Gjuha letrare kombëtare shqipe, dhe përshkallëzimi i një debati shterp

Nga Stavri J. Dajo

Doktor i Shkencave, në universitetin “Aristotelis”, Selanik

Gjuha shqipe është pa dyshim, arritja më e madhe shpirtërore e popullit shqiptar, në fillin e shekujve. Kjo, pos vlerës reale dhe simbolike, ka dhe një kuptim shumë më të thellë për shqiptarët, se lidhet me vetë mbijetesën e tyre dhe të vetë kombit. Për më tepër, kur mendon se shqipja ka mbijetuar me një sistem të plotë, të pasur dhe të pandikuar gramatikor morfologjik, mes trysnisë së dy gjuhëve më të moçme të rruzullit, greqishtes së vjetër dhe latinishtes, të cilat, për kohën e tyre ishin “lingua franca”, kjo arritje merr vlera edhe më të mëdha. Thënë ndryshe, shqipja e ka provuar veten se është dhe rezistente dhe e gjallë. Në kohët moderne, Kongresi i Manastirit (1908), dëshmoi historikisht se vizionarët mendjemprehtë të Rilindjes Kombëtare, që e lidhën gjuhën (ose alfabetin e saj) me ekzistencën e vetë kombit shqiptar, e integruan shqipen në gjuhët e favorizuara, se institucionalizimi (po, saktë, institucionalizimi) i alfabetit latin, e bën shqipen, përveç të tjerash, të mos ndihet inferiore sot, në kohën e rrafshimit agresiv internetik, dhe të mos ndeshë vështirësi teknike, siç ndeshin gjuhët me alfabet cirilik, arab, kinez etj.. Gati gjashtë dekada më vonë, mendimtarët mendjehapur të gjuhësisë shqiptare, nga të paktat shkenca të mirëfillta, ndofta, në kohë të obskurantizmit komunist, për të cilët ndjej një adhurim të përveçëm, E. Çabej, M. Domi, Sh. Demiraj, A. Kostallari dhe brezi më ri i tyre, njësoi gjuhën letrare kombëtare shqipe, me Kongresin e Drejtshkrimit (1972). Ishte një akt madhor i kulturës dhe i shkencës shqiptare dhe, për mendimin tim, shkencërisht i saktë. Në kohën që pati zëra, se e folmja gege dhe toske nuk janë dialekte të një gjuhe, por dy gjuhë të veçanta, u provua katërçipërisht dhe në praktikë, se shqipja është një, dhe kombëtare. Pa thënë ndonjë gjë të re, dua të përsëris se Kongresi i Drejtshkrimit, nuk njësoi vetëm gjuhën, por edhe kulturën që shpreh kjo gjuhë, sepse mishëron bashkimin e mëtejshëm të shqiptarëve. Për mendimin tim, Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe, duhet të radhitet krahas shpalljes së Pavarësisë, Kongresit të Manastirit dhe Çlirimit të Shqipërisë. Që atëherë, evoluimi i gjuhës shqipe ishte i hovshëm dhe i paprapësueshëm. Të gjitha llojet e ligjërimit (letrar, publicistik, shkencor), u pasuruan dhe u njësuan. I vetmi “cen” që mund t’i faturohet këtij zhvillimi, ishte përpjekja e tejskajshme purifikuese e gjuhës, por edhe kjo ka shpjegimin e vet, lidhet me rezistencën pasive të gjuhëve të vogla për të mbijetuar. Nuk duhet të arrinte në ekstrem, nën shembullin e dijetarëve rilindës, sepse shqipja (do të) huazonte njësi leksikore, pra fjalë, si të gjitha gjuhët dhe jo mjete e forma gramatikore, që të ndryshonte strukturat e veta. Por, cene të tilla nuk e zbehin aspak madhështinë e aktit vizionar të gjuhëtarëve e profesorëve të nderuar, që në atë terr kulturor, ditën të përcjellin pishtarin e shkencës së vërtetë.

Për fat të keq, me përmbysjen e sistemit komunist, u orvat të përmbysej “en masse” dhe kultura dhe shkenca komuniste, një pjesë e së cilës, jo pa vlera. Një praktikë e tillë antishkencore, është edhe përshkallëzimi i debatit shterp për gjuhën letrare kombëtare shqipe, një dukuri që habit shkencëtarët me minimumin e ndërgjegjes gjuhësore. Thjesht se shqipja e sotme letrare, po rrënjoset si e tillë në ndjesinë gjuhësore të mbartësve të saj, po bëhet gjuhë mbarëkombëtare dhe mjet i komunikimit të shqiptarëve, që e flasin në Shqipëri e diasporë, dhe kjo është një dukuri për ta duartrokitur. Sistemi i saj morfologjik nuk përjashton futjen e elementeve (leksikorë dhe morfologjikë) nga dy të folmet, përkundrazi. Epërsia e dialektit toskë, lidhet ndofta, me ndihmesën më të madhe dhe ndofta dhe me kultivimin më të madh të dijetarëve nga jugu (p.sh., Naimi) dhe jo, ma do mendja, me preferencat e gjuhëtarëve që e institucionalizuan. Politizimi i debatit ishte akoma më i krupshëm. Por gjithmonë, kur heshtin shkencëtarët, ose grinden (nuk debatojnë shkencërisht), flasin politikanët parimelënë, ata që e përdhunojnë sa herë, shkencën. Dhe për ta kuptuar këtë, nuk lypset shumë mund, mund të lexoni ligjërimin elegant të specialistëve të gjuhës dhe ligjërimin politik të çdo politikani. Do të shikoni që amplitudat janë tronditëse.Debati i çelur rishtas, për standardin dhe drejtshkrimin e “ë”-së së patheksuar, dhe opinionet ndërhyrëse me vend të Ardian Vehbiut dhe Anila Omarit, konfirmojnë edhe një herë, se shoqëria civile e përcjell përnjëmend me indiferentizëm biblik, madje me mospërfillje kriminale, cungimin e shqipes dhe alfabetit të saj, dhe ç’është më e keqja, stimulon një debat shterp për një “hapjen” e standardit ndaj dialekteve, (duke patur parasysh, kryesisht të folmen e gegërishtes) ndërsa në anën tjetër, demonstron një mungesë tërësore kontrolli e pakujdesjeje, për evoluimin e shqipes së sotme, herë me lektisje ndaj përdorimit të regjistrave të tjerë ligjërimorë, e herë me inflacionin e pashpjegueshëm të barbarizmave të panevojshëm, që tregojnë, pos të tjerash, lakuriqësinë gjuhësore të autoriteteve publike dhe të shumë “intelektualëve të tjerë analfabetë”. Gjuha shqipe është një e mirë e përbashkët, e trashëguar, që shqiptarët duhet t’ua përcjellin brezave, të plotë e të pacunguar, madje më të pasur e më të vyer. Nuk është pronë e shqiptarëve të sotëm, por një pasuri shpirtërore e marrë hua, që duhet t’ua përcjellim brezave që do të vijnë.

Është një e vërtetë e pamohuar, se gjuha ka ligjet e veta të zhvillimit, të pavarura dhe të mëvetësishme, por është po aq e vërtetë, se këto ligje i institucionalizojnë shoqëritë civile, të cilat, kohë pas kohe, me aktet e tyre ndërhyrëse, pra me reforma a reformime, “disiplinojnë” bartësit e gjuhës, e sidomos ata të ligjërimit gojor, të cilët kanë tendencë shkëputjeje nga rregullat gjuhësore normative. Dhe këtë punë e bëjnë dhe duhet ta bëjnë vetëm specialistët e gjuhës, dijetarët e saj dhe aspak politikanët dhe ca më shumë, politikanët me kulturë të mangët gjuhësore. Politikanët kanë për detyrë të institucionalizojnë rekomandimet shkencore të specialistëve dhe të respektojnë gjuhën normative, duke e përdorur atë saktë. Nuk besoj aspak, se gjuha e sotme shqipe ka nevojë për reforma dhe përmbysje rrënjësore, për hapje ndaj standardeve dialektore, ose për karakterizimin e tyre si variante jostandarde (p.sh. gegërishten), për faktin se koineja letrare shqipe, ose gjuha e përbashkët letrare shqipe, është e hapur ndaj të dy varianteve të saj dialektore, të vetmet rezervuarë formash e njësish leksikore, se për fat të keq, shqipja e shkruar është relativisht e re dhe akoma më i ri, alfabeti i normuar i saj (d.m.th. rregullat drejtshkrimore). Gjuha shqipe ka pasur fatin e mirë të ketë gjuhëtarë të mirë, por edhe përkthyes të zotë që kultivuan me merak shqipen, kujtoni Fan Nolin, Dhimitër Paskon, Petro Zhejin, për të mos harruar të gjithë ata mjeshtrit e tjerë të gjuhës shqipe, që i dhanë lexuesit shqiptar vepra të letërsisë botërore, duke konfrontuar me dinjitet shqipen me anglishten, frëngjishten, greqishten e vjetër apo latinishten… Një vepër madhore. Këtyre ustallarëve duhet t’u heqim kapelën me mirënjohje!

Së fundmi, më duket krejtësisht e papërligjur, brengosja e disa kolegëve sedërlënduar për gjuhën e “chat”-eve, që përdorin kryesisht grupmoshat e reja, si një gjuhë “trendy”. Kjo dukuri është e mbarëpranishme në gjithë botën, ca më shumë në anglisht dhe botën anglosaksone, ku e ka dhe amën, dhe ku problemet e drejtshkrimit janë më të mprehta dhe më të mëdha. Në përmbyllje të këtyre mendimeve, shpreh besimin tim të plotë shkencor, se shqipja, ndodhur vërtetë mes udhëkryqesh dhe sfidash, si shumë gjuhë të mëdha e të vogla, në kohën e gjuhës internetike, ka të ardhme dhe do të vijojë të jetë mjeti komunikativ i shqiptarëve, për shumë e shumë mote.