William Ryerson, rrëfim për vitet e demokracisë në Shqipëri

Ambasadori i Shteteve të Bashkuara të Amerikës, William Ryerson, tregon dy dekada më pas, vitet kur ai ishte kryediplomati amerikan në Shqipëri. Në intervistën që i dha gazetarit Artur Kopani, në emisionin e të premtes, “Log” në TVSH, z. Ryerson tregon fakte të papublikuara më parë, mbi ato vite tejet të nxehta të nisjes së proceseve demokratike në vend, pas katër dekada e gjysmë diktaturë komuniste, drejtuar me dorë të fortë nga Enver Hoxha.

Ju riktheheni në Shqipëri, pas 18 vitesh, nëse nuk gaboj ?

Po, kjo është e vërtetë.

Pra, ka shumë kohë që nuk keni qenë në Shqipëri ?

Po.

Jam i sigurtë që shumë njerëz i ka marrë malli për ju këtu në Shqipëri. Por a ju kemi munguar ne shqiptarët ?

Më keni munguar, me të vërtetë. Jam përpjekur të jem i informuar përmes gazetës Iliria, por siç e dini, ajo publikohet vetëm dy herë në javë, si dhe kam filluar të lexoj letërsi në gjuhën shqipe. Pak para se të largohesha nga Shqipëria, Presidenti i asaj kohe Sali Berisha, zhvilloi një ceremoni në nderin tim dhe ndërsa takoja njerëzit në atë ceremoni, Shaban Demiraj më tha tre fjalë; “Mos harroni gjuhën!”, dhe mendova me vete, “ok, do të përpiqem” dhe që atëherë kam lexuar në gjuhën shqipe. Po, më keni munguar!

Pra, ju keni qenë në dijeni për zhvillimet kryesore në Shqipëri ?

Jo në detaje. Nuk mund ta bësh një gjë të tillë nga një distancë kaq e largët.

Është shumë interesante të dish sesi u lidhët me Shqipërinë dhe shqiptarët, përpara se të vinit këtu, në dhjetor të vitit 1991, nëse nuk gaboj ?

Unë erdha këtu në dhjetor 1991, me një titull zyrtar, por unë erdha këtu me një detyrë të përkohshme, siç e quajmë ne, në fund të prillit të vitit 1991. Kisha njohur më parë disa shqiptarë në Beograd, ku kisha qenë konsull i përgjithshëm për katër vjet. Atje takova shqiptarë, si shqiptarë nga Mali i Zi, që kishin nevojë për viza. Në një rast u përballa me rastin e një fëmije pesë vjeçar, i lindur në SHBA, i cili jetonte me gjyshen që e rriste dhe kishte nevojë për një pasaportë pesëvjeçare, dhe aty fillova të mësoja pak shqip, të paktën sa për të thënë, “Urdhëroni! Ju lutem! Nënshkruani këtu!” e gjëra të tilla.

Por besoj se gjatë asaj kohe ju jeni takuar me emigrantë shqiptarë apo disidentë, të cilët patën kurajo të largoheshin nga Shqipëria nën regjimin komunist ?

Jo dhe aq shumë, derisa erdha këtu.

Pra, nuk jeni takuar me refugjatë politikë në atë kohë ?

Jo, përgjithësisht me njerëz që kishin probleme me konsullatën, me çështje pasaporte, vize, e të tilla.

Të ngresh një ambasadë, në një vend, që për 50 vjet ishte armik i madh...

Më fal, ne nuk ishin armiq, ne quheshim “armiq”.

Pra, ju quheshit “armiq të mëdhenj” të këtij vendi, dhe siç e dini, sa herë duhet të bënin stërvitje ushtarake, ne qëllonim sikur po ju qëllonim ju.

Por ne shpëtonim...

Pra...ç'ka dua të them, a ishte e vështirë të ngrije një ambasadë këtu në Shqipëri, pas 50 vitesh të tilla ?

Unë jetoja në “Hotel Dajti”. Faksi ishte afër me krevatin dhe telefoni binte në mes të natës. Pra ajo ç’ka dua të them, është se kushtet materiale ishin pak të vështira, por që nga dita ime e parë këtu, unë kam qenë i mbushur me dashurinë e shqiptarëve. Njerëzit në rrugë, të gjithë me përshëndesnin “Mirëmëngjes! Mirëmbrëma!..”. Por mund të them, uji ndërpritej, dritat iknin... por kjo s’ishte asgjë në krahasim me atë që po ndodhte dhe unë mund ta kuptoja atë që shqiptarët ndjenin.

Gjatë kohës që keni qenë këtu, besoj se keni vizituar dhe zona të tjera të Shqipërisë. Mund ta kujtoni sesi ju dukej Shqipëria në atë kohë, sepse ju keni qenë dhe në Ish-jugosllavi, por besoj se ishim të ndryshëm me ta përsa i përket standardeve të jetesës, infrastrukturës dhe nivelit të demokracisë, të drejtat e njeriut...

Po, Shqipëria ishte shumë ndryshe. Për të qenë i sinqertë, u shokova kur erdha në Shqipëri dhe pashë sa të varfër ishin njerëzit në veshje dhe sa të dobët ishin. Në atë periudhë, fola me një anglez që punonte për organizatën “Save the Children” dhe ndërsa flisnim ai me tha; “po, fëmijët janë të pazhvilluar fizikisht, nën normalen e gjatësisë”, dhe unë i thashë; “por shumë shqiptarë janë të shkurtër, përveç atyre që jetojnë në Malësinë e Madhe, të cilët janë gjigantë”. Dhe ai më tha; “jo, e kemi analizuar një gjë të tille dhe ata janë kështu prej kequshqyerjes. Nuk marrin as qumësht mjaftueshëm”. Me pak fjalë, kam vizione akoma të gjalla të asaj kohe dhe njerëzve që kam parë. Për shembull, sa për të mbajtur trupin në formë, e kisha zakon të ecja deri tek stacioni i trenit pasditeve. Një ditë pashë tre ushtarë, dy djemosha dhe një shumë të gjatë mes tyre, i cili e kishte pallton e grisur, me vrima në të. Dukej i mjerueshëm. Mendova; “i shkreti djalë, nuk është faji i tij”. Këta njerëz janë në një situatë shumë të vështirë. Kam kujtime kaq të gjalla të gjithë atyre që kam parë.

Besoj se që nga fillimi i punës tuaj këtu, kur kishit atë zyrë të vogël, jeni përballur me shumë kërkesa nga shqiptarët për t’u larguar nga Shqipëria, për viza etj. ?

Dhe në atë kohë nuk mund të bënim asgjë për këtë. Por mund të them se përmes ndihmës së Arben Putos, takova disa familje, që pretendonin qytetarinë amerikane, si psh., babai i tyre kishte marrë qytetarinë amerikane në 1932-in, më pas ishte kthyer në fshat dhe ishte martuar dhe kishte bërë fëmijë. Dhe këta fëmijë kishin qytetari amerikane dhe u ishte dashur ta fshihnin një fakt të tillë. Më vjen ndërmend rasti i një zonje, e cila kishte çertifikatën e qytetarisë nga burri i saj i ndjerë dhe e kishte fshehur nën çati. Erdhi çasti që ajo ta nxirrte këtë certifikatë dhe Puto me çoi mua atje, ku e këshillova se ç’duhet të bënte. Kishte dhe një keqkuptim të madh të asaj çfarë do të dilte nga e gjithë kjo. Si psh., rasti i një prej fëmijëve të një personi me qytetari amerikane, i cili kishte jetuar me dekada në Shqipëri, pyeti nëse mund të kthehej në Amerike, iu përgjigja; “po, paguaj një biletë”. Më pyeti nëse do të kishte pension dhe unë iu përgjigja; “Jo!”. Më pyeti nëse do të kishte një apartament dhe unë iu përgjigja; “Jo, shteti nuk i siguron këto gjëra. Sistemi ynë është ndryshe”. Dhe kam jetuar për shumë kohë me këtë rast keqkuptimi në mendje, sepse është e tmerrshme të thuash; “Ti, mund ta kesh pasaportën, duhet të paguash tarifën prej 35 dollarësh, merr pasaportën dhe mirupafshim”. Dhe kjo ishte e vështirë.

Nga njëra anë ju kishit njerëzit, popullin dhe nga ana tjetër kishit qeverinë komuniste të asaj kohe, të cilët kishin mazhorancën në parlament dhe kontrollonin institucionet apo jo. Si ishte komunikimi në atë kohë, sa i veshtirë ishte komunikimi ?. A gjetët në atë qeveri, njerëz me të cilët mund të flisnit për problemet me të cilat përballeshit si ambasadë ?

Mund të them se disa ishin armiqësorë. Disa ishin të gatuar sipas mënyrës së vjetër. Por jo të gjithë. Sigurisht, edhe unë mendoja me dyshim; “a është ky person me dinjitet ?. Apo si mund t’i ketë torturuar ky person njerëzit javën e fundit ?”. Në çdo ambasadë amerikane, mund të gjesh një tufë gazetash të grumbulluara prej të paktën prej dy vitesh, nga ku merr informacion dhe merr vesh se kush është filani apo fisteku. Apo ka njerëz që kanë qenë më përpara atje dhe të japin informacion dhe të të njohin me njerëzit rrotull. Nuk e kishim një gjë të tillë. Unë nuk e dija kë kisha përballë dhe kjo i bënte gjërat shumë të vështira. Edhe emrat, më dukeshin shumë të çuditshëm, por kisha në favor faktin që kam një kujtesë të mirë për fytyrat dhe kujtohesha se ku i kisha takuar njerëzit. Oh po, thosha, këtë person e kam takuar në filan vend, dhe ndoshta nuk ka qenë duke torturuar njerëz. Pra mund të them, një eksperiencë e çuditshme.

Pra kishte pak frikë ?

Frikë ndoshta nga të dy anët. Të dyja palët kishin pak mosbesim ndaj meje dhe me arsye të mirë mund të them. Sepse unë po ndërhyja në punët e brendshme të Shqipërisë. U akuzova për këtë dhe është e vërtetë. E kam thënë më parë; “çdokush që vjen të promovojë demokracinë, të promovojë tregun e lirë, përkufizohej si dikush që ndërhynte në punët e brendshme të Shqipërisë”.

Ju po përpiqeshit të permbushnit një nga premtimet që Sekretari i Shtetit, z. Bejker, bëri gjatë vizitës në Shqipëri apo jo ?

Po, e mbaj mend shumë mirë një gjë të tillë.

Pra, ishte një moment i madh për shqiptarët të tregonin se kishin shumë kohë që e prisnin një mik të madh të na ndihmonte në rrugën tonë, apo jo ?

Unë jam shumë cinik. Dhe shpeshherë mendoj se vizita të atij lloji janë pak “si shoë”. Por jo, ajo vizitë ishte ndryshe dhe bëri diferencën në mënyrën se si shqiptarët mendonin për veten e tyre. Ata filluan të mendonin sërish për veten e tyre si pjesë e një bote të lirë, gjë për të cilën Bejker tha; “Mirësevini sërish në botën e lirë” dhe kjo shkaktoi ndryshimin e madh në mentalitet.

Disa e krahasojnë këtë vizitë me atë të presidentit Kenedi në Berlin, apo jo ?

Unë kam qenë atje.

Keni qenë dhe në Berlin gjatë vizitës së Kenedit ?

Po, ishte detyra ime e parë dhe kisha flokë atëherë. Kam kujtime të forta të asaj vizite. Duhet të shoqëroja motrën e tij, dhe më pas më thanë; “Bill, shko me të. Do jetë një shofer, ndihmësi ushtarak i presidentit dhe që të katërt do të dilni”. Ndërsa po dilja në shkallët pas Kenedit, dëgjova turmën që bëri një brohorimë të fortë dhe po shihja ç’po ndodhte. Isha kaq larg sa tani me Kenedin, i cili u kthye nga përkthyesi i tij, që do ta thoshte serish fjalinë në gjermanisht; “Unë jam një berlinez!”. Dhe Kenedi me humorin e tij tha; “Falenderoj përkthyesin tim që e përktheu gjermanishten time në gjermanisht”, dhe të gjithë qeshën. Mund të them se mendoja se nuk do të shihja asgjë të ngjashme me vizitën e Kenedit në Berlin. Por gabohesha, dhe jo për herë të parë.

Pra mund të themi se shqiptarët kishin një shpresë të madhe tek Amerika, sepse të themi edhe homologët gjermanë dhe italianë, si Bejkeri kishin qenë në Shqipëri, por asnjë nuk u prit si ai nga populli, apo jo ?

Po, por Italia nuk transmetonte programe në shqip dhe as Deutche Ëelle. Por, Zëri i Amerikës ishte në shqip. Është edhe çështja e emigracionit në SHBA, emigracionit të shumë kohë më parë, i shqiptarëve nga jugu, Korça, Gjirokastra dhe lidhjet me njerëz si Fan Noli, Vatrën etj. Pra Shqipëria kishte marrëdhënie historike me SHBA-të.

Pra në atë kohë, ju po përpiqeshit të ndihmonit demokracinë këtu, apo jo ?

Shpresoj që ta kem bërë.

Dhe keni pasur bashkëpunim me opozitën, duke i ndihmuar ata të kuptonin sesi funksionon demokracia, sesi duhet të punonin të arrinin qëllimet e tyre, për të ndryshuar përfundimisht pushtetin në Shqipëri, nga komunizmi në demokraci, apo jo?

Vetëm një shprehje do te thosha të përmblidhja këtë: Pas zgjedhjeve të vitit 1992, Pjetër Arbnori u zgjodh kryetar i parlamentit. Kur Doktor Berisha do të bëhej President, dhe do të betohej në Parlament, u ul diku në parlament, nuk e mbaj mend ekzaktësisht ku, dhe Pjetër Arbnori u kthye për të parë se ku ishte, sepse nuk e dinte se ku ishte, e kishte humbur nga shikimi. Më vjen keq, sepse nuk e përshkruaj shumë mirë, por Arbnori u kthye nga i gjithë parlamenti, duke thënë; “na falni, por s’kemi eksperiencë”. E kam të vështirë të përshkruaj të gjithë rrymën historike të atyre momenteve. Jo, ata njerëz nuk kishin eksperiencë.

Por a kishin një kuptim të mirë për demokracinë, si të komunikonin për zgjedhjet, etj ?. Pati ndihmë me trajnim për ta apo jo ?

Po, pati ndihmë nga instituti ndërkombëtar republikan, dhe nga instituti kombëtar demokrat gjithashtu. Por ishte ndihmë nga ana mekanike, si psh., u tregonin sesi të bënin fushatë. Instituti kombëtar demokrat, në mënyrë të kujdesshme u përpoq që t’ua mundësonte këtë lloj informacioni të gjitha partive. Po, u përpoqëm të ndihmonim në këtë mënyrë.

Kur thoni, të gjitha partive, nënkuptoni edhe ish-Partinë Komuniste ?

Po.

Pra, keni punuar dhe me ta gjithashtu ?

Po. Instituti Kombëtar Demokrat punoi me ta dhe ishte i disponueshëm për t’i ndihmuar në këtë mënyrë. Ata kishin tendencë të mbanin distancë nga ne, por...

Po, por ju jeni akuzuar se keni qenë një nga mbështetësit kryesorë të Partisë Demokratike dhe që dolët në miting me doktor Berishën...

Jo, të më falni, por unë nuk e kam bërë një gjë të tillë.

Po, por ne kemi filmime...

Kjo ka ndodhur pas zgjedhjeve.

Ç’mund të na thoni për incidentin në Korçë ?

Isha ftuar nga disa deputetë të parlamentit shqiptar dhe vendosa ta pranoja ftesën. Kjo dhe për arsye se doja të shihja vendin. Nuk kam marrë asnjë ftesë nga Partia Socialiste. Do të kisha shkuar nëse ata do më kishin ftuar ndonjëherë. Nëse ndonjë deputet socialist do më kishte thënë, hajde në zonën time dhe takohu me njerëzit, sigurisht do të kisha shkuar. Biles, kam shpresuar se do të merrja ndonjë ftesë të tillë. Por asnjë ftesë e tillë nuk ka ardhur. Sërish, s’ka problem. Po, ngjarja e Korçës më ka ngelur në kujtesë, sepse më kishin bllokuar një natë para se të shkoja. Isha i nevrikosur dhe e lashë këtë të dukej.

Është e habitshme, të mendosh se në atë kohë ju ishit ambasadori amerikan dhe ecnit vetëm lirshëm në rrugë...

Dhe tani e bëj...

Po, por në atë kohë... S’kishit as frikë që diçka mund t’ju ndodhte ?

Më falni, por unë isha mes shqiptarëve, pse duhet të kisha frikë ?

Pra, gjithmonë keni qenë i sigurtë ?

Po, gjithmonë jam ndjerë i sigurtë.

Si e konsideroni 22 marsin 1992 ?. Kjo ditë ka qenë ditë e gëzueshme për shqiptarët, por ju vetë ç’menduat për Shqipërinë në ato momente, sepse komunistët u larguan dhe erdhi klasa e re e politikanëve, pa eksperiencë, pa ndonjë ide të qartë sesi të qeverisnin vendin. Sepse, ok, ata kishin mësuar diçka për demokracinë që duhet të ishte pluralizëm apo diçka e ngjashme, por...

Atë ditë isha para Pallatit të Kulturës siç quhej në atë kohë. Isha me një kongresmen amerikan dhe me një zotëri të Bundestagut gjerman dhe po flisja me të në gjermanisht, gjuhë të cilën e flas më mirë se shqipen dhe po thoshim që; “po, ka shumë shpresa të ekzagjëruara në atë turmë. Shumë njerëz besonin që të nesërmen, rrugët do të ishin të shtruara me flori, që gjërat do të ishin ndryshe, që do të kishte ujë dhe drita 24 orë në ditë”. Po i thoshim njëri-tjetrit që do të ketë shpresa të papërmbushura, zhgënjime si dhe elementët e Perandorisë Otomane, ryshfetet etj. Tani, jemi shumë të ndërgjegjshëm që shqiptarët në atë kohë nuk ishin të ndërgjegjshëm sesa e vështirë do të ishte të bëje tranzicionin. Po flas shumë, të më falni...

Në atë kohë, më kujtohet një nga titujt kryesorë të gazetës Zëri i Popullit; “6 milionë dollarë për.. ”

(në shqip) 6 milionë dollarë për 3 milionë shqiptarë. Po.

Kaq bëtë për ne ?

Po, në atë kohë, po. Nuk mund të marrësh një tufë parash, ta hedhësh dhe të presësh rezultatin e kësaj. Nga ana tjetër është edhe fyese. Nuk mund të vish dhe t’u thuash njerëzve; “Oh, ju qenkeni të varfër. Ja tek janë paratë”. E duhura ishte; “Për çfarë keni nevojë, na thoni ?”. Duhet të them, që ekzistonte një nevojë për ushqim dhe ne sollëm edhe shumë grurë. Në fillim, ndërsa flisnim, ne sollëm ushqim, i cili u shpërnda përmes organizatave të Nënë Terezës sepse e dinim që ajo do ua çonte njerëzve që kishin vërtetë nevojë për ushqim. Pastaj sollëm shumë ngarkesa me vaj ushqimor. Kjo ishte ç’ka kishim dhe i sollëm. Më pas sollëm plehra kimike (fertilizues) të cilin e insistuam që të shitej përmes ankandeve. Biles në atë kohë, desh u pushova nga puna nga Departamenti i Shtetit, sepse duhej firma e shtetit shqiptar dhe pati rezistencë për këtë në qeveri, sepse ligji shqiptar nuk e lejonte shitjen përmes ankandit, por kjo ishte e vetmja mënyrë për ta bërë një gjë të tillë dhe gati e humbëm ngarkesën me pleh, sepse nuk ishin nënshkruar dokumentet. Kjo ndodhi para se doktor Berisha të bëhej President, por ai dha ndihmën e tij në këtë drejtim. Foli me një ministër dhe ai i nënshkroi dokumentet. Kjo ishte një ndihmë e madhe, sepse ndihmonte të korrat e vitit të ardhshëm, sepse ne nuk mund të sillnim grurë përgjithmonë.

Por ju keni qenë në Poloni, Berlin, ish-Jugosllavi. Si e shihnit komunizmin këtu në Shqipëri ?. Si ndryshonte me regjimin në vendet e tjera ?

Ishte shumë i egër. Unë e quaja një “stalinizëm diligjent”. Në Poloni, regjimi ishte shumë ndryshe, sepse bujqësia polake nuk u kolektivizua, por ishte tek privati. Po atje pati ferma shtetërore më vonë, por ishin ineficente dhe të gjithë e dinin se ishin të tilla. Por të gjithë ata që jetonin në qytet, çdo burokrat, kishin familjet që punonin në fermat private dhe kështu e siguronin ushqimin. Këto ferma prodhonin vazhdimisht dhe ishin eficente. Jugosllavia ishte një vend shumë i ndryshëm që lejoi “kapitalizmin e përzier” dhe lejoi njerëzit të udhëtonin në Europë. Ata punonin në Gjermani, Zvicër dhe vende të tjera. Kam qenë në Bon për katër vjet para se të shkoja në Beograd dhe më kujtohet që vinin aplikime nga njerëz me pasaporta jugosllave. Mendoj se nga këta njerëz kishte me shumë kroatë sesa serbë, meshkuj në të shumtën e rasteve, që të shumtën e rasteve ishin në pozicione menaxhimi mesatar. Nuk kishte njerëz nga ata që fshinin rrugët, por njerëz që drejtonin ndonjë biznes të vogël apo menaxherë biznesi të firmave më të mëdha apo menaxherë seksioni të diçkaje, dhe mendoja “Jugosllavia duhet të jetë ndryshe.” Më pas kërkova dhe u trajnova për gjuhën serbo-kroate dhe shkova në Beograd.

Ku ishte ndryshe...

Po, ishte ndryshe. Kishte gjëra që ne të gjithë i dinim, si psh., nëse Tito do të ishte gjallë, nëse një kroat do të arrestohej sot, një serb kishte për t’u arrestuar nesër. Ai ishte i egër, nga ata njerëz që përplasnin koka. Njerëzit e dinin që kishte vrasje të pajustifikuara, sidomos ku morën pushtetin, por asgjë nuk krahasohet me sistemin në Shqipëri, i cili ishte brutal. Unë kam qenë konsull i përgjithshëm në Beograd dhe kemi pasur persona që aplikonin për azil dhe këta ishin nga Shqipëria në Jugosllavi. Ata arrestoheshin dhe mbaheshin për një vit në burg atje, por kishin të drejtë të aplikonin për azil.

Disa nga ata ktheheshin sepse kishin lidhje me UDBA dhe shërbimet sekrete, sigurimin ? Të tjerë njerëz futeshin në burg këtu dhe vriteshin...

Po. E kisha dëgjuar këtë. Dëgjoja histori nga Shqipëria. Biles fillova të mësoja pak shqip në Beograd. Kur më erdhën disa miq nga Amerika, bëmë një tur nëpër Jugosllavi, Sarajevë, Dubrovnik, Budva dhe nga Novi Pazar dukeshin malet e Shqipërisë. I shihja dhe mendoja; “oh, kjo është gjithçka që kam parë ndonjëherë nga Shqipëria”. Më pas kjo ndryshoi.. Tani kur i shoh, them ëoë...

A keni ndonjë përvoje nga Kosova ?. E keni parë Kosovën në atë kohë ? Sistemi ishte brutal dhe aty apo jo ?

Po, në fakt në vjeshtën e vitit 1989, vendosa të mësoja shqip, u vura në kontakt me një mësues në Prizren. Shkova atje dhe e takova. Fillova të mësoja disa fjalë. Kishte një metodë të lezetshme mësimi. Për çdo gjë që shihte më pyeste dhe më thoshte se si i thoshin në shqip çdo gjëje që shihte. “Ç’është kjo?, Ç’ështe ajo?”, më pyeste në shqip. Folëm dhe vendosëm që do të shkoja atje sërish në Janar të vitit 1990. Do të kaloja atje një javë, dhe ai do të merrej me mësimin tim çdo ditë të javës, gjithë ditën. Rashë dakord. Dhe i telefonuam njëri-tjetrit. Ramë dakord të rrinim në një hotel. Më pas ai më telefonoi në shtëpinë time në Beograd dhe me tha; “Billi, më kanë detyruar të mos e bej një gjë të tillë”. Unë harrova që ai dinte anglisht dhe prandaj folëm pak shqip dhe në serbo-kroatisht. Pra unë mora mesazhin që serbët thanë “Jo”.

Ata nuk pëlqenin që ai t’ju mësonte shqip ?

Ata nuk më donin mua aty në atë kohë. Unë flisja serbo-kroatisht rrjedhshëm. Unë isha një diplomat amerikan. Isha numri tre në ambasadën tonë. Po mësoja shqip, dhe kjo dukshëm ishte e dyshimtë dhe javën që unë e kisha planifikuar të isha në Prizren, atje kishte trazira. Jam i sigurtë, pra gjykimi im është se serbët e kishin planifikuar një gjë të tillë. Nëse kjo është e vërtetë dhe unë nuk mund ta them këtë, unë e dyshoj një gjë të tillë. Kështu që nuk shkova. Më vonë, pata një mësues tjetër në Beograd.

Duke iu kthyer sërish Shqipërisë pas vitit 1992, si vendoset ta ndihmonit Shqipërinë, me asistencë teknike për të punuar afër zyrtarëve të vendit, ose në ç’mënyrë e asistonit Shqipërinë ?

Pjesa jonë ishte: “Për çfarë keni nevojë?. Si mund t’ju ndihmojmë?. Ne nuk mund ta bëjmë atë që kërkuat apo ndonjë gjë tjetër që keni në mendje, por mund të njihemi me nevojat dhe nëse mundemi apo jo të ndihmojmë në këtë situatë. Disa mund t'i zgjidhnim, disa jo për shkak edhe të disponueshmërisë së parave.

Por a u mirëkuptuat në Uashington në lidhje me nevojat e Shqipërisë ?

Flasim për zyrtarë zyrash të ndryshëm për vende të ndryshme. Disa mbulojnë Indonezinë, disa Brazilin. Zyrtari për Shqipërinë quhej Xhejms Bejker. Dikush që kishte marrë pjesë në një nga takimet e tij më kishte thënë se ishte përmendur një program ndihme për një vend që nuk ia kishin vënë emrin dhe Bejkeri kishte thënë “Qenka program i mire. A mund ta bëjmë këtë në Shqipëri ?”. Ai ishte një mbështetës i flakte i Shqipërisë. Ishte prekur thellësisht. Dhe ai ishte një njeri që nuk prekej lehtësisht. Ai ishte gati i ftohtë në sipërfaqe, por siç mund ta dini...

Por ai u impresionua këtu...

Po. U impresionua thellësisht.

E kam parë dhe në intervista të tjera, se ai vazhdon të kujtojë momentet që kaloi në Shqipëri...

Po. Dhe ju ishit shumë të sjellshëm dhe më dhatë një kopje të xhirimeve të vizitës së tij këtu. I mora dhe i konvertova në dy sisteme, bëra dy kopje dhe shkova tek Margaret Telluire. Ajo ishte jashtë zyre dhe ai gjithashtu, por unë e gjeta Margaret dhe i thashë; “jepja këto sekretarit Bejkër”. Pra ai e ka mbulimin tuaj të vizitës së tij në Shqipëri.

Do të doja të flisnim për një moment që unë mendoj se është shumë i rëndësishëm në marrëdhëniet mes dy vendeve tona, vizita e parë e presidentit të Shqipërisë në Shtëpinë e Bardhë...

Shumë mirë.

Pra do të flasim edhe për momentet e kësaj vizite ku ju keni qenë i përfshirë. Një moment i rëndësishëm në marrëdhëniet mes dy vendeve ishte pritja nga Presidenti i asaj kohe, Xhorxh Bush. Mendoj se është e vështirë të realizosh një takim me presidentin e Shteteve të Bashkuara...

Është e vështirë sepse axhenda e tij është shumë e ngjeshur. Kjo ishte gjëja më e vështirë.

..por duke qenë një vend i vogël...

Unë nuk bëra asgjë në Uashington. Njerëzit në Departamentin e Shtetit dhe në Shtëpinë e Bardhë u morën me përgatitjet. Ndërsa në një farë mënyre, unë shoqërova Presidentin Berisha për në takim. Dhe po, mora pjesë në takimin me presidentin Bush dhe u ndjeva si një fëmijë në një dyqan ëmbëlsirash, që shihja duke e pasur të vështirë se kjo po ndodhte me të vërtetë. Fatmirësisht, dikush tjetër po mbante shënim se ç’po ndodhte gjatë takimit, sepse unë nuk mund ta kisha bërë një gjë të tillë.

Po, por ai ishte një moment shumë i madh për shqiptarët, sepse presidenti Bush vendosi vijën e kuqe në Kosovë për serbët ?

Po, ishte ajo ç’ka quhet mëngjesi i Krishtlindjeve, që ndodhi më vonë atë vit. Unë isha udhëzuar ashtu siç ishte udhëzuar dhe i ngarkuari ynë me punë në Beograd, që të telefononim Milosheviçin dhe t'i thoshim; “Ki kujdes në Kosovë !. Nëse përdor dhunë në Kosovë, ne do ju godasim”. Unë isha udhëzuar të koordinohesha me të ngarkuarin tonë me punë, Robert Rackmales, i cili kishte qenë shefi im tetë muaj më parë, që në të njëjtën kohë të takonim Presidentin Berisha. Ditën e Krishtlindjeve, më 25 dhjetor, në të njëjtën kohë që ne do t'i thonim Milosheviçit mesazhin, unë i thashë Presidentit Berisha për ç’ka po i thoshim Milosheviçit, në mënyrë që ai të ishte i ndërgjegjshëm për këtë. Sepse kjo ishte një situatë e rrezikshme dhe sigurisht ne nuk donim që të ndodhte ndonjë gjë e keqe, nuk donim që të vriteshin kosovarë. Fatkeqësisht, kjo ndodhi më vonë, fatkeqësisht.

Është e habitshme sesi Presidenti Bush kishte njohuri të mira për Shqipërinë...

Epo atij i duhej të dëgjonte Xhejms Bejkerin që i thoshte; “hej, hej, ky është një vend i veçantë”!

Po, por është e mrekullueshme të shohësh sesa shumë Shtetet e Bashkuara e ndihmuan dhe mbështetën Shqipërinë gjatë atyre viteve. Cili është interesi juaj sepse ndonjëherë bëhemi kuriozë ?

Ne ndajmë të njëjtat vlera. Ne donim paqe në Ballkan dhe kjo është një gjë e madhe. Donim të shihnim demokraci sepse në përgjithësi, demokracitë nuk fillojnë luftra. Demokracitë kanë fajet e tyre, por ato nuk fillojnë luftra. Le të themi për shembull se njëra mënyrë për të mos pasur luftë në mes të Amerikës së Jugut, është të promovosh demokraci në vendet në mes të Amerikës së Jugut. Ne ndajmë të njëjtat vlera, respekt për jetën njerëzore, gjë që nuk ekzistonte në regjimin komunist në Bashkimin Sovietik, këtu.

Po, por dëgjojmë shumë argumente se pse Shtetet e Bashkuara janë kaq afër shqiptarëve, sepse po ta krahasojmë me Bosnjën, aty ndodhi një tragjedi e madhe, biles më e madhe se ajo që ndodhi në Kosovë…

Sinqerisht, nuk mendoj se është shumë mirë të krahasosh situatat. Këtu ishte shumë më ndryshe.

Shumë më e qartë ?

Më e qartë dhe ju nuk kishit tensionet ndëretnike që ekzistonin në Bosnjë.

Kishit një politikë të përcaktuar nga 1992-i ?

Po, dhe gjithmonë këtu ka ekzistuar toleranca fetare. Nuk e di sa shumë shembuj mund të jap për këtë. Vazhdoj t'u them njerëzve në Shtetet e Bashkuara se sipas gjykimit tim, që ndër vendet ku kam jetuar, nuk ekziston asnjë vend me një tolerancë kaq të madhe fetare sesa në Shqipëri dhe në gjykimin tim përfshij dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Është më mirë këtu.

Është më mire këtu në Shqipëri sesa në SHBA ?

Mendoj se po.

Mendoj se një nga sfidat kryesore që kishin shqiptarët e Shqipërisë ishte ta hiqnin qafe komunizmin. Sepse ne thamë që qeveria komuniste u largua, por mentaliteti i shoqërisë, mjetet dhe mënyrat ishin komuniste. Si ishte për ta hequr qafe komunizmin në fillim ?

Mendoj se ishte e vështirë dhe nuk mund të ndodhte e gjitha përnjëherë me gjithë këto pritshmëri të papërmbushura. Për shembull, nuk e mbaj mend ekzaktësisht se ku, por gjatë një vizite në Kavajë, u takova me autoritetet lokale atje dhe ne donim të dërgonim studentë në Shtetet e Bashkuara, por ata nuk dinin anglisht dhe nuk mund të konkurronin, sepse vetëm fëmijet e nomenklaturës mësonin gjuhë të huaja dhe kjo ishte disavantazh sepse duhen disa vjet për të mësuar anglisht mirë, në mënyrë që të studiosh në SHBA përmes programit Fullbright. Dhe duhet kohë për një gjë të tillë sepse nuk mund të mësosh një gjuhë të huaj në një natë. Per vete, une kam mesuar gjuhen polake per nente muaj, serbo-kroatishten per nente muaj te tjere dhe kam harxhuar tre muaj duke punuar mbi shqipen time, kater muaj te tjere per gjermanishten. Pra, duhet kohe per nje gje te tille. Pra keta njerez, kishin nje disavantazh. Kurse ne nomenklature...

K: Mendoj se kishin dhe shume disavantazhe te tjera. Sepse shume prej tyre punonin token, ndaloheshin te punonin ne administrate, te arsimoheshin mire dhe sigurimi i shtetit ishte plot me njerez qe vrisnin shqiptare. Gjykatesit dhe persekutoret ishin te gjithe aty. Si e shihnit kete?

R: Eshte e dukshme qe kjo po ndryshonte. Shume me teper njerez kane shume me teper mundesira. Gjuha kryesore e huaj qe flitej ketu ishte italishtja. Une nuk flas italisht. Eshte nje gjuhe e bukur por une nuk e flas. Tani, anglishtja flitet nga shume njerez. Shume me teper rruge jane te hapura per njerezit tani.

K: Z. Ambasador, duke folur me miqte e mi per ate kohe, ndersa shumica e shqiptareve ishin privuar nga te mirat e vendit, nga mundesite, ekzistonte ajo klasa e vogel e lidershipit komunist qe kishin gjithcka dhe mendoj se ata kane marre shume edhe nga Shtetet e Bashkuara, sepse i pame me vone qe u bene lidere te shoqerise civile dhe grupimeve qe merrnin fonde nga organizata ne Shtetet e Bashkuara.

R: Po.

K: Sepse duket sikur ju punonit ne te dy anet?

R: Kris Hill dhe une e kemi diskutuar kete disa here, kur ai ishte ketu dhe ju nuk duhet ta harroni rolin e tij ne marredheniet tona. Nje diplomat i mrekullueshem dhe brilant. Shiko, ajo c'ka po sugjeroni qe ne nuk do te lejonim dike nga Partia Socialiste te ikte ne SHBA per te studiuar apo per ndonje gje tjeter: a po na kerkohet te kontrollojme biografine e dikujt? Ju duhet ta lini kete prapa. A i ka ky person kualifikimet e duhura? Gjuhen apo pershembull aftesite ne matematike nese i duhet te studioje fizike dhe nese i ka a duhet te perjashtojme dike per shkak te biografise? Jo, ne nuk na pelqen kjo. Dhe jo te gjithe te rinjve ne Partine Demokratike u pelqente menyra jone e te shikuarit te gjerave.

K: Po, por a nuk ekzistonte nje ligj ne Shtetet e Bashkuara qe ndalonte komunistet, anetaret e partive komuniste te hynin ne SHBA?

R: Ligji i imigracionit i vitit 1952 thoshte “jo” per komunistet, por lejoheshin perjashtime nga rregulli. Dhe une vete nuk e di sesa qindra mijera viza kam leshuar vete, ne Poloni, Beograd etj, duke u bazuar tek ky perjashtim. Une nuk kam leshuar viza ne Shqiperi, sepse ambasadoret nuk lejohet te ngaterrohen me çeshtje vizash. Jo, kjo ishte nje çeshtje qe ne e dinim shume mire qe ne keto vende, si Polonia qe personi qe do i jepnim viza mund te ishte i Partise Komuniste, por ai duhet te shkonte ne SHBA qe te arsimohej. Ne Poloni thuhej se komunistet ishin si “rrepat”. Ata ishin te kuq jashte, por te bardhe brenda, si ngjyrat ne flamurin polak.

K: Po, por zoti ambasador kemi pare shume nga ata njerez qe jane financuar nga Shtetet e Bashkuara, nga organizatat atje, qe jane njerez qe kane patur lidhje, por ndoshta edhe ne maje te regjimit te vjeter dhe here pas here ne Shqiperi kemi patur situata ku kemi pare keta njerez qe drejtonin keto lloj situatash, si psh, ku ata therrasin per regres apo gjera te tilla te ngjashme...

R: Por ne gjithashtu mendojme... Le te marrim personin e vjeter, ate te Parti Enver, i cili ka qene per pak kohe ne SHBA. Ne jemi nje shoqeri shume armiqesore. Dikush vjen, sheh dhe thote “ok, mire pra, keta imperialistet e tmerrshem amerikane...por keta ia dalin te prodhojne ilace qe ne nuk i kemi dhe ndoshta...

K: Ose nafte?

R: Po, nafte. E di qe ai zoteri apo zonje ka nje mendim te vetin, qe thote me vete “ndoshta ne mund te perfitojme dicka nga kjo. Kur te kthehem ne Shqiperi, sa me shume te di aq me mire. E di qe kjo nuk do te kenaqte çdokend qe mund te kishte zili per kete dhe mund ta kuptoj pse do te ishin ziliqar, por... Pra, ne nuk gjykojme, duke u bazuar ne biografi.

K: Po, por ndoshta ne mund ta shohim ne nje menyre tjeter. Ju erdhet ketu ne prill te vitit 1991, apo jo?

R: Po, korrekt.

K: Mendoj se e mbani mend masakren e 2 prillit ne Shkoder?

R: Po.

K: Pra, personi qe ne ate kohe ishte minister i Brendshem, sot eshte numri dy i ish-partise komuniste, sot socialiste.

R: Zoti Ruci.

K: Po, z. Ruci. Pra mendoni se ajo parti ka ndryshuar, duke qene se ka akoma ne instancat e saj drejtuese kreun e ish-sigurimit?

R: I dashur zoteri, kjo u takon shqiptareve ta gjykojne, jo mua.

K: Por sot, Shqiperia eshte anetare e NATO-s.

R: (ne shqip) Shyqyr!

K: (ne shqip) Shyqyr, shume mire! Por mendoj se e mbani mend se ne ishim vendi i pare nga blloku lindor qe kerkuam t'i bashkoheshim aleances.

R: Po. Safet Zhulali nuk me la kurre ta harroja kete. Gjithmone me thoshte “ne aplikuam te paret”.

K: Pra, ka qene nje rruge e gjate...

R: Po. Dhe une u kenaqa shume qe kjo ndodhi.

K: Mendoj se ju punuat shume edhe per kete ceshtje, apo jo?

R: Jo, jo ne menyre direkte. Jo ne menyre direkte. Ishte puna e shume njerezve te tjere, perfshire edhe Xhorxh Ë. Bush, Bush Xhuniorit, i cili e mbeshteste fuqishem kete. Jo, ne ate kohe, une kisha dale ne pension.

K: Sic thate ne fillim, qe akoma kujtoni ate ushtarin tek rruga e trenit. Por, sot ushtaret shqiptar po luftojne perkrah ushtareve amerikane...

R: Ashtu sic beme edhe gjate Luftes se Dyte Boterore.

K: Kemi qene bashke.

R: Po, dhe faleminderit shume.

K: OSS apo jo?

R: Po, OSS, por mendoj se kishim te njejtet armiq, nazistet dhe fashistet.

K: Po, por eshte e mrekullueshme te krahasosh ushtrine qe gjetet ne 1990-en me ushtrine qe eshte sot. Eshte nje arritje e mire apo jo?

R: Po. Mendoj se mund ta dini qe mu desh te njihesha me ministrin Zhulali me shume se me te tjeret. Ministri Zhulali nuk e fliste rrjedhshem gjuhen angleze, por ai me suprizoi nje dite, kur ne telefon me tha “I am ready” (jam gati). I thashe “Zoti Minister, po flisni anglisht?” Jo, me tha, vetem disa fjale. (kjo pjesa ne shqip). Sepse mund te flisja pak shqip, une mund te komunikoja direkt me te. Sinqerisht, shume ambasadore te tjere ketu ne ate kohe mendonin se ai nuk ishte shume i mire, apo nuk e dinte se çfare po bente, por jo jo, ai e dinte shume mire se cfare po bente dhe...

K: Po, dhe kujtoj marredheniet e mira qe ai kishte me ministrin amerikan te mbrojtjes se asaj kohe, i cili zhvilloi vizite ketu, e harrova emrin e tij.

R: Sekretari Perri

K: Po, Ulliam Perri.

R: Une isha ketu kur ai vizitoi Shqiperine.

K: Propozoj serish nje pushim te vogel dhe kur te rikthehemi ne studio do doja te flisnim per nje moment ate cka u zhvillua te premten e shkuar ne presidence.

R: Dakord.

K: I lutem serish regjise per nje nderprerje publicitare dhe do te rikthehemi ne pjesen e trete ku do te flasim per disa momente personale te ambasadorit, sesi shqiptaret kane gjetur nje menyre per t'i shprehur mirenjohjen per gjithe ate cka ai ka bere per vendosjen e demokracise ne Shqiperi, per zhvillimin e saj dhe fatmiresisht sot, me mbeshtetjen edhe te pasardhesve te tij por edhe qeverise dhe politikes amerikane, Shqiperia eshte nje vend ne nje vend te sigurte te demokracise, nje vend qe po ecen drejt zhvillimit, dhe eshte teresisht i krahasueshem me vendet e tjera te Bashkimit Europian ku tenton edhe te anetaresohet.

Pjesa e trete

K: Jemi serish ne kete interviste me Ambasadorin e Shteteve te Bashkuara ne Shqiperi per tre vite 91-94, atehere kur Shqiperia po ndahej me komunizmin dhe aspirohej te behej nje prej vendeve te lira ne bote, ku filloi demokracia, institucionet demokratike dhe ekonomia e tregut. Shqiptaret kane gjetur nje menyre te mire, besoj, per t'i thene faleminderit z. Ambasador per gjithcka beri per Shqiperine dhe per shqiptaret. Si e pritet urdhrin Gjergj Kastriot Skenderbeu:

R: Une isha dhe jam akoma shume i prekur nga kjo. Nuk kam menduar qe do te ndodhte nje gje e tille. Une kam hyre ne Shqiperi kesaj here si nje ish-burokrat amerikane dhe si nje turist. Por kam ardhur me ftesen e kryeministrit ketu, po. Por kur mora nje draft-notë nga Presidenca qe duhet te shkoja atje per kete ceremoni, ishte njecike veshtire me emocionet.

K: Ju keni disa dite qe jeni ketu apo jo?

R: Po.

K: Dhe keni patur mundesine te takoni miq, lidhjet e vjetra etj

R: Oh, po

K: Ishte mire?

R: Po, ishte.

K: Ju pate Vloren, Tiranen...

R: Po.

K: ..dhe disa qytete te tjera apo jo?

R: Jo, nuk kishte kohe per kete. Edhe per shkak te ftesave. Hajde pime nje kafe, hajde shkojme diku. Nuk mundja te vizitoja qytete te tjera.

K: Ju pate gati te gjitha festimet per 100-vjetorin e pavaresise ne date 27 dhe 28 apo jo?

R: Po, i pashe dhe isha shume i privilegjuar t'i shihja. Eshte nje rast i madh.

K: Ju pelqyen?

R: Po, me pelqyen, sigurisht.

K: Mendoni se Shqiperia ka shume arsye te festoje 100 vjetorin e pavaresise.

R: Mendoj se eshte nje arritje. Kjo ma ktheu mendjen prapa.. Kam lexuar per 100-vjetorin e pavaresise se Shteteve te Bashkuara ne vitin 1876, ku kishte nje shperthim te madh patriotizmi, flamujsh, fishekzjarresh dhe shume nga cfare ne e therrasim “hoopla”, shume zhurme, fjalime, parada dhe nga te gjitha llojet e gjerave sepse... dhe ndodhi serish e njejta gje ne 200-vjetorin e pavaresise ne vitin 1976. Une isha me familjen time ne Viene, dhe sapo kisha mbaruar detyren atje.

K: Ne kater korrik?

R: Kater korrik. Dhe po mendoja: kur te kthehemi ne Ëashington, ne ndoshta do te jemi ne nje motel per nja dy dite apo ndonje gje e tille e ngjashme. Nuk kam ndermend te kthehem per te qene atje ne 4 korrik sepse do te jete rremuje. Prita deri ne 6 korrik dhe pastaj u kthyem atje dhe me pas vizitova motren time dhe nenen time e cila ishte ne gjendje jo te mire shendetesore ne ate kohe por... Jo, numrat e medhenj rrumbullake, sic I quajme ne 100-en, 200en, 250en, 50en, ne te gjithe I mbajme shenim. Gruaja ime dhe une festuam 50-vjetorin e marteses qershorin e shkuar dhe kjo ishte e vecante...

K: Urime!

R: Faleminderit. Dhe kjo e beri te vecante.

K: Ishte e mrekullueshme te shihje shqiptaret duke festuar ne Vlore, ne Tirane. Ju keni marre pjese ne festime te tjera qe u zhvilluan ketu ne vitin 1992 apo...

R: Po, flamuj ne cdo vend. Nese do kishit nje qindarke per cdo flamur ne kete vend, ju do te ishit nje milioner. Flamuj ne cdo vend. Dhe ishte mire te shihje flamurin shqiptar dhe flamurin e bashkimit europian te vendosura bashke ne nje numer vendesh. Kjo me pelqeu.

K: Po flamuj amerikane? Pate edhe flamuj amerikane?

R: Po, kishte dhe flamuj amerikane, por ajo gje ishte e vecante.

K: Nje ambasadori, i cili 18 vite me pare ka udhetuar shume neper Shqiperi, si i dukeshin ato rruget e tmerrshme, pa autostrada?

R: Po, ishin pak me gropa.

K: Po tani, i pate ndryshimet qe kane ndodhur ketu?

R: Po, u prita nga Drita Ivanaj ne aeroport. Sic mund ta dini, kam bere gjera me fondacionin, qe eshte vertete nje gje e mire per vendin, mendoj une, dhe I thashe “drita, mendoj se piloti ka ulur avionin ne vendin e gabuar. Nuk e njoha rrugen e durresit. Kishin kaluar 18 vjet. Ju e dini se cfare ka ndryshuar. Ju e keni pare ndryshimin dite-pas-dite. Fola me Neritan Ceken gjate nje dreke te kendshme qe Ambasadori Arvizu shtroi per Ambasadorin Ëithers dhe mua. Pra ndersa flisja me Neritan Ceken ai me tha “Epo une jam ketu perdite dhe ndonjehere nuk e dalloj ne cilen rruge jam”. Pra ju mund ta imagjinoni si mund te jete te kthehesh pas 18 vitesh ketu. Biles, ndersa po ecja drejt ambasades m’u desh te pyesja nje zonje “a eshte rruga e Elbasanit ketu?” (NE SHQIP). Sepse nuk isha i sigurt per kete. Mbi lumin Lane ka qene dikur nje dyqan berberesh ku prisja floket dhe nuk eshte me atje. Por ishte nje ndertese e madhe. Pra...

K: Sa ka ndryshuar infrastruktura?

R: Po, ka uje, ka energji elektrike. E di qe ne disa qytete ka probleme per shkak te energjise elektrike por kompanise se energjise elektrike nuk i jane paguar faturat per pompat e ujesjellesit, prandaj dhe ata thone “mjaft energji” dhe ndalon uji. Dhe ky eshte nje problem. Eshte nje lloj rrethi vicioz dhe une shpresoj qe do te gjenden zgjidhjet.

K: Po, kompania ka patur disa probleme ketu…

R: Po, e kam lexuar kete dhe...

K: Por, me kujtohet qe kongresmeni Eliot Engel kur pa Rrugen e Kombit, autostraden qe lidh Shqiperine me Kosoven, dhe kur pa dhe autostrada te tjera ne jug, si dhe nje tjeter qe po ndertohet, duke care malet, per te lidhur Tiranen me Elbasanin, me tunelin qe gati po perfundon dhe qe do te jete e hapur per njerezit vitin tjeter, e krahasoi kryeminsitrin Berisha me Presidentin e Shteteve te Bashkuara Ajzenhauer...

R: Po, per sistemin e autstradave ndershteterore. Po, ai beri ndryshimin e madh ne Shtetet E Bashkuara. Ne tani po perballemi me problemin qe sistemi i autostradave ndershteterore, urat, rruget etj., kane nevoje per me shume riparime nga c'ka u kemi bere deri tani. Nuk e kemi mirembajtur infrastrukturen. Pra, ne perballemi me probleme, nuk ka patur investime dhe duhet te kishte patur. Ju nuk doni te harxhoni para, apo te paguani me shume taksa nese nuk do ju duhet ta beni dhe thoni “le te presim dhe nje vit tjeter. Urat jane akoma mire”, por disa nga to...Ne patem nje renie ure ne Minneapolis ku u vrane disa njerez, ura permes lumit Missisipi, e cila ra... Pra, ne i kemi keto probleme.
Po, ekziston nje paralelizem me ate cka presidenti Ajzenhauer promovoi per sistemin e autostradave ndershteterore, gje e cila pati ndikim te madh ne zhvillimin e biznesit…. Dhe po, mendoj se kongresmeni Engel eshte nje mik i forte i Shqiperise. Ai e vizitoi Shqiperine per here te pare kur une isha akoma ketu.

K: Engelli?

R: Po.

K: Po, ndoshta sepse ai u rrit ne nje lagje me shqiptare dhe qe ne femijeri kishte shoke shqiptare. Ai ka patur gjithmone lidhje me shqiptaret dhe te gjithe e njohin si kongresmeni shqiptar.

R: Po, kongresmeni shqiptar. Shqiptaret jane nje pjese e vogel e zones se tij zgjedhore. Ai eshte nje mbeshtetes shume i forte i shtetit te Izraelit, dhe mendoj se ai dhe une te dy shohim te dy disa paralele. Izraeli dhe Shqiperia jane vende shume te vogla. Fqinjet e tyre, ndoshta nuk jane domosdoshmerisht me te miret qe i rrethojne, dhe disa prej tyre mund te kene patur plane per tokat e Shqiperise apo ato te Izraelit. Ata ndajne nje deshire per demokraci, liri, arsim. Dhe sigurisht, roli i Shqiperise dhe shqiptaret ne shpetimin e hebrenjve nga Holokausti ishte pak i njohur, por tani po behet gjeresisht i njohur.

K: Zoti ambasador, folem per Shqiperine qe festoi, por sic e thate Shqiperia eshte ne nje rajon ku nuk ka fqinjet me te mire te mundshem, por ekziston nje frike mes fqinjve tane sepse tani ekziston shteti I pavarur i Kosoves, ku ne po japim ndihmen tone qe te njihet shume shpejt nga OKB-ja, dhe eshte dhe shteti shqiptar qe po behet me I forte duke qene se ne jemi bere anetare te NATO-s, duke u perpjekur per t'iu bashkuar BE-se. Pra, ekziston nje frike per faktorin shqiptar sepse ata jane mesuar te na shohin te dobet, te percare dhe te ndare. A ka nje arsye per frike?

R: Po, ka arsye historike. Nje mik i imi, diplomat amerikan tani ne pension, ne te njejten moshe me mua, thote: “Shume njerez kane libra historie ne Balkan. I sjellin bashke me hartat dhe tregojne se vendi i tyre dikur ishte ne kete permase, me pas ne permase tjeter... Mendoj se te gjithe ne Ballkan duhet te shohin tek çfare bene Adenaueri dhe De Gaulle-i, sepse ne te gjithe e dime se cfare marredhenie kishte per nje kohe te gjate me Gjermanise dhe Frances, dhe me arsye. Por ata u ngriten mbi kete. Po, sigurisht Mone dhe te tjere qe po promovonin ne fillim komunitetin e pare europian te celikut dhe qymyrit dhe qe hap pas hapi u be tani Bashkimi Europian, I cili filloi fillimisht me celikun dhe qymyrin dhe me pas me gjashte vende dhe me pas...

K: ekonomia?

R: Po, gjerat ekonomike. Filloi me celik dhe qymyr. Por nxitja politike erdhi nga De Gaulle-i dhe Adenaueri, te cilet thane ne nuk mund te vazhdojme te vrasim njeri-tjetrin. Une personalisht, dhe historianet do me thoshin “ti je nje budalla”, pra une i shikoj luftrat si luftra civile europiane, sinqerisht.

K: Po, por ne historine e tyre te gjate, shqiptaret nuk kane qene asnjehere armiqesore me fqinjet e tyre, s'jane perpjekur te marrin toka...

R: Po, por ka patur shembuj vrasjesh, kur ushtria serbe kalonte ne tokat e tyre, nuk ia dilnin paq, pasi shume prej tyre vriteshin nga shqiptaret. Ekziston nevoja per nje De Gaulle dhe nje Adenauer ose per disa prej tyre ne Ballkan nga te gjitha vendet.

K: Por brenda ketu ne Shqiperi ekziston gjithmone nje lufte e madhe ne politike. Per momentin pershembull ne kemi nje synim madhor per te marre statusin e vendit kandidat ne BE dhe kemi ngecur. Si e shihni kete, duke qene se kjo eshte shume e rendesishme per popullin dhe jo per politikanet?

R: Po, e kuptoj qe ajo qe po pengon eshte nevoja per te kaluar ligje cdo te enjte, pra ato ligje qe kane nevoje per shumice te cilesuar, qe duhet te kene 3/5-at e votave. Shpresoj qe ta gjeni menyre per te arritur ne miratimin e tyre. Por… Une nuk kam te drejte vote ne parlamentin shqiptar, keshtu qe nuk mund te ndihmoj ne kete drejtim. Kjo eshte nje ceshtje qe duhet ta zgjidhin shqiptaret dhe une shpresoj qe kjo mund te zgjidhet, sepse e ardhmja eshte permes BE-se.

K: Si i shihni tani marredheniet mes Shqiperise dhe Shteteve te Bashkuara dhe si do te jete e ardhmja e tyre. Dhe nje pyetje qe ndoshta ju mund t'i pergjigjeni: Pse kemi akoma viza mes dy vendeve? Ne tani nuk kemi viza me BE-ne dhe Shtetet e Bashkuara i pranojne shume europiane pa viza?

R: Po, ne e kemi braktisur nevojen per viza per njerez nga shume vende, por jo per te gjitha. Supozimi i ndertuar ne ligjin amerikan per vizat ishte se cdokush qe vinte ne Amerike do te qendronte. Dhe prandaj presupozimi eshte se ata nuk kualifikohen te marrin viza. Harry Truman nuk e pelqente ate projekt-ligj dhe prandaj ai vuri veton. Kongresi e anashkaloi veton dhe dhe tha “Eshte ligj”. Kongresi e tha kete ne nje dispozite te vecante, parathenien e te ciles e kam bere une si zevendes konsull dhe konsull i pergjithem gjate gjithe karrieres sime. Frika pas kesaj ishte se do te mbipopulloheshin nga njerez qe do te vinin per te qendruar. Ky eshte thelbi pas gjithe kesaj, qe ne i kemi dhene nje zgjidhje me kerkesat qe duhen permbushur per vizat. Sepse kushton shume para te leshosh viza per gjermane qe vijne e shkojne nga SHBA-te dhe nuk krijojne problem, dhe vendosem se pse te paguajme disa burokrate te stampojne viza kur nuk ka nevoje per to. Kjo eshte. Do vije koha qe... Po, OK, ne mund te perfshijme shqiptaret ne kete, ndoshta mund te perfshijme vendet e ish-bllokut, gjithashtu. Siç mund ta dini, ne SHBA ne akoma mund te kemi 10 deri ne 12 milione njerez qe nuk kane hyre me viza, qe kane hyre fshehurazi, ose qe kane hyre me pasaporte falso. Harrova per c'ka me pyetet tjeter.

K: Per sfiden e madhe per te ardhmen e marredhenieve midis dy vendeve.

R: Besoj qe do te vazhdojne ne te njejtin nivel qe jane tani. Ne nje interviste qe kam dhene disa kohe me pare, me kane pyetur qe ju keni kritikuar diçka qe ka bere Shqiperia. Dhe une kam thene, “Jo, kur miqte flasin dhe keshillojne, kjo nuk eshte kritike. Kjo eshte keshille nga nje mik”. Ju e dini qe ne kemi patur nje lufte te madhe ne zgjedhjet e vitit 2000 ne Florida. Dhe une po ngacmoj pak. Ku ishin vezhguesit zgjedhore shqiptare kur ne kishim nevoje per ta? Ju nuk derguat asnjeri. Do na kishit ndihmuar. Po bej shaka sigurisht, por une mendoj se ka nje te ardhme brilante per Shqiperine dhe marredheniet tona do te vazhdojne ta reflektojne kete.

K: Po, sekretarja e shtetit Clinton tha qe dhe shume e shume vjet bashke...

R: Po, e drejte.

K: Ndersa po i afrohemi fundit te kesaj interviste do doja t'ju jepja shansin qe permes ketij televizioni te jepni mesazhin tuaj per shqiptaret, urimin tuaj per ne.

R: Faleminderit. Kjo eshte nje mundesi qe une e vleresoj shume. Eshte nje privilegj te jesh ketu serish. Dhe une do iu thoja te gjithe shqiptareve : Vazhdoni punen e mire. Nuk eshte e lehte, nuk do te jete e lehte. Ju nuk mund ta keni demokracine perfekte. As ne nuk e kemi demokracine perfekte. Ju permendet per kete luften ne parlament. Pa shikoni Ëashingtonin, ku republikanet dhe demokratet jane duke u ndeshur dhe kane ngecur. Dhe ne kemi problemin fiskal qe eshte i madh. Prej javesh une nuk jam informuar c'po ndodh ekzaktesisht por ne kemi probleme sic keni dhe ju. Por jo me njeri-tjetrin. Ne kemi probleme te brendshme sic keni dhe ju probleme te brendshme por jo mes dy vendeve.

K: Por ne duhet te vazhdojme te kemi besimin tek demokracia...

R: Po, sigurisht.

K: Dhe kjo eshte menyra sesi ne transformohemi.
R. Po, por nuk do te jete asnjehere perfekte. Do te jete gjithmone nje veper ne progres...
K: Z. Ambasador, dua ti them shqip keto fjale: Shume faleminderit qe ishit me mua sot ne kete studio dhe qe komunikuat me shikuesit dhe degjuesit e Radio-Televizionit Shqiptar. Eshte vertet privilegj qe ju kishim ne Shqiperi dhe moret pjese ne keto festime qe jane te jashtezakonshme per cdo shqiptar, qe sot shikon shqiptare te lire kudo ne rajon, pavaresisht se nuk jemi te bashkuar dhe endrra jone e bashkimit besoj se do te realizohet ne Bashkimin Europian. Shume faleminderit qe ishit me mua sonte!
R: Ju faleminderit shume!