Frederik Rreshpja dhe drama e tragjikut të lirikës

Nga Albert Vataj

Ai erdhi për të mbetur një zë kushtrues në lirikë, një përjashtim në lëndën e ngjizjes tokësore, një vetvete e tallazuar trazimesh. Nuk kishte më fatkeq ndër ata që kanë rendur në kujtesën e kohës dhe në mirënjohjen e gjeneratave, se sa ai. Megjithatë kurrë nuk iu dha zërit jargavitës të ankimtarit. Jetoi gjithnjë në tehun e rrezikut dhe kumtoi në poezi thelbin tragjik. Jetoi me dhimbjen dhe absurdin, gjithëçmosin, si në një marrëdhënie të vetme ekzistimi, deri në atëkohjen që nuk kishte gëzim që ta gazmonte atë shpirt të shterrur nga dritat dhe ngjyrat, e atë kurm të drobitur nga hekast dhe vetmia.

Gjithçka në jetën e këtij njeriu nisi si një psherëtimë e zëshme përkorjeje në qytetin e Shkodrës tash 75-vite më parë, më 19 korrik 1940. Erdhi në jetë si një amanet dhe përfundoi si një anatemë. I ngjizur me dashuri dhe forcë besimi katolik, kurmi i këtij njeriu do të ecte në të zakonshmen, deri kur një shkreptimë fatkeqe dashurie e goditi në zemër duke i thyer shpirtin. Gjithçkas në jetën e tij do të ndryshonte kur ai do të ishte vetëm ende i ri. Një zjarr dashurie që shpërtheu si një vullkan do të bëhej për këto vullnete të stuhishme ndjenjash të hyjshme, një ferr, ndoshta pikërisht ai për të cilin Dante mëton në "Komedinë Hyjnore". Pati një trashëgimtar, të cilit nuk i’a ktheu asnjë Odiese.

Fati i tij ishte nënshkruar nga një dorë terri dhe tmerri. Me zjarr e me hekur, më gjak e me lot, do të shkëlej prej çizmesh të ndyta, kjo lule e lindur për të qenë fatale.

Lenda tragjike e jetësores që mëtoi, e ngjeshi këtë magmë, duke e ngurtësuar në humusin e fateve tragjike, në dëshmimin e ngjizur me dhimbje dhe trishtim.

Në këtë botë të rrethuar me mure, ngado me mure, të lartë e të trashë, Frederiku ndërtoi atë liri heroike si një titan nën peshën e fatit tragjik. Gufimi i zemëratës dhe trazimit, është tashmë fjala, poezia, vargu, është gjithçka përbën përpjekjen e tij prej një spartani. Si pakkush tjetër u lëshua potershëm në honin e vetmisë si në një përballje, e nuk e ndali luftën përkundër asgjëje. Përmes çdo akti të ndeshjes ai hyn e del me një solemnitet sfidues. Me kohën kundër dhe fatin thundër, në këtë kurm tragjik asgjë nuk reshti së provuari, së jetuari. Kësisoj, ngaherë nën qiellin kërcënues të fatit dhe vetmisë që e cytin si një zë nimfash, ai kacavirret me thonj e me dhëmbë për të mbërritur gjithnjë në një tokë të pashkelur. Ikën nga një detyresë Sizifi, për të përmbushur një tjetër. Gjithnjë mbi supet i rëndon një gurë i stërmadh që vetëm rritet. Në tokën që gjithnjë rrëshqet për nën këmbë ai është një Ante.

Sikur të mos mjaftohej e gjithë kjo mallkimiadë që u lëshua mbi të si mbi një heretik, edhe shëndeti u gjegj t'ia prishte ato pak orë gazmendi dhe hareje që ky vetmitar sgrapte tinëz vigjëlemit të fatit të keq. Nuk kishte vend pa lëngim dhe dhimbje në këtë shpirtë, në këtë kurm. Zemra e tij e etur për aromën e dehjes së një dashurie, sa herë që i qasej, e kafshonte si natën e çerr vetëtimash. Vetmia, i vetmi zotërim i këtij bohemi përndiqet prej një frikëndjellje që e përgjon si kujdestari e frikës. Ai ka kurajo ta shohë në atë sy, të ballafaqet me të, të bisedojë, pa kërkuar as mëshirë e as pendesë. Përpjekja e tij prej martiri thyen çdo normë e kanun. Ai është vetanak në gjithçka kumton jetësorja dhe eternia e krijimit. Yjet në netët e gjata të përgjimit të vetmisë llamburisin njësoj si diejt në ditët kur kjo krijesë hiqet zvarrë rrugëve të braktisura të një qyteti që mbeti i huaj për të. Megjithatë ai diç kërkon e gjen mes këtij terri e kësaj vetmie. Rreket me po të njëjtin ngulm, jo aq për të fituar se sa për tu hakmarrë. Bota, qyteti, miqtë, janë gjithë një përvojë, një interes i sipërfaqshëm, një nevojë e çasteve të arratisjes nga vetmia. Një mirëkuptim, dashamirësi dhe ngrohtësi e shtirur, e mbikëqyr këtë nevojë, si një maskë të cilën ai e ka hequr dhe e ka vënë përballë duke e shikuar me ëndje dhe kureshtim pa mundur të gjejë shumëçka ndryshe. Ajo tashmë është bërë njësh me të, është një lëkurë që i mbivendoset asaj fytyre që ka filluar të plugohet thellë e më thellë nga rrudhat, e të mbulohet prej cohës së hollë të hirit të pleqërisë, që me aq kujdes ia shkruan mjekra e thinjur dhe duart e lveshkura. 

Vitet, ditët, as orët nuk lejojnë askënd të hyj në qerthullin e këtij fati që poeti Frederik Rreshpja është derdhur si një statujë në një kallëp tragjik. Përgjatë pjesës më të vetvetishme të jetës së tij si Fred, ai, flet, lufton, vuan në vetmi pa kërkuar një dorë t'i vetëtijë prekjen e beftë për të zgjuar tërbimin e atij gjaku që ka filluar që heret të mpikset. Ligjerimi i paqtë, si i një apostulli, sado që gjen dëgjues, askujt nuk i drejtohet, askush nuk i kthen përgjigje, vetëm copëza bisedash pëshpëritin sa për të trazuar dekorin e ndejave kafeneve. Gjithçka që ndodh në tavolinat që notojnë në tymin e cigares është e avull, fluide, e pangjarë, veguese. Sepse ai vjen dhe shkon si një hije, e cila gjithnjë stoliset nga e njëjta veshje, një kostum që sfidon kohën, një kasketë e vënë pa kujdes, një kravatë që është gjithnjë e anuar në jakën e një qafe që hollohet e hollohet, thahet e tretet. Fjala e tij zvarget prej buzëve të eshkura të përziera me tym cigareje dhe një timbër që gërryen laringun për të marrë një formë shprehie, për të kjartësuar mendimet, në këtë lojë të magjisë dhe poezisë. Fjale dhe poezia ecin në një hap me të, duke e marrë gjithkund me vete në dhimbje e trishtim, në terr e ku kujtimet që e trandin keqas. Çapitet në ato çaste, ai zë, ai varg, mruhet e bluhet prej asaj vetmi deri në harrim.

Vetëtin ky tragjik në natën e gjatë, në natën e gjatë jo vetëm të fatit të tij, por të të gjithë atyre që popullojnë ishullin, atë kashore truall të harruar babëzive, ku ai ka zgjedhur të jetojë më shumë si një mit se sa si një realitet. Sepse ai ishte sintezë e kohës, ishte gjithçka që në të përngjason. Fjalët që e ledhin e shoqëritë që i afrohen ta çlirojnë qoftë edhe për një moment nga muret e vetmisë, janë po kaq vajtimtare sa dhe fati i tij. Ai kridhët në dëgjim si në një nevojë ikjeje nga vetvetja, një nevojë harrimi, një çlirim prej peshës së mendimeve, një mundësi përtëritje. Ndaj ai është aty dhe të tjerët e shohin, e dëgjojnë e diç bisedojnë me të, por pa mundur ta ndajnë nga ikja, nga vetmia. Sa shumë që ndrydhet brenda vetes, sa më shumë që i gjegjet kësaj nevoje, kapërcimi të pragut ku rri i kyçur, aq më thellë e më me ngulm i i depërton ai botës së vet, një botë ku dëgjohen gjithnjë kambanë t'përvajshme, sheh duart që luten e buzë që pëshpërisin fjalë që kurrë si dëgjoi kush, ndoshta as vetë Zoti, atij që i drejtohej, Atij që ai besonte.

Ai shkruan, shkruan pa pushim. Punonte, punonte pa u lodhur. I jepet krijimit si të vetmes formë jetësimi, gjithçkasë që i ndez dëshirimin. Lëshohet ky zë në dëgjesën e kohës si një shkrepëtimë në terrin që çjerr. Ka ëndje që e ndjekin dhe hakërri që e përgjojnë në çdo fjalë që shkruan, në çdo varg që hedh, në çdo mëtim që jetëson. Miq e armiq e rrethojnë. Ai është gjithnjë në mesin e tyre si një shkëmb që fati e ka përcaktuar që të jetë jo vetëm bregu por dhe gjoksi ku tërsëllimat e thellësisë së murrme të përplasin dallgët. Gjithëpoaq, ai ikën dhe vjen. Hyn dhe del për të riardhur rishtaz. Prej ndëshkimit të kohës dhe fatit në një tjetër hakërri atë të vetes. Në zoritjen e këtij përfundi fatkeq që e kishte zënë kurrë nuk hamendi se kishte ardhur përdhunshëm. Ai besonte se ishte një vullnesë e shlëbyer sprove. Një Krisht që jeton Golgotën e vet në çdo plagë mundimi dhe gozhdë kryqi.

Sapo prekte fundin, ngjitej lart si shgjetim të rrokaqielltë. Në këtë fluturim lirie ai shfletonte vetveten dhe vendoste njësi të reja të së mundshmes. Sapo ngopte gjoksin e frymë e krahët i rrokte liria, ai gremisej përdhe si një sfinks, duke ngritur pluhur e hi, duke cytur një çast argamedoni në fatin e tij tragjik. E rishtaz ngrihej, përpiqej sërish, pa pushim, me fjalë e me penë. Ngjitej lart, shumë lart si një yllë dhe atje shpërthente.

Zbret sërish duke u rrekur të kumtojë vet kaosin e kohës, apokalipsin e përditshmërisë që gërryen pareshtur dhe mëton vetminë, si ngadalësim të shpërbërjes, si një mundësi qëndrese të përkohshme dhe përjetues, në të përgjithmonshmen e asaj qenie, që duke zbuar brendinë e errët me cytje të pandalimta të politikës dhe boshit, shtirjes dhe hakmarrjes, të mund të ta çlirojë brendinë prej ferrit dhe territ dhe veten prej njeriut, kësaj krijese prej balte biblike, delikate dhe të dobët, frikacake dhe dredharake, hileqar dhe të ulët.

Dhe sërish ai është i vetmuar, i vetmuar përtej hekurave të burgut, i vetmuar në vorbullën e aventurës për biznes, i vetëm në nevojën për t'u ndjerë i vetmuar. Ai ka gjithkënd që i duhet, dhe pakçka që t'ia shkrije akullin që i ka kyçur zemrën, i mungon. Një hukamë e ngrohtë mund t'i vijë vetëm nga ferri, por ai vetëm sa përcëllohet e telendiset si mos më keq, si një dëshmie mjerane.

Këtë mbyllje në vetvete, në këtë vetmi drejtuar kah vetja dhe breda saj, ai provon dhe dëshmon, se e vetmja gjë që qa ka për botën, për njerëzit është vetëm krijimi. Gjithçka tjetër është e tija dhe askush nuk guxon t'i afrohet, veç kujtimeve që e gërryejnë në shpirtë dhe e shndrijnë në poezi. Duket se s'ka ç'të ndajë me kënd. Sekush në këtë realitet, të cilit ai i përket, dhe të cilin ai mishëron, të gjithë kanë gjithçka që u duhet dhe e vetmja gjë që ai dhe ata duhet ta ndajnë me njëri-tjetrin janë qëndismat e shpirtit, poezitë, krijimet, tançka mëkon një shpirt që di të mbetet jashtë botës dhe brenda vetes.

Pakgjë tjetër mund të përqaset në këtë kushtim të së pazakontes që ky shpirt i prushtë ka kunguar këtij vullneti të hyjshëm. Një mal ndjenjash bie duke e zënë përfundi këtë pëshpërimë forcash të zëshmë kumtimi. Bota përjashtë këtij tmerri është ende në këmbë, nëse mund të quhet e kësisoj një botë që gjallon mes rrënojave, hekës dhe hekamës.  Asnjë shkretim apo martirizim tjetër veç zemërthyerjes që e përndoqi që nga vegjelia deri në varr, nuk e uli në gjunjë. Ai qëndroi në këmbë duke dëshmuar se ishte gjithnjë gati të ndeshej.

Një shkretimi kaq të pamëshirshëm i botës, një heshtje e makthshme kaq e padepërtueshme i rrethvjen si një re, vetmisë që e ka burgosur. Nga thellësia e tragjizmit të vet ai i detyrohet gjithmonë një vullnet të paepur, një qëndresë që duket se është edhe me e padepërtueshme se sa vetë muret që ai mban brenda vetes. Sado që tek-tuk vargu i tij kundërmon aromë lulesh dhe jepet epshëm ndër idile dëshirimesh, ai sërish është i ftohtë. Ai duket se më mirë se për gjithçka mund të flasë për vetminë, tragjizmin, dhimbjen. Nuk ka të rrëfyer ftohtësia që e mbështjell këtë kurm hekakeq. Heshtja i rrethvjen kësaj britme të thekshme të shpirti, apo gjëmimi që i vërtitet mbi kokë, këtij luftëtari që edhe kur nuk e braktisin betejat me botën, ai përleshet me vetveten.

Vitet e një stine të ndëshkimi, mohimi, harrimi dhe mospërfillje do ta përndjekin këtë angështi njerëzore, këtë kurajo të tjetërllojtë të njeriut që ngrihej përmbi kohën, dhe e mësyn përplot mraz atë, si të vetmin armik që duke i thyer zemrën ai i theu enën e fatit, copëzat e së cilës i shpojnë këmbët e çjerrin qiellin. Gjithqysh ai ishte këtu. Është ende, edhe pse ka hyrë në të dhjetin vit të mungimi të tij. Pavarësisht nëse ai deshi, apo dikush u përpoq ta anatemonte duke e martirizuar, ai u bë ndër zërat më dëshmues të kohës. Ai rijetoi në vullnesën e çdo force, që mëson të ndërtojë vetveten, duke u përleshur gjithmonë dhe me gjithçka. Në tehun e vetëtimava ai e ka mprehur mendimin, në tharmin e zemërimit të tokës, në llavën e vullkanit, ai ka ngjyrë penën, për të dëshmuar atë që i duhej brezit për të bërë atë që bënte më mirë, për të qenë poet. Ai është në zërin dhe zemrën e secilit prej nesh që jeton në vetminë e tij, që ndjen pulsin e e betejave të tij që janë edhe tonat. Ai la një testament dhe një shpirt. La një fat tragjik dhe një vetmi të përkorë, la tek ne të gjithë pak Frederik.