Valbona, kjo ngasëse “mëkatare” e alpeve

Nga Albert Vataj

Prej qyshkuri dhe pajada, jemi kredhur nëpër udhëpërshkrues të ndryshëm dhe qëmtues  symprehtë . Nëpër gojtar më namë është çapit mbamëndja e alpeve, këtij Babel të natyrës shqiptare. Tash kur vullnesa për zotërim është një sfidë kandashumë e sekujt, e kur mundësitë zënë e binden yshtjes plot amë dëshiruese, kurrgja nuk mbetet përjashtë. Kurrqysh nuk druhet, përkushtimi për me pas atë që dëshiron, prej asnjë kufizimi a ndalesave të çfarëdoshme që të brof befas e ta drithëron kurmin. Në këtë mërmërimë dhe ofsham nuk mundet me u struk gjithherë dëshira. Tuj i dhan krahë dhe turr, qiellin duke i'a lëshu me pash dhe pafundësinë duke e hapërda horizonteve, vullnesa të gufon e ty s'të mbetet tjetër zgjidhje, vetëm bindja. Nesër do të ikim në Valbonë, e lëshova këtë togfjalësh si dorashkën për dyluftim, në tavolinën mbramsore. U tha, u ba!

Turravrap në kaplimin bjeshkator

Shkodrën e kishim trampolin në përpushjen e hovshme përnga lartësitë e alpeve. Lamë këtë zojë të randë në kapitjen e trokut të mbramë të natës dhe u turrëm me vërtik. Kur ende s'kishte shkuar ora 06 e mëngjesit dhe një lëpe drite nderej mbi heshtjen dhe pamjen, si penelat e drojshme, "Peugeot 308", jo më shumë bujë motorrike, me të cilin po udhëtonim, la pas qytetin për t'u drejtuar nga lindja, shtegu nga do të kaplonim lartësitë dhe për të sosur në Valbonën e ftohtë dhe të kthjellët.

Kafen e asaj nadje, turravrap e gjerbëm në Pukë, qytet i cili ndodhet 835 metra mbi nivelin e detit, përndryshe 32 km nga Shkodra, 80 km nga kryeqyteti, Tirana. Pozita gjeografike e saj kumton atë në pjesën qendrore të Shqipërisë veriore, me territor që shtrihet përgjatë krahut të majtë të Drinit, që nga Ura e Vezirit e Fusha e Dukagjinit, në lindje dhe deri në afërsi të grykëderdhjes së Gomsiqes, në perëndim. Nga jugu e ndajnë me Mirditën kreshtat malore; Maja e Runës, Thirra, Maja e Roshit, Bjeshkët e Tërbunit.

Jeta në këtë qytet të vogël rreshqiste tinzare përmes të rrallave ngute njerëzish që pikasëm përgjatë të vetmes rrugë që përlan këtë qendër të kakohëshme banimi. Në vazhdim u lëshuam gjarpërimit të rrugës mes pishave për të mbërritur në Fushë Arrës, një qytesë që ka lindur nga shfrytëzimi i nëntokës dhe pasurisë pyjore. Ai zotëron jo më shumë se 31.06 km2 territor dhe mban nofkën "qyteti i sharrtarëve", anipse në të mund të hasësh edhe ndonjë druprerës të ligjshëm. E përshkuam pa ndalim duke e lanë pas atë, për të fuguar për më në zemër të maleve, në shoqërinë e pandashme të një peisazh sa magjepsës, aq dhe të ashpër, sa joshës aq dhe të frikshëm.

Gjithnjë në anë të rrugës tatpjetat të thukshme thelloheshin, sa më shumë i ngjiteshim Qafës së Malit, sa më ngultaz përpjeteshim kaplueshëm mëtimeve të gjithfarësojshme natyrore, duke mënjanuar shtegun për Kukës e vijuar përlart.

Memuare dhe ndjellakeqe dhe muranë

Përgjatë rrugëtimit përpjetës, memuare dhe muranë kishtin kohë që penetronin përmes mrazit të një relieve që kërciste dhe thyhej përnën vërshimin përpara të makinës dhe ekzaltimit të këtij spektakli vegjetues. Anëve, porsi gurë kilometrikë ngriheshim një pas një përkujtimoret e atyre që kishin humbur jetën, kryesisht nga aksidentet. "Qafa e Malit", kishte marrë në qafë dhjetra fatkeq, dhe kujtimoret e tyre vendoseshin si piketat në një vendngjarje, dhe ashtu qëndronin ndjellakeqe më shumë sesa ndërmendës për kalimtarët e rallë mbi rrezikun që kanos.

Ky detaj nuk përbënte rëndësi në këtë tur malngjitës, por Ilirin, i cili ngiste makinën sdytiherë në këtë shteg, po e shqetësonte vijimsisht ky trokth ngjethës që fanitej dhe behte rishtaz. Një lloj ndjenje keqardhje dhe paniku mbrunte me përzimllek këto mermere dhe muranë të ngritura si përkujtimore. Kjo shfaqje që tkurrej prej panoramës, zgjatej si një kujë dhe sëmbonte qetësinë e ngaresit të makinës duke i prishur atij ekuilibrin emocional, gjë të cilën nuk e fshehu. Gjithsesi ai nuk ishte kundër, por as ndonjë dakordësi nuk la të nënkuptohej për këtë amfiteatër tragjik, që kishte lëshuar rrënjë në këtë ngjitje rrugëtuese shumë të rrezikshme. U dakordësova me të, me bindjen se këto mbamëndje tragjike janë ndjellakeqe, për ato pak vetë që e përdorin ende këtë mundësi, që pas ndërtimit të "Rrugës së Kombit", e cila e ka nxjerrë jashtë loje "Qafën e Malit" dhe jashtë pjesëmarrjes në rrezik, ata që ishin të detyruar të përshkonin këtë gjarpërim mes pishash, shkrepash, honesh dhe zgafellash përpirëse.

Në teposhtë e përpjetën joshëse

Udhëtimi përnga "Qafa e Malit", padyshim është një kahje për ta përshkuar mes përmes Veriun e Shqipërisë. Ndoshta krejt pak, një rrugëtim i përshtatshëm, por gjithpoaq një mundësi për të depërtuar brenda kësaj magjie që shfaqet e bollshme dhe krahëhapur, e cila sa vjen e të përpin brenda vetes, si në një joshje dehëse, duke të davaritur çdo ndjenjë frike që ndjellin tatpjetat që gërmushëshin dhe të hakërrejnë pajada'. Ndërsa e përshkon këtë zvarranik mitik, që si një kapilar ushqen me jetë krejkah ku shkel, të ndërmendet histori dhe dëgjesa të pafundme, gojdhëna e rrëfenja burrash shtatlartë si trungje lisi. Shtojzovallet e Zanat e Malit, Orët dhe Kulçedrat, të bamet e t'thanmet e vizatojnë pëdhëmbë për pëdh¬ëmbë këtë horizont zemërak dhe larushitës. Çdo shkëmb, gëmush apo krua, çdo shpat, krep apo livadh, çdo luginë, majëmalit apo pemë vetmitare, krejt asajanë munden me kumtu, me tregu e më dëshmu, për çka kanë pa e ndigju. Shembëllen e kungon bukuri dhe hutim. Copëza të hallkatura deri lart në re lëshojnë një energji tërheqëse. Një pishë vetmitare e qëlluar nga rrufeja bën më shumë përshtypje sesa një rrokaqiell në mes të qyteti të bujshëm.

I përfshir në këtë amfiteatër natyror dhe eposi, s'ka gjas me mbetun përjashtë një rrëmbese ndjesore të allasojtë, një batërdie e përzishme dhe një kaosi përfytyrimesh dhe ngjarjesh, të cilat duke t'u rikthy në kujtesë, si trokitje në portat e rijetimit, të pushtojnë, të kanë tjetërsu në një copë e këtij mozaiku të parrëfyeshëm.

Sosim në Dushaj

Pasi ke përshkuar një zgjatim disaorësh të rrugës, duke lënë pas fshatra të tëra të rrethit të Pukës, zdirgjesh përposhtë nëpër një lakore që sheh gjithnjë nga Drini, vërshimin e të cilit e ka vënë nën fre diga e Hidrocentralit të Fierzës, që sa më shumë i avitemi më të unshme e ka shfaqjen. Mbi ne fluturojnë ngarkuar mbi shtylla të hekurta telat e tensionit të lartë, përçuesit e gjithkahshëm të dritës. Zbresim përkadalë tuj mbajtë frymën e turrin mbi urën që të çon në Dushaj, një qendër e cila popullohet nga rreth 150 banorë të ndarë në afro 30 familje.

Dushaji shtrihet pranë Liqenit të Fierzës në trevën e Krasniqes. Jo larg kësaj qendre banimi gjendet vendi i quajtur Maja e Krasniqes, zanafilla e emrit pararë¬ndës që gëzon sot. Dëshmimet e hulumtuesve tregojnë se atypari janë ende rrënojat e një kishe të shek të XVII, me një numër të madhe varrezash që e përqarkojnë, kishë për të cilën Frang Bardhi në vitin 1638 kishte shkruar se ishte kisha e Shëngjergjit.

Nga e djathta e Dushajt, rruga të drejton nga Bajram Curri, e krejtkëtij horizonti të krekosur mes maleve të larta e pafundësisë që të ngas. Nga tjetra anë, rruga e ripunuar dhe e pasuruar me bankina hekuri dhe elemente të tjerë, degëzohet në kah që ndjek vërshimin e urtë të Drinit për të bëhur saora në Markaj dhe Lekbibaj. Në brinjë të lartësisë që sa vjen e thadrohet, qëndron emblematike Zona B, e cila në kohën e miqësisë shqiptaro-kinezë, asohere kur zuni fill e famshmja sentencë "Enver Hoxha-Mao Ce Duni janë si buka e një brumi", shqiptarët nën dirigjimin e specialistëve dhe inxhinierëve kinezë, ngritën veprën më të madhe hidroenergjetike shqiptare, të cilën e quajtën "Drita e Partisë".

Fierza, mali i dritës dhe djersës

Duke qëndruar mbi urë përlahemi nga një soditje frigane e këtij përbindëshi hekuri, betoni, zhavori, djerse dhe mundit të mijëra vullnetarëve, të cilët i'u përgjigjur "thirrjes së partisë", përveshën mëngët duke lënë bretkun në përpjekjen e tyre të mundimshme dhe kufizimet rras¬kapitëse.

Kjo digë, nën këmbët e së cilës po ndjej nënshtrimin dhe llahtarinë e kësaj prite njerëzore, ndërsa të mbërthen me vështrim, shqun shtatin që ngërthehet në 167 metra lartësi dhe një kurorë 400 metra, që i rri si kreshtë. Kurrkund më shumë se këtu, vetmohimi njerëzorë nuk është murosur kësisoj në një një volum të përgjithshëm materialesh ndërtimi prej 8 milionë metër kub. Porsi kapilarë përshkojnë shtatin e këtij gjigandi energjetik plot 5500 metra tunele. Në prehrin e vet, ky kaplim vullnetesh dhe force, struk një vëllim prej 2.7 miliardë mëtër kub ujë, e cila shtriq krahët e saj të kaltër në një sipërfaqe 72.6 kilometër katror, e që mbahet si rezervati i Liqenit të Fierzës, uji i të cilit kafshohet nga turbinat e shndërrimit në energji elektrike dhe përposhtet për të dalë në shtegtimin e vet drinues, përmes malesh që e fillërojnë e një tjetër ndalese që e pret në Koman. Ndërsa e përlan me andje dhe një lloj ndjesie mposhtjeje më ndërmenden ato 6 vite rraska¬pitëse, nëntor 1971, kohë kur nisi puna në këtë hidrocentral,  dhe viti 1978 kur u vu në shfrytëzim ky përbindësh hidroenergjetik. Për kujtesë, Fierza ka një kapacitet prej 500 megavat dhe një prodhim vjetor 1.8 miliardë kilovat/orë energji elektrike, ndër më të mëdhenjtë në Ballkan, pas HEC-it të Danubit në Serbi.

Duke i kthyer shpinën kësaj krekosjeje të tjetërllojtë nga ajo e maleve e trandjes retheqark, vazhdojmë duke marrë me vete dehje përmasash dhe përjetimesh.

Drejt Valbonës

Na kishte ngasur keqas kjo "vashë" me gjak blu e gërshetat që zgjatojnë duke rrënjëzu në gjarpërimin e kahershëm për¬mes gurësh mitologjik. Krye¬këput nuk u qas kjo gajle me e marrë Qafën e Malit, me përshku kilometra dhe orë të tëra me sos në krahët e sajë, si në një histori romaneske dashurie, por gjithsesi ajo kishte gjas me ken, joshja më e epërme dhe përjetimi më i thellë i krejkëtij kaplimi malor. Lugina e Valbonës dhe ajo që pritej të na shfaqej me padurim shtrihet në qendër të Alpeve Shqiptare, në rrethin e Tropojës, me kast si një qëndresë e patëdytë e hireve dhe bukurisë natyrore. Kjo kredhje e kandshme e magjiplotë që shtatohet në një siperfaqe prej 8.000 hektarësh duke turfullu senga freski dhe joshje gëzon statusin e Parkut Nacional që në janat të vitit 1996.  Atë e mrujnë toka të murrme pyjore mes lartësive 500-1200 metra, për të vijuar gëlimet e kadifenjta që shtrihen në shpatin e majtë të kësaj lugine nga Mbaskollata dhe deri në Shoshan në lartësinë 400-900 metra.

Pasi lamë Bajram Currin e fuguam përpara, dredhuam pak nga shtegu, po me ndihmën e një vendaliu u rifutëm rishtaz nëpër një rrugë, ndërtimi i së cilës nuk kishte përfunduar ende. Kur trajtat lojcake të shtegut që morëm, na përmendën duke na rikthy në dëgjesë fjalët e udhëtreguesit: "Deri në Dragobi, do ta keni të vështirë, pasi është në ndërtim e sipër rruga, pastaj është e asfaltuar"

Makina vazhdonte përpara duke lënë nga pas një re pluhuri që nuk na u hoq qafe për minuta të tëra. Gjithnjë në të majtë gjarpëronte një vërshim gurgullues, turri dhe garrameti i së cilës urtohej ndërsa përshkonte horizontalen e vërshimit. Pershkuam turraz, Fierzë-Bujan-Bajram Curri-Margegaj-Shoshan , e behëm maspak në log të piskamës malrrethuese të Dragobisë.

Nëpër Dragobi

Në të dy anët e rrugëtimit, male të larta zgjatonin hijerëndë mbi kokat tona. Qielli herë dukej e herë zhdukej mes reve lojcake të gushtit dhe krekosjes së maleve që turreshi përmbi porsi një kushtrim i motmotshëm. Bisedat tona i kishin lënë vendin heshtjes soditëse, e cila mbase kishte një argument më bindës për të mposhtur sfidën tonë turistike. Peisazhi çelej dhe kyçej si një sipar skene, ku luhej një epos natyror. Dielli shkelqente pajada. Majëmalet që e "qëllonin" me krenari e fiknin dritimin e tij duke e zhyt luginën drejt Valbonës në një ngjyresë të murrme. Pas ndonjë një ore, curulitjesh dhe gërrvimash mbi çakull dhe gurë të ngrënë në tabanin e rrugës, sosëm në asfalt. Shpëtuam, shqiptoi me ofshamë Iliri, ngarësi i makinës që mbante mbi vete vizitorët sefte të kësaj mrekullie të natyrës. Ecnim përpara duke përthith taft të freskët dhe magji që zbriste deri poshte në shtegun që shtriqej. Sakaq shfaqeshin dhe zhdukeshin pas nesh pamje dhe shëmbëllime të turlillojshme. Trumba reshë të bardha, si tufë zogjsh shtegtar shpuplonin pendët nën shndr¬itjen e diellit dhe ëndjes tonë.

Në Valbonë, prehrin lojcak

Kur ende s'kishte të sosur kjo lojë virtuoze e natyrës, shpër¬then para nesh një pamje në trajtën e një hinke të papërmasshme, në të cilën u derdhëm me vërtik. Valbona trullosëse lëshonte dashtazi para nesh kurmin e saj joshës. Portat e Parajsës, të mbetura vetëm në shëmbëllime poetësh dhe piktorësh, sakaq hapeshin katërkanatësh. Ecnim si në ëndërr duke lëshuar vështrimin tonë të drojshëm rrethekrah, krejtkund kjo hijeshi shfaqej.

Valbona është një fshat afro 26 km larg nga Bajram Curri. Dëftues statistikor rrëfejnë se këtë qendër 400-vjeçare banimi e përbëjnë rreth 47 shtëpi me vetëm 300 banorë. Fshati i ngulur si një shënjim 810 metra mbi nivelin e detit në një grykë gjysmë të thepisur, buzë lumit Valbona mes maleve të të Kollatës, me Jezercën që hargaliset me 2,694 metër lart e Pecmarën ballas, që naltohen bajagi. Në zanafillën e vet, Valbona, kjo bujtinë natyrore e kërshërisë së sekujt, ka shërbyer për stanet verore dhe ndalesën e përkohëshme blegtorale të banorëve.  Në fillim të luginës shtriqet liqeni akullnajor i Xhemës që vërshon nazelik përmes majave të Alis që lartësohet me 2471 metra, Poplukas me 2569 metra në jug-perëndim të bllokut malor të Jezercës dhe që përfundon në fshatin Rrogam.

Duke lëshuar një piskamë që e rrok shikimi ynë në këtë kandje të pashoqe, prekim me krenari kulmet duke nis nga Maja Roshit 2522 metra, i cili është i njohur si Jezerca, përveç kulmit. Ajo kufizohet me majat e tjera, të tilla si Popluka dhe maja e Ali, në perëndim, Rrogamit me 2478 metra lartësi, në lindje, Maja Kolajt, 2498 metra, Maja e Malësores, 2490 metra, Maja Bojës, 2461 metra, në veriperëndim, e Maja e Kokërrhanës, 2508 metra dhe ajo e Etheve, 2393 metra, në veri. Krejtkjo është një Babel natyror, që ngërthehet përnga lartësitë e strukin poshtë tyre Valbonën këtë ngasëse "mëkatare" të alpeve shqiptare.

Më përtej drejt luginës, aty ku bashkohen lumi i Valbonës me përroin e Çeremit, lugina bëhet më e cekët me aspekte të shumta të ngushtimeve dhe zgjerimeve, të ndara nga vendkalime dhe shtigje. Ekspertët janë të mendimit se kjo zonë është karbonatike dhe formohet nga detashmentet akullnajore dhe tektonike. Në këtë pjesë të Valbonës përfundon dhe degëzimi i përroit të Kukajt. Lugina e saj është tipike akullnajore e formuar midis maleve të Jezercës dhe Kollatas. Valbona vijon të mbetet joshëse dhe ngasëse për mijëra vizitorë që hidhen përvit në krahët e saj, epshëm e dëng me dëshira për ta përjetuar pajada. Lumi Valbona, namëmadh e zashumë, mbetet mbreslënës, burimet e sajë në pjerrësinë lindore të Qafës së Valbonës, te ujvara, zhduken nën zallishtet gëlqerore të luginës, siç zhduket çdo feksje e magj¬ishme, çdo ëndje dalldisëse, çdo bukurane lajkatare.

Flora dhe fauna e kësaj gostie natyrore

Veç ujit të kristaltë, dhe përposhtjes nazike mes gurësh të stërmëdhenj, Valbona shquhet dhe për një faun dhe florë shumë të larmishme dhe bujare, karakteristike e vendeve të Evropës Qëndrore. Në lartësitë 600-1200 metra, të zonës së Valbonës dhe Rrogamit, gjenden pyje ahu dhe toka është e shkrifët. Atypari hedhin shtat pyje madhështorë me hormoq (Piceaabies). Gjithashtu rriten duke e mbushur me jetë dhe prekje magjike jetë¬dhënëse dhe hartina, bredhi i bardhë dhe pisha e zezë.  Në Valbonë gjen¬den njiheraz, si për ta përplotësuar me të gjithë elementet këtë shastisje, specie të rralla. Nga peshqit që i gjejmë në lumin e ftohtë Valbonës, është trofta. Për të vijuar me shpe¬ndët, i rralli gjeli i egër dhe nga familja e gjitarëve, ariu murmë, macja e egër, ujku, dhija e egër, dreri, dhe lundra, që e hasim përgjatë rrjedhës së Valbonës.

Ikim më kokën pas

Jo çdo ndarje është kaq e trishtë, e jo çdokën Valbona e përcjell me pahir, as atëherë kur bora zbret, era fryn me tërsëllimë, lumi gulçon përmes shkëmbinjsh, dorzan të këtij kushtrimi të ujët malesh. E kunduam gjatë dhe papra krejt këtë bukuri. U çapitëm me të në këtë gosti kundrimi të pashoq. Unshëm na u desht me u ngrit prej kësaj sofre me tana t'mirat që Zoti i ka dhanë pakursim dhe robi e ka nda me shojishojn si bukën e verën në "Darkën e Fundit". Mbushëm krejtçfarë mbetun kishte ndër ne zbrazët prej këtij kaplimi alpin dhe ikëm, turravrap me kokën pas.