Harresa dhe heshtja që rrethoi një pjesë të letërsisë sonë

Mark SIMONI

Para njëzet vitesh udhëtova për në Agrixhento, në jug të Siçilisë, për të vizituar shtëpinë-muze të Luigji Pirandelos, (me varrin e poetit në oborrin përpara saj), dhe për të mësuar diçka rreth letërsisë së këtij autori të madh. Kjo rrugë më bëri të has në një libër shumë interesant, “Popolo, lingua e letteratura albanese”–Prof Papas Gaetano Petrota” botim i vitit 1932 në Palermo; një studim pothuaj shterrues i periudhës para viteve ’30 përsa i përket letërsisë shqipe, dokumentave gjuhësor të saj, letërsisë popullore dhe studiuesve te huaj që qenë marrë me të, letërsisë së kultivuar, shtypit periodik shqiptar (1848-1930), si dhe studimet shqiptare rreth gjuhës dhe dialekteve të shqipes, alfabetit, gramatikës, fjalorëve, etnografisë nga 32 studies e hulumtues të huaj. Diku qenë dhe disa shkrimtarë që më vonë as i kishte përmendur kush. Të lënë në harresë, të padëgjuar anjëherë, të rrethuar me heshtje. Kështu kishte ndodhur me një pjesë jo të vogël të historisë së letërsisë shqipe. Por ndërsa disa prej tyre qenë ndaluar, kritikuar ashpër, u ishin djegur librat, qenë anatemuar pa asnjë mëshirë, me një kategori tjetër qe vepruar me ndëshkimin e mospërmendjes, mbyllur në raftet e fondeve të rezervuara të bibliotekave, përjashtuar nga çdo kujdes, të papërmendur, të paanalizuar, si të mos kishin qenë kurrë. Shumë më vonë u mora me këtë libër. E punova dhe e përgatita për botim. Faqe të shumta të tij thirrën në vemendje një pjesë të letërsisë së harruar, ndriquan sadopak një skutë të errët të historisë së letërsisë sonë. Libri u botua nga “Almera” dhe u përkthye nga Qemal Velija.

Vonesa në njohjen e dijeve është një dëm që ndikon patjetër në formim. Si tashti më kujtohet që kur qeshë në fillim të gjimnazit, im atë punonte për një studim rreth letërsisë së vjetër. Pati marrë leje që të shfrytëzonte fondin e rezervuar, dhe njëherë solli në shtëpi një koleksion vjetor të revistës “Hylli i dritës”. Dhe aty, fshehtas, duke rrëmuar, pashë për herë të parë portretin e Gjergj Fishtës në një  fotografi, dalë me miqtë e tij, (katërshja e famshme që tashmë e kanë parë të gjithë). Kisha dëgjuar për letërsinë e tij, (“Gomari i Baba Tasit” qe botuar me fragmente aty në revistë), disa malësorë të ardhur prej heret nga mbi Shkodra e dinin përmendësh Oso Kukën dhe shumë nga “Lahuta e Malësisë”, pata dëgjuar dhe për këmbën e dëmtuar të Fishtës në një aksident tek fabrika e miellit, por për t’ia parë portretin s’ia kisha parë kurrë. E pata menduar ndryshe dhe jo të shëndoshë, madje s’më pëlqeu ashtu shëndeti i tij. (Siç duket shkrimtarët e atyre viteve unë i kisha në kokë si më të dobët, më velet, më të hajthshëm). Kjo më kujtoi faktin që shkodranët Dom Ndoc Nikën (ngaqë qe i shëndoshë) e thërrisnin Dom Ndoc Duçja. Merreshin me shëndetin e tij dhe jo me letërsinë e tij, jo me faktin që kishte shtypshkronjën e parë të ardhur nga Austria, me të cilën i bëri një shërbim të madh shkrimit, orientoi dhe ndikoi me volumin e botimeve të shumta Kongresin e Manastirit që të vendoste medeomos për alfabetin latin dhe jo për  atë arab apo cirilik.  

Për lexuesin e këtij suplementi unë selektova dhe zgjodha disa prej autorëve të atyre viteve, për t’i ardhë sadopak në ndihmë krijimit të një panorame sa më të saktë të situatës letrare të at’hershme. Veprat dhe emrat e autorëve përmirësojnë disi imazhin e deformuar të dijeve mbi letërsinë e asaj periudhe.