qenë Standard perbashkues, pa praninë e mjaftueshme e të domosdoshme të shumë elementeve të gegnishtes, të cilat atij, padrejtësisht e fatkeqësisht i janë mohue. Pa praninë e këtyne elementeve, në ato permasa që imponohen shkencërisht e sociolinguistikisht, konsensusi gjuhësor i kombit nuk ka me gjetë kurrë prehjen e nevojshme, të domosdoshme e jetike per një komb. Siç nuk po gjen prehje në vazhdimësi ende sot, kur problem i Standardit të pakonsoliduem, ky “organ” që nuk po pranohet të “transplantohet” në trupin gjuhësor të shumicës së shqiptarëve, bahet shkas me ngacmue ndjeshmënitë e tyne, edhe nga nivele të ndryshme të politikës, deri tek presidenti i Republikes, që aq shumë po komentohet, tue mbjellë kështu përçamje ndër shqiptarë. Në të tilla raste, kur nga keqdashës që i fryjnë ernave të përçamjes, spekullohet me ndryshimet dialektore, të Urtit e politikës e të shoqnisë, vendas e të huej, keshillojnë e kërkojnë të gjindet e të perdoret gjuha e bashkimit. Po cila asht kjo gjuhë? Në aspektin politik e social kjo do të thotë të gjinden urat e komunikimit që bashkojnë dhe të hiqet dorë prej asaj gjuhe që ngrejnë mure ndamjeje. Në rrafsh gjuhësor kjo kërkesë asht e lidhun, jo me diktatin e dhunshëm me respektue një standard të parespektueshem, por detyrimisht me konsensusin e vërtetë e gjithëpërfshirës për standardin gjuhësor. Ky asht kusht kryesor e vendimtar. Shqipja e dy dialekteve me aq pak ndryshime e ka plotësisht të mundshëm realizimin e një standardi konsensual e gjithëpërfshirës. Ai kërkon vetëm respektimin rigoroz të kritereve shkencore për me ba të mundun atë shkrimje, atë koine gjuhësore që thuhet e që duhet realisht të realizohet. Çdo rrugë tjetër e dhunshme ka me lanë gjithmonë problemet hapët e përmes tyne shkaset e spekullimeve e të përçamjes. Babagjyshët e baballarët e gjuhësisë shqiptare, që nga ata që punuen së hershmi në mugujt e Mesjetës për gjuhën shqipe, Buzuku, Budi, Bardhi e Bogdani, me synimin e shejtë për “nëse dashunit të botës sane” e deri tek pasuesit e tyne dinjitozë, Da Leçe, Kristoforidhi, Fishta, Gurakuqi, Mjeda, Kruja, Rrota, Xhuvani, Cipo, Dizdari, Xanoni, Cabej, Ashta, Pipa, Camaj, Riza, Domi, Demiraj, Kastrati, Podgorica, e në vazhdimësi të traditës së madhe gjuhësore shqiptare, gjeneratat ma të vona, Topalli, Beci, Luka, Ismaili, Osmani, Gokaj, Kotrri e të tjerë punuen shumë me e naltue gjuhën shqipe dhe gjithë elementet përbasë të saj në nivele që të konvergojnë në atë koine e standard ma përfaqësues e gjithëpërfshise, ma shkencor e të pranueshëm për shqiptarët. A nuk e provojnë ma së miri këtë përpjekjet dhe evenimentet e mëdha e të randësishme të këtyne dashamirësve të gjuhës shqipe si Kongresi i Manastirit, Shoqnia “Bashkimi”, ajo “Agimi”, Komisia Letrare e Shkodrës, përpjekjet për shkollën shqipe e botimet e shumta për to? Janë të shprehuna e të njoftuna qëndrimet dhe ekzigjencat shkencore të Xhuvanit e Çabejt e të shumë gjuhëtarëve të tjerë për problemin e standardit gjuhësor, deri në fillimin e viteve ’60. Por mbas këtyne viteve këto qëndrime u nëpërkambën, tue i imponue dhunshëm atyne kriteret politike të atij Kongresi politik të 1972-shit, që la mbas vetes problem ende të pazgjidhuna, por që detyrimisht diktojnë nevojën e ndryshimit. Asht e pafalshme që shekuj ma parë e deri në vitet ’60 të shekullit të 20-të këto gjuhëtarë e dashamirë të gjuhës, të kenë qenë ma të qartë për domosdoshmëninë e përcaktimit të drejtë dhe të zbatimit rigoroz të kritereve ma të qensishme për standardin e gjuhës shqipe, se sa ata të organizmave gjuhësore të katër dekadave të shtetit komunist që e politizuen problemin e standardit. Për një gjuhë dhe standard që i bashkon shqiptarët dhe jo për një që i ndan e i përçan ata. Nëse nuk ndiqen e nuk respektohen kriteret e vërteta shkencore dhe ligjet e evoluimit të gjuhës, për një rishikim e pasunim të standardit, ai ka me mbetë gjithmonë shkas problematikash të atilla që pengojnë probleme kapitale e jetike të bashkëjetesës së një kombi. Nuk mund të jetë standard i gjuhës shqipe ai Standard i 1972-it, standard që vetë ai nuk respektoi atë bazë shkencore që reklamoi që të jetë: një bashkëveprim ndërdialektor, një koine “sui generis” i shqipes, të cilin përkundrazi, dhunshëm e në diktat politik e devijoi dhe e mashtroi. Ai Kongres politik nuk qe eveniment i unitetit gjuhësor, siç u reklamue e siç rezultoi e po rezulton të jetë, por instrument përçamjeje. Asht fakt se edhe sot, mbas 40 vitesh të atij standardi, ka kaq shumë prova se ai nuk u ba dhe nuk mund të bahet trupi i vetëm e unik i gjuhës së të gjithë shqiptarëve. Ai kështu nuk mund të jetë kurrë faktor uniteti, kur 5/7-tat e shqiptarëve janë gegë, të privuem nga elementet pandashmërisht të ndashme nga gjuha e tyne e nanës. Ai standard ka shmangë ekzigjenca të pashmangshme shkencore e sidomos vlera e pasuni të pakontestueshme e të papërjashtueshme që dialekti gegë ka e ruen në fondin e tij tue lanë jasht standardit fenomene e elemente të tilla gjuhësore si paskajorja, kuantiteti i zanoreve, nazalizmi, konotacioni e muzikaliteti i zanoreve të zashme gege, dikur fenomene të përbashkëta të mbarë shqipes, këta e të tjerë fenomene gjuhësore si problem i rotacizmit, apo pasunia e vlertë e leksikut dhe frazeologjisë gege, në vend që, me prezencën e tyne në standard ta pasunonin gjuhën e shkrimit, me shmangjen e përjashtimin e tyne, e kanë vorfnue dhimbshëm atë. Thuhet rëndom nga establishmentet konservatore të standardit se ata, ndonëse gjuhëtarë të pregatitun, nuk pranojnë çuditnisht evoluimin e pasunimin e gjuhës, siç po ngjet sot me sociolektin, këtë dëshmi prezente në stadet e sotme të migrimit të shqiptarëve në qytetet e mëdha të vendit. Standardi ekzistues, ashtu siç ka marrë ata shumë pak elemente të gegnishtes, siç janë emnat e tipit mësues, rrenues, lavrues e jo mësonjës, rrënonjës, lavronjës. Nuk kërkohet e nuk bahet fjalë me ngritë shkodranishten në standard, por me pasunue standardin me vlera të mbarëgegnishtes së lavrueme aq bukur nga modelet ma të mira të Mjedës, Camajt e shumë të tjerëve. Thuhet se me prekë standardin preket uniteti i kombit. Asht e kundërta, standardi, tue përjashtue shumë elemente të vlerta të së folmes së shumicës së shqiptarëve, ka prekë unitetin në një komponente të randësishme, në të folmen ma të përgjithshme. Nuk mund të jetë standard përbashkues ai që asht ngritë mbi kritere politike, por vetëm ai që respekton kriteret shkencore e ma përfaqësuese të gjuhës së një kombi. Kujtojmë se Çabej e Xhuvani patën thanë se na bajmë gjuhë për të mirën e gjithë shqiptarëve, që donte me thanë se ky kriter duhet respektue. E këtu mund të shtojmë edhe faktin se, disa nga vlerat e ruejtuna të gegnishtes janë provat e mëdha të përkatësisë indoeuropiane të gjuhës shqipe, ashtu siç janë edhe vlera, mbi të cilat, tue rrëmue përtej mureve të shkrimit, po kontribuohet shkallë-shkallë e gradualisht edhe në zbardhje të mjaft dukunive të prehistorisë së popujve. Gegnishtja asht trashiguesja ma besnike e vazhdimësisë gjuhësore të shqipes, që ka ruejt elemente të vjetra e të vlerta, shumë prej të cilave e pasunojnë e do t’i jepnin edhe ma shije gjuhës së sotme shqipe. Për me i përfshi shumë prej tyne në një standard të rishikuem e të pasunuem që, së bashku me elemente të standardit ekzistues, me plotësue disa nga elementet e vlerta e të bukura që ajo ka humbë rrugë së shekujve. Me të tilla vlera gjuha shqipe studjueme në thellësi të kohës rezulton se afrohet ma shumë me gjuhët klasike ballkanike, tue u shndërrue kështu në objekt ma të vëmendshem studimi në historinë gjuhësore të popujve indoeuropianë.
Konferenca shkencore mbarëkombëtare e Durrësit,e organizueme në dhetor 2010 nga Qendra e Studimeve Albanologjike, ishte një përpjekje e parë e randësishme për trajtimin shkencor jasht politikës të problemeve të standardit gjuhësor, nga gjuhëtarë të paimplikuem e të paindoktrinuem politikisht. Ajo mori në shqyrtim probleme të evoluimit e të pasunimit të standardit të shqipes, mbi bazë të ligjësive të zhvillimit të saj. U evidentuen aty jo pak inkonsekuenca të vetë standardit, si dhe mjaft realitete gjuhësore që koha tashma i ka kapërcye e që kërkojnë pasqyrim në standard. Mendojmë se Konferenca e Durrësit ishte një fazë e parë e suksesshme që i paraprinë stadeve të tjera të veprimtarive shkencore në të mirë të pasunimit e perfeksionimit të standardit të shqipes. Për ta vendosë atë në baza ma shkencore e për të realizue një gjuhë vertetë të njësueme. Njësia e përdhunueme, pa bazë shkencore nuk bashkon, por vetëm ndanë. Ne duhet me synue e me punue për me e kapërcye natyrshëm ketë moment të zhvillimeve tona gjuhësore, në të mirë të unitetit të kombit, përmes një gjuhe realisht të njësueme.
Në zhvillimet socialpolitike e kulturore, e vërteta historike ka randësi parësore për themelet e një kombi. Vetë ajo asht bazament i vlerave të qëndrueshme të kombit. Në fushën e gjuhës, ligjësitë e zhvillimeve gjuhësore e respektimi i tyne, përbajnë të vërtetën e historisë saj. Ata detyrimisht duhen përfillë e respektue. Nëse e duem kombin tonë vërtetësisht të bashkuem, të riparojmë sa ma parë padretësitë historike që janë ba me standardin. Janë këto padrejtësi që mbajnë të tejzgjatuna perçamjet e çdo të keqe tjetër që rrjedh prej tyne. Kërkohet ma në fund drejtësi historike. Standard pa standard nuk ka. Një standard i pasaktë e përjashtues vlerash, nuk asht standard. Pa kritere shkencore e pa riparue padrejtësitë historike, që i janë ba padrejtësisht, nuk ka standard. Kambëngulja e establishmentit konservator për me ruejtë të paprekur standardin ekzistues, pa e pasunue atë me vlerat që padrejtësisht i janë mohue e pa perfillë vlerat që sjellin ligjësitë e evoluimit të gjuhës, një kambëngulje e tillë antishkencore pra, nuk ka me ba gja tjetër veçse ka me mbetë një mallkim përçasë e kurrë përbashkues. Nuk asht fatalitet ky, asht realitet katërcipërisht i provuem për ata që duen me pa. Dhuna impunuese e diktaturës, nuk mund të gëlltitet ma në demokraci. As sot e as mot. Nuk mund të vazhdohet ma me përjashtimin nga standardi të vlerave të qendrueshme e të pazevendësueshme të gegnishtes.