Debati i studjuesve amerikanë me Konicën dhe dialektet e shqipes

Janet Byron

Megjithëse ndërmjet toskëve dhe gegëve ka pasur ndryshime kulturore dhe dialektet gjatë një periudhe të gjatë kanë pasur zhvillime letrare të ndryshme (kreu III), në historinë e Shqipërisë nuk gjenden të dhëna që të tregojnë se toskët dhe gegët janë përpjekur ta ndajnë kombin në dysh dhe, për më tepër, ta kenë cilësuar veten si folës të gjuhëve të ndryshme. Rrjedhimisht, nuk ka ngjashmëri në lëmin e shqipes me debatin që zhvillohet lidhur me marrëdhënien midis gjuhës çeke dhe asaj sllovake (shih Salzmann 1971). Arsyet e ruajtjes së identitetit kombëtar përballë ndryshimeve kulturore mund të përbëjnë në vetvete një temë të veçantë, për të cilën nevojiten hulumtime, por një shpjegim i mundshëm mund të jetë se fati i toskëve dhe i gegëve nga ana politike ka qenë i përbashkët për shekuj me radhë. Asnjëri prej dy grupeve nuk e ka provuar luksin e pavarësisë politike ose të një statusi më të lartë në sytë e fqinjëve më të fuqishëm të Shqipërisë. Një tjetër arsye mund të jetë se gjatë Rilindjes, atdhetarët shqiptarë u përpoqën me sa mundën për të ngjallur në popull ndjenjën e unitetit dhe të identitetit të njëjtë.

Ferguson dhe Gumperz (1960:5) e kanë konsideruar zotërimin e një varianti të vetëm të mbivendosur si një kriter të rëndësishëm në përcaktimin nëse varietete të ngjashme ose me kuptueshmëri të ndërsjellë, i përkasin apo jo së njëjtës gjuhë. Duke u bazuar te kjo, do të na duhet që toskërishten dhe gegërishten t’i trajtojmë si dy gjuhë të ndryshme para vitit 1944 dhe si varietete të së njëjtës gjuhë pas këtij viti, për shkak se para Luftës secili prej dialekteve kishte traditën e vet letrare, ndërsa pas Luftës u zhvillua një variant i vetëm letrar, i cili u shërbeu si toskëve, ashtu edhe gegëve (kreu V). Sidoqoftë, çdokush që ka njohuri rreth historisë së Shqipërisë, gjuhës së këtij vendi dhe vetëdijes së të qenit shqiptar, në mënyrë intuitive do ta quante këtë interpretim si të pavërtetë, të tejkaluar për shkak të prejardhjes së përbashkët të të dy dialekteve, kuptueshmërisë së tyre të ndërsjellë dhe ndjenjës tradicionale të bashkimit kombëtar (megjithëse kjo e fundit ka pasur ulje-ngritjet e veta për shkak të ndryshimeve kulturore dhe fetare). Një e metë e përgjithshme te Ferguson e Gumperz 1960 (dhe, meqë jemi në këtë rrafsh, edhe te Haugen 1966c) është se dallimin e gjuhës nga dialekti e lidhin shumë ngushtë me ekzistencën apo me përftimin e një varianti letrar, gjë që çon në përfundimin se do të ishte e vështirë ose e pamundur të përcaktohen gjuhët dhe dialektet në bashkësitë etnike që nuk kanë pasur asnjë variant letrar. Polák (1954) ka vënë në dukje se është e domosdoshme që gjuhësia t’i përkufizojë këto kategori më me saktësi, pa iu referuar traditës letrare. Sipas tij, për sa kohë që dy varietetet kanë të njëjtën strukturë morfologjike dhe sintaksore, ato i takojnë së njëjtës gjuhë.

Ato do të konsideroheshin si dy gjuhë të ndryshme, në rast se strukturat e tyre nuk do të ishin të ngjashme, ndërsa si variante të ndryshme krahinore dhe shoqërore (dialekte) vetëm nëse do të kishin zhvillime të ndryshme fonologjike ose leksikore. “Në hierarkinë e shtresave të gjuhës, raportet e sistemit sintaksor dhe morfologjik janë pa dyshim më të rëndësishmet jo vetëm për konceptin e gjuhës, por edhe për atë të dialektit. Nga kjo pikëpamje, sisteme të ndryshme do të thotë gjuhë të mëvetësishme” (Polák 1954:90; shih gjithashtu 1954:97). Dihet prej kohësh se ndryshimet ndërmjet toskërishtes dhe gegërishtes janë në radhë të parë të nivelit fonologjik, dhe më pak të niveleve të tjera gjuhësore (shih më poshtë). Të gjitha këto vlerësime na detyrojnë t’i mendojmë toskërishten dhe gegërishten, si para dhe pas Luftës, si dialekte historike të një gjuhe të vetme; vetëm shfaqjet letrare të tyre kanë pësuar ndryshime që nga viti 1944, por pa shkaktuar një ndryshim në statusin dialektor të dy varianteve të folura.

Nga pikëpamja gjeografike, lumi i Shkumbinit e ndan toskërishten nga gegërishtja; në një brez toke që shtrihet përgjatë bregut të tij jugor gjendet një zonë e ndërmjetme, në të cilën shfaqen veçori të përziera gjuhësore (harta IV–1). Në këtë studim, një pikëpyetje e vendosur në këtë zonë të hartës së dhënë tregon se veçoritë e kësaj zone nuk mund të përcaktohen duke u mbështetur në materialet dialektore të botuara. Gjithsesi, zona e ndërmjetme nuk ka luajtur një rol përcaktues në zhvillimin e gjuhës së kulturës dhe nuk është bërë pjesë e asnjë diskutimi që ka të bëjë me standardizimin e gjuhës.

Ndarja dialektore bazohet mbi risitë gjuhësore (që do të numërohen këtu) që ka njëri dialekt, por që mungojnë në tjetrin. Disa elemente kulturore që lidhen me bigëzimin dialektor, si ato në strukturën shoqërore, në veshje dhe muzikë u përmendën më sipër (kreu III). Ndryshimet midis dialekteve prekin të gjitha aspektet e gjuhës shqipe, por janë më të shumta dallimet në fonologji sesa në morfologji, sintaksë dhe leksik. Në fonologji, ndërkaq, dallimet më të spikatura hasen më së shumti në sistemin zanor sesa në atë bashkëtingëllor (Dodi 1967:139). Numri i tipareve dalluese që mund të përmenden në të gjitha nivelet gjuhësore, është relativisht i moderuar. Gjithashtu duhet pranuar se disa ndryshime dialektore janë ndoshta më të rëndësishme se disa të tjera dhe, për pasojë, meritojnë t’u kushtohet vëmendje qoftë edhe në një përshkrim sado të shkurtër të kufijve dialektorë të gjuhës shqipe. Ndonëse dallimi midis ndryshimeve dialektore të rëndësishme dhe atyre të parëndësishme nuk është trajtuar shkoqur në gramatika dhe në studime të posaçme, ai gjithnjë nënkuptohet. Kjo është arsyeja pse në shumicën e përshkrimeve gramatikore për shqipen, në të cilat preket çështja e dialekteve të saj, ka një numër të vogël izoglosash që përmendet në mënyrë të përsëritur. Këto izoglosa janë përgjithësisht më të vjetrat, d.m.th.. i përkasin periudhës paraletrare të gjuhës shqipe (shih Çabej 1959; Gjinari 1966b:103, 1968:132; Dodi 1970). Vlen të theksohet se ato janë kryesisht izoglosa fonologjike. Në lidhje me këtë, Stankiewicz-i (1957) ka theksuar se kriteret fonemike janë faktorët më relevantë që duhen mbajtur parasysh në çështjen e dallimit midis dialekteve (khs. Polák 1954). Pjesa më e madhe e studimeve dialektore shqiptare e pasqyrojnë këtë aspekt me rëndësi, sepse të dhënat fonologjike janë ato të cilave pothuajse gjithmonë u kushtohet vëmendja më e madhe kur bëhet dallimi midis dialekteve të shqipes.

[...] Para vitit 1944, nuk ka asnjë të dhënë që të hedhë dritë nëse i gjithë populli shqiptar ka qenë në tërësi folës i të dy dialekteve; pra nëse ishin dygjuhësh (bilingë) aktivë, që zotëronin si dialektin gegë, ashtu dhe atë toskë, duke kaluar nga njërin kod te tjetri. Sidoqoftë, shumë folës kishin njohuri pasive të dialektit tjetër, gjë që dëshmohet nga huazimet midis dy dialekteve (shih më poshtë). Mungesa e një “bidialektalizmi” të plotë është ruajtur, pavarësisht nga kontaktet shekullore midis toskëve dhe gegëve. Madje, edhe në mesjetë këto dy grupe kanë qenë në kontakte të shpeshta me njëri-tjetrin, si pasojë e lëvizjeve të tyre të përvitshme nga Veriu drejt Jugut dhe anasjelltas në kërkim të kullotave dimërore ose verore, por edhe për qëllime tregtie (Myderrizi 1955:215; Polák 1963:386). Alternimi i kodeve së paku në popullsinë e arsimuar gege (nga gegërishtja letrare në atë të folur) ose në popullsinë e arsimuar toske (nga toskërishtja letrare në atë të folur) ka shumë gjasa të ketë ndodhur, por një gjë e tillë nuk është plotësisht e dokumentuar. Për shembull, është vënë në dukje se toskërishtja letrare e përdorur nga shkrimtari i njohur i Rilindjes, Sami Frashëri, nuk ishte krejtësisht e njëjtë me varietetin e folur të këtij dialekti në fshatin e tij të lindjes, por është një variant “i normëzuar” i tij (Myderrizi 1955:225). Kjo gjë tregon se sjellja diglosike (ndoshta e papërfillshme), me kalimin nga njëri kod tek tjetri, mund të ketë qenë tipar karakteristik për S. Frashërin e ndoshta edhe për intelektualë të tjerë të kohës së tij; por kjo dukuri nuk është dokumentuar në shkallë të gjerë.

Pas vitit 1944, me ngritjen e një varieteti të vetëm të mbivendosur si gjuhë standarde (kreu V), ka disa tregues që dëshmojnë për ndërrimin e kodeve (codeswitching) nga e folmja te gjuha standarde, por ka trysni nga institucionet për të mënjanuar plotësisht dialektet e folura dhe për shndërrimin përfundimisht të Shqipërisë në një bashkësi gjuhësore në të cilën të përdoret vetëm gjuha standarde gjatë komunikimit të përditshëm (Meqenëse ky zhvillim është i lidhur ngushtë me shfaqjen e një varianti të mbivendosur, kjo çështje do të trajtohet në kreun V.).

Në dritën e pohimeve të mësipërme, lidhur me dialektet e gjuhës shqipe mund të arrihet në përfundimin e përgjithshëm se largësia gjuhësore midis tyre nuk është shumë e madhe, shkalla e përputhjes së tyre është e konsiderueshme. Për këtë arsye, jemi në gjendje të vëmë në dukje se, në thelb, sistemi bazë i dialekteve është i njëjtë. Pikërisht kësaj i referohet Kostallari kur shkruan: “Strukturat fonetike, gramatikore, të prejardhura dhe leksikore të dialekteve të gjuhës shqipe janë ngritur mbi një bazë të përbashkët, e cila është relativisht e gjerë, si variante të një sistemi të vetëm gjuhësor, ndërkohë që zhvillimi i tyre gjatë dy shekujve të fundit po forcon në mënyrë graduale dhe të vazhdueshme rrugët e tyre të konvergjencës” (Kostallari 1969:9); shih gjithashtu kreun V. Në aspektin sinkronik, kjo pikëpamje është shumë e ngjashme me trajtimin që i bën Gumperz-i repertorit verbal: performancën gjuhësore të një folësi Gumperz-i e shikon të bazuar në një sistem të vetëm themelor, brenda të cilit ose nga një burim i përbashkët mundësish, ndodhin ndërrimi i kodeve dhe përzgjedhja e formave të ndryshme. Disa aspekte të caktuara të konceptit të repertorit janë të zbatueshme në analizën e procesit të standardizimit (do t’i rikthehem kësaj çështjeje përsëri në krerët V dhe VI).

Ka gjasa që niveli përherë i ulët i bidialektalizmit kombëtar dhe i ndërrimit të kodeve mund të shpjegohen me shkallën e gjerë të përputhjes së dialekteve. Për shkak të numrit të madh të formave të përbashkëta, përcaktimi se cilit dialekt i përkasin thëniet mund të varet, në raste të caktuara, nga rendi i tyre në raport me format e shënuara si dialektore. Për shembull, shprehja i miri nuk mund të thuhet se i takon një dialekti të veçantë, ndërsa te shprehja i miri mësonjës, arrijmë të dallojmë se i përket toskërishtes, për shkak të fjalës mësonjës (forma e saj në gegërishte është mësues).

Në këtë pikë, mund të jetë me vend që të komentojmë shkurt kërkimet në fushën e dialektologjisë së gjuhës shqipe në përgjithësi, si dhe mënyrën tonë të përcaktimit të veçorive që janë relevante për këtë studim.

Para Luftës, ka pasur një numër relativisht të pakët kërkimesh në fushën e dialektologjisë; megjithatë, që prej vitit 1944, kjo situatë ka ndryshuar ndjeshëm dhe tashmë janë pikërisht gjuhëtarët shqiptarë ata që po kryejnë pjesën më të madhe të punës kërkimore në fushën e dialektologjisë së shqipes, veçanërisht kërkimet për dialektet e gjuhës shqipe brenda kufijve të Shqipërisë, krahasuar me studimin e dialekteve të shqipes në enklavat shqiptare (p.sh., në Greqi, Itali etj.). E. Çabej, një ndër njerëzit më të shquar të kësaj fushe, ka punuar për dhjetëvjeçarë të tërë, por duke i parë kryesisht nga pikëpamja historike dhe krahasuese. Dialektologu më i spikatur shqiptar i pasluftës është J. Gjinari. Ndër studiuesit bashkëkohorë jashtë Shqipërisë që kanë studiuar dialektet vendëse, më të njohurit janë E. Hamp, A. Desnickaja, B. Sokolova, I. Ajeti, M. Camaj dhe V. Polák. Rezultatet e kërkimeve të pasluftës para vitit 1964 janë botuar kryesisht në revistën shkencore “Buletin i Universitetit Shtetëror të Tiranës”; që prej vitit 1964 (kur Buletini u nda në dy revista më vete, me emra të ndryshëm), kërkimet shkencore në dialektologji (si dhe arritjet në fushën e standardizimit të gjuhës) janë botuar kryesisht në revistën “Studime Filologjike” (njëra nga dy revistat). Ende nuk ka një atlas të dialekteve të gjuhës shqipe, por ka një numër të madh studimesh dialektore të krahinave, qyteteve dhe fshatrave të ndryshme. Disa prej tyre përmbajnë harta në të cilat skicohen kufijtë e nëndialekteve dhe të të folmeve të veçanta. Ne kemi përdorur harta të përgjithshme dhe, ndonjëherë, kur ka qenë e nevojshme, duke bërë ndonjë thjeshtëzim të mundshëm në to. Deri më tani dialektologët shqiptarë nuk e kanë praktikuar hedhjen në hartë të të gjitha veçorive dialektore.

Rrjedhimisht, në hartat që paraqiten në këtë studim, na është dashur t’i hedhim vetë tiparet dialektore, në bazë të përshkrimit të bërë; në shumicën e rasteve, kjo përfshin vendosjen e veçorive brenda kufijve të përcaktuar paraprakisht të një dialekti ose nëndialekti. Për secilin rast kemi paraqitur burimin e përshkrimeve. Nganjëherë përcaktimi i veçorive në hartë nuk mund të bëhet në këtë mënyrë. Për shembull, një përshkrim në formën “në disa fshatra malore të izoluara në Jug të vendit, njerëzit thonë X”, nuk mund të shprehet në hartë pa një informacion të saktë lidhur me vendndodhjen e zonave të shpërndara. Në raste të tilla si ky i mësipërmi, nuk kemi marrë përsipër krijimin e hartave dhe nëse vetë dialektologët nuk i ofrojnë ato, atëherë duhet të mjaftojë përshkrimi me fjalë. Në përgjithësi, sa më e rregullt të jetë përhapja e një veçorie të caktuar, aq më e thjeshtë është që të hidhet ajo në hartë. Pjesa më e madhe e veçorive të trajtuara në këtë studim janë të këtij lloji (por, për fat të keq, jo të gjitha); gjithsesi, nuk duhet harruar që me hartat tona kemi synuar t’i afrohemi së vërtetës, prandaj mund të jetë i nevojshëm rishikimi i tyre në çastin kur do të shfaqen të dhëna të tjera më të sakta.

[...] Shkrimtarët shqiptarë të periudhës së lëvizjes kombëtare ishin të shqetësuar nga mungesa e një gjuhe të vetme kulture, ndërsa gjatë Rilindjes ky shqetësim i tyre u shpreh në mënyrë të vazhdueshme. Disa shkrimtarë atdhetarë propozuan planet e tyre për krijimin e një standardi të vetëm, i cili do të kapërcente ndryshimet dialektore. Propozimet e tyre ishin kryesisht shumë të përgjithshme sesa të hollësishme; ato linin pa përgjigje një sërë pyetjesh. Nuk është e qartë as mënyra se si ata do t’i vinin në zbatim idetë e tyre në shkallë kombëtare, po të kishin mundësinë për ta bërë një gjë të tillë. Propozimet e tyre janë më shumë në kuadrin e sugjerimeve sesa sisteme të konceptuara mirë dhe, për pasojë, nuk mund të gjykohen shumë rigorozisht.

Mes intelektualëve që u morën me çështjen e një gjuhe të përbashkët letrare, kishte tri linja të përgjithshme mendimi në lidhje me bazën e saj:

1. Dialekti gegë dhe ai toskë duhen kombinuar me njëri-tjetrin. (Nuk sqarohet se cili prej nëndialekteve të tyre duhet marrë.)

2. E folmja e qytetit të Elbasanit ose një variant tjetër i Shqipërisë së Mesme, p.sh. i Tiranës, duhet të lëvrohen si variant letrar. (Kjo mund të ishte gegërishtja jugore. Nuk kemi gjetur asnjë të dhënë se mund të ketë pasur ndonjëherë ndonjë nëndialekt tjetër të gegërishtes të propozuar në këtë kuadër.)

3. Dialekti toskë duhet të marrë statusin e gjuhës letrare kombëtare. (Nuk është propozuar një variant i veçantë i toskërishtes; me sa duket, nënkuptohet se çdo variant i toskërishtes do të ishte i pranueshëm.)

Në vitin 1881, S. Frashëri i trajtoi dialektet si shkaqet e konfliktit midis shqiptarëve, ai shpresonte se dialektet do të zhdukeshin përmes shkrirjes dhe bashkëveprimit të burimeve të tyre leksikore:

… se shumë gjuh’ dhe shumë djalekta sjellinë ndarje e mërgim. Vërtet sot kemi dissa djalekta, po këto nukë janë të huaja njëra nga jatëra; po ca nga fraset edhe nga fjalët e gjuhësë janë humburë më ca anë të Shqipëris’e të kolonivet, e kanë rojturë më ca anë të tjera, shumë fjalë, pase e mbrujtime të fjeshta e të mira që rojnë në Shqipëri janë humburë nëpër kolonit, shumë të tjera janë humburë në Shqipëri e rojnë nëpër kolonit (a kolonjat)… me të mbledhurë të gjithë këtyre fjalëve e fraseve bashkë, edhe gjuha shqip do të bëhetë e begatë, e gjerë e do të shpëtonjë nga të pasurit nevojë më fjalë të huaja; edhe gjithë djalektatë do të gjendenë të gjitha të bashkuara e të përzjera. (S. Frashëri 1881)

Në vitin 1899, duke synuar për një të ardhme të pavarur të shtetit shqiptar, Samiu dëshironte që kryeqytet i tij të ishte një qytet i Shqipërisë së Mesme. Ai mendonte se e folmja e atij qyteti do të siguronte bazën më të përshtatshme për një gjuhë shqipe të përbashkët standarde: “Me qënë që ndënjësit e ti do të jenë mbledhurë nga gjithë anët’ e Shqipërisë, edhe gjuha që të flitetë atje, do të jet’ e përzjerë që të muntnjë të quhetë gjuh’e përgjithçme e gjuhë letrarishte e gjithë Shqipërisë” (e cituar nga Lafe 1969:118, shënim).

Sugjerimet e viteve 1881 dhe 1899 janë të ndryshme, por shërbejnë për arritjen e përfundimeve të ngjashme. Frashëri dëshironte bashkëveprimin e dialekteve, me qëllim që të mënjanoheshin ato që ai i mendonte se ishin burim i përçarjes së shqiptarëve dhe me synimin në të njëjtën kohë për ta kthyer gjuhën shqipe në një gjuhë të vetëmjaftueshme, për sa i përket leksikut të saj. Por, përveç kësaj, ai kishte vizionin e një gjuhe të përbashkët letrare (të bazuar në një nëndialekt të Shqipërisë së Mesme), e cila do të mundësonte gjithashtu bashkimin e popullit.

Në vitin 1898, Faik Konica e trajtoi këtë çështje në revistën e tij “Albania” (2:10, f. 173–174), pa iu referuar propozimeve të mëparshme të Frashërit dhe të atdhetarëve të tjerë. Duke shkruar me pseudonimin Trank Spirobeg dhe në gjuhën frënge, Konica në këtë artikull të shkurtër, që është një qasje joformale dhe eksploruese, skicon një zgjidhje të mundshme të çështjes. Sipas tij, gjuha (ose ligjërimi) dhe karakteri i folësve pasqyrojnë njëri-tjetrin; ndryshimi i gjuhës përfshin një ndryshim përgjegjës në karakterin e folësit: “të kërkosh të ndryshosh të folmen e një populli, do të thotë të kërkosh t’i ndryshosh atij karakterin dhe t’i shkatërrosh personalitetin”. Sipas mendimit të tij, ndryshimet në personalitet midis toskëve dhe gegëve shprehen në ndryshimet përkatëse të secilit dialekt. Për të, toskërishtja ishte “e gjallë, e zhdërvjellët, e lëmuar, në zhvillim të përhershëm”, kurse gegërishtja “e ngadaltë, e rëndë, e pandryshueshme, pa shprehje të dykuptimta”. Në mënyrë që të mos dhunohet karakteri i këtyre njerëzve, dialektet e tyre duhet të ruhen, duhet të bashkëjetojnë, madje edhe në nivel letrar. Në përputhje me këtë, Konica shqyrton mundësinë e një bigëzimi funksional të tyre: toskërishtja do të ishte e përshtatshme për prozën, ndërsa gegërishtja për poezinë. Sidoqoftë, ai pranon se një propozim i tillë nuk ka gjasa që të jetë realist; ai nuk besonte se shqiptarët mund të mësonin të shkruanin në një tjetër dialekt që nuk ishte i tyre. Shqipëria, shkruante ai me cinizëm, është një vend ku “njerëzit, që në përgjithësi e njohin mirë dialektin e vet, janë ndërkaq të pazotë të mësojnë të shkruajnë dialektin fqinjë”. Pengesa praktike për zbatimin e këtij plani e detyroi Konicën që në fund të paraqiste një propozim të ngjashëm me atë të Frashërit (1881), domethënë që dialektet duhet të ndërveprojnë mbi një bazë të arsyeshme e shkencore dhe se duhej të ndërtohej një gramatikë e njësuar e bazuar në këtë përzierje dialektore. Kjo gramatikë duhet të miratohej nga intelektualët shqiptarë dhe nga albanologët; atyre ndoshta u duhej besuar detyra e krijimit të saj. Në këtë pikë e la çështjen e gjuhës letrare të përbashkët Konica në vitin 1898.

Në vitin 1905, ai iu kthye kësaj çështjeje duke shkruar në revistën e tij “Albania” (9:6, f. 123-125), po këtë herë duke shkruar me emrin e tij të vërtetë dhe në gjuhën shqipe. Ai tashmë është disi më i qartë sesa në shkrimet e tij në vitin 1898 lidhur me atë se çfarë nënkuptonte me përzierje dialektesh. Së pari, ai sugjeron se shumë fjalë mund të përdoren në mënyrë të ndërkëmbyeshme, në përputhje me parapëlqimet e vetë shkrimtarit. Ndonëse nuk e përcakton me saktësi klasën e fjalëve që ka në mendje, Konica merr si shembull fjalë në të cilat bashkëtingëllorja n në gegërishte kthehet në r në toskërishte, pra fjalë që në dialektin toskë e rotacizojnë n-në në disa kushte të caktuara. Rrjedhimisht, një shkrimtar mund të zgjedhë të përdorë ose emër, ose emën. (Meqenëse shkrimtarët kishin kohë që e ushtronin këtë praktikë, duke përdorur hera-herës fjalë që nuk i përkitnin dialektit të tyre vendës, këtë sugjerim me vështirësi mund ta konsiderojmë si origjinal, vetëm në qoftë se Konica mendonte që këto lloj praktikash duhej të ishin të rregullta dhe jo sporadike, siç kishte ndodhur më parë). Së dyti, ai propozon që morfema me trajta të ndryshme në dialekte të dallohen funksionalisht, qoftë për nga përndarja (d.m.th.. si alomorfe), qoftë semantikisht. Ai sjell shembujt e mëposhtëm. Trajta gege nji mund të përdoret për të përcaktuar një emër të gjinisë femërore, ndërsa trajta toske një mund të përdoret para emrave mashkullorë. Lidhëza por mund të përdoret para zanoreve, kurse forma po në rastet e tjera. Fjalë të tjera (ai përsëri nuk e përcakton qartë klasën e veçantë së cilës i referohet) mund të dallohen nga ana semantike, p.sh. i varfër e toskërishtes mund të shënojë “i varfër, fatkeq”, ndërsa i vorfën i gegërishtes mund të përdoret me kuptimin “jetim”. Pavarësisht nga mungesa e një trajtimi sistematik, plani i përgjithshëm i Konicës është i qartë: sa herë të jetë e mundur, duhet të shfrytëzohen të gjitha burimet dialektore të një gjuhe. Sipas tij, në rastet kur nuk mund të merret një vendim mbi këtë bazë (p.sh., aty ku funksionet e veçanta semantike nuk mund të lidhen me morfemat dialektore në mënyrë të përshtatshme), e folmja qendrore e qytetit të Elbasanit duhet të zgjidhet si “arbitër” midis tyre. Ai e hodhi poshtë haptazi të folmen e Elbasanit si dialektin bazë të një gjuhe të përbashkët standarde: “Megjithëse Elbasani ndodhet në pjesën qendrore të Shqipërisë, për fat të keq, dialekti që flitet atje është gegërishtja. Ngritja e së folmes së Elbasanit në pozitën e gjuhës letrare, do të ishte dëmtuese për dialektin toskë” (Konica 1905:124).

Byron, i ndaluar nga diktatura, i referuar nga Arshi Pipa

Mbi librin të cituar shumë herë, i kritikuar e në kundërshtim me qëndrimin zyrtar të kohës për pikëpamjen themelore të autores, se në “bazën e shqipes standarde qëndron dialekti i toskërishtes”, vjen për herë të parë i përkthyer në shqip, punimi i Janet Byron, i shkruar më 1976, me analiza të holla, të trajtuara në sfondin e një njohjeje të thellë të teorive moderne rreth procesit të standardizimit të gjuhëve në shoqëritë në zhvillim dhe të një njohjeje po aq të mirë të proceseve të vetë shqipes. Libri përmban një analizë tërësore dhe sistematike të kritereve mbi bazën e të cilave janë kryer përzgjedhje të ndryshme standardizuese në të gjithë nivelet e gjuhës shqipe.

A ishte dialekti i elitës, i përbashkësisë së formave, kriteri estetik apo ndonjë tjetër, faktori vendimtar në përzgjedhjen e bazës dialektikore të standardit në gjuhën tonë?

Fragmentin e mësipërm na e jep me të drejtë botimi shtëpia botuese “Dituria”, një libër i përkthyer nga prof. dr. Mariana Ymeri. “Çështja e bazës dialektore të shqipes standarde është në të vërtetë çështja e përzgjedhjes midis alternativave të mundshme: këtu rrekemi t’i përgjigjemi pyetjes se cili prej dialekteve është zgjedhur si bazë e variantit standard. Gjatë viteve të hershme të qeverisjes socialiste ka pasur një marrëveshje unanime për këtë çështje, por në dhjetëvjeçarin e fundit, pikëpamjet e studiuesve rreth kësaj çështjeje kanë ndryshuar. Çështja e dytë lidhet me qëndrimin zyrtar ndaj dialekteve, siç do të vihet re, ai ka një peshë të konsiderueshme në standardizimin e gjuhës”. Kësaj autoreje i është referuar Arshi Pipa në librin e tij historik për debatet e normës letrare të standardit të ‘72-shit, te “Politika e gjuhës”. Ky botim është prezantuar një ditë më parë në mjediset e Universitetit “Luigj Gurakuqi” në Shkodër, bashkë me studimin “Histori e krishtërimit – një histori dymijëvjeçare”, e cila nis me rrugëtimin dhe përhapjen e mesazhit ungjillor dhe vazhdon deri në ditët tona, shkruar nga dy pedagogët e universiteteve prestigjioze italiane, Gian Luca Potestà dhe Giovanni Vian.

Re. Ku.

Standard