DEJVID HJUMI: E vetmja gjë që dimë është mosdituria jonë e themeltë
Hjumi konsideronte - duke iu përmbajtur devizës themelore të
empirizmit - se forca e frymës qëndron para së gjithash në faktin se lënda e
fituar nëpërmjet përvojës, përkatësisht shqisave, bashkon, merr formë të parë
ose zvoglohet sipas ligjeve të asosacionit. Me një seri shembujsh Hjumi provoi
se gjithë puna e mendjes zhvillohet sipas këtyre ligjeve, nga të cilat
ekzistojnë tri lloje: ligji i ngjashmërisë, i kontaktit në hapësirë dhe në kohë
dhe «asosacioni i të priturit». Kështu pikërisht në mënyrë qenësore kufizoi
veprimin e mendjes, e cila jo vetëm që nuk krijon asgjë të re nga vetja e që
nuk do të ekzsitonte në fakticitetin ndijor, por edhe materialin e fituar e
bashkon vetëm në kuadrin e ligjeve të përmendura të asociacionit. Por
megjithkëtë, ne mund ta përfytyrojmë për shembull kodrën prej ari dhe të
krijojmë tablonë mbi të, ndonëse ajo ndijorja nuk ekzsiton. Mirëpo ky përfytyrimi
ynë gjithmonë është i lidhur medoemos përveç me përfytyrimin e kodrës edhe me
përfytyrimin e arit që më parë i shikuam dhe vetëm fryma njerëzore i ka
bashkuar këto dy përshtypje në një. Në këtë veprimtari të kufizuar reduktohet
në realitet tërë forca dhe fuqia e të menduarit. Hjumi vërtet dëshiroi «të
trondisë vetëdijen e vetvetes krenare të intelektit që mendon, që ishte parim i
racionalizmit, sepse kudo e kufizon kuptimin e tij, i mohoi të drejtat e tij
për të pasur një vlershmëri të përgjithshme dhe parimet e tij, dhe para së
gjithash, kauzalitetin e reduktoi në ndjenja, shtytje dhe instinkte, të cilat
janë burim i vërtetë i gjithë jetës» (Yberveg). Mirëpo, megjithkëtë, sipas
Hjumit, sigurinë dhe autenticitetin duhet t'i atribuojmë çdo argumentimi
racional të tipit matematik-gjeometrik, ndonëse autenciteti i tyre nuk buron
nga përvoja. «Edhe sikur të mos ekzistonte në natyrë asnjëherë rrethi ose
trekëndëshi, prapëseprapë të vërtetat e Euklidit do të përmbanin sigurinë
evidente». Gjeometria edhe më shumë aritmetika si shkenca bazohen në raportet e
pandryshuara dhe andaj këto përmbajnë njohje të domosdoshme dhe të sigurta. Një
autenticitet i tillë, ndërkaq, nuk ekziston kur është fjala për faktet, ngase
të gjykuarit tonë mbi faktet bazohet në raportin midis shkakut dhe pasojës. Në
fakte, besojmë ngase nga shkaku presim pasojën. Mirëpo njohja nga shkaqet në
pasoja nuk mund të jetë apriore, por vetëm empirike. Nga vetë të kuptuarit e dy
sferave askush nuk mund të pohojë se këto me rastin e ndeshjes do të largohen
prej njëra tjetrës, nuk mund të dime se nga zjarri do të digjemi në qoftë se
për këtë nuk kemi përvojë. Në bazë të çfarë kriteri, pra, megjithatë pohojmë a
priori se ekziston lidhja e paevitueshme shkajkore-rrjedhore? Kriteri është
psikologjik: kjo është fuqia e shprehisë ngase sipas analogjisë presim nga të
njëjtat shkaqe të njëjtat pasoja. Ne jemi të mësuar të gjykojmë sesi ajo që
është post hoc do të thotë njëkohësisht edhe propter hoc. Në të vërtetë, nuk
shohim kurrgjë tjetër veçse që një fenomen vjen pas tjetrit dhe pastaj
konkludojmë se njëri është shkak i të dytit. Mirëpo, një konkluzion i tillë
është krejtësisht arbitrar dhe nuk rrjedh nga kurrfarë domosdoshmërie logjike,
ndërsa në përvojë nuk mund të vërtetohet. Me fjalë të tjera, për arsyetimin
logjik është gjithashtu e kuptueshme se lulja lulëzon në dhjetor dhe jo në maj,
dhe arsyen nuk e kundërshton a priori asnjë pasojë nga çfarëdo qoftë shkaku. Në
realitet duhej të thoshim me arsye se ka mundësi vetëm që të gjithë njerëzit do
të vdesin ngase deri tash kanë vdekur, ose se dielli duhet të dalë ngase deri
tash ka dalë. Andaj arsyeja është plotësisht e pafuqishme kur përpiqet nga
natyra e shkaqeve të konkludojë për natyrën e pasojës. Përveç mohimit të
kauzalitetit objektiv, Hjumi mohon skeptikisht edhe ekzistimin e çfarëdo
substance, materiale ose shpirtërore. Gjithashtu edhe substanca e perëndisë
është e pavërtetueshme. «Në qoftë se i veçojmë të gjitha idetë, do të shohim se
kanë dalë nga ndjenjat ose ndijimet. Madje edhe ideja e perëndisë si qenie
jashtëzakonisht inteligjente, e urtë dhe e mirë, përbëhet nga vëzhgimi i
veprimtarisë sonë shpirtërore dhe nga shtimi i pakufizuar i këtyre cilësive».
Të konstatosh se burimi i religjionit është në fantazinë njerëzore dhe jo në
ekzistimin objektiv të perëndisë, ishte mendim mëkatar të cilin e sulmuan pa
mëshirë të gjithë filistinët, fetarët dhe etikanët e mundshëm të asaj kohe (për
shembull peshkopi Horn).
Rezultat i filozofimit të Hjumit është skepsa radikale dhe
konseguente. Në fund të veprës së tij Hulumtime mbi arsyen njerëzore i hedh në
zjarr librat teologjikë dhe metafizikë, ngase nuk mund «të përmbajnë kurrgjë
përveç gënjimit dhe mashtrimit». «E vetmja gjë që dimë është mosdituria jonë e
themeltë» përfundoi në mënyrë sokratike Hjumi Dhe kështu empiristi, që mendoi
në mënyrë konsekuente ta zbatojë parimin e qartësisë së Dekartit, përfundoi në
skepticizëm, ashtu si pat filluar me të themeluesi i këtij parimi.
Mirëpo, megjithkëtë, do të ishte gabim sikur ta reduktonim
në skepsën gjithërrënuese. Në kuadrin e problematikës etike, ai për shembull
flet mbi «ndjenjën morale» të sigurt dhe medoemos të nevojshme, e cila
konkretizohet në simpati dhe aftësi për të pasur dhimbsuri për të tjerët. E
mira morale është identike me të dobishmen, prandaj sipas kësaj teze të vet
Hjumi deri diku është edhe paraardhës i drejtimit utilitarist në etikë. ,Por
për Hjumin në përgjithësi, etika dhe estetika «nuk janë objekte të mendjes sa
të shijes dhe të ndjenjës». Bukuria dhe vlera konsistojnë në ndjenjën e
këndshme; bukuria para së gjithash është kënaqësi, kurse kënaqësia është motiv
themelor i gjithë aktivitetit tonë. Në këtë drejtim, arsyeja «duhet të bëhet
vetëm skllave e pasioneve dhe kurrë nuk mund të pretendojë se ka të drejtë për
çfarëdo pune tjetër përveç që t'u shërbejë dhe t'u nënshtrohet».
Shikuar në tërësi, filozofia e Hjumit është pa dyshim një
zhvil'lim i mëtejshëm i traditës filozofike angleze, me ç'rast përveç peshkopit
Berklit nuk duhet harruar as ndikimin e Haçesonit. Ndikimi që bëri në
filozofinë e mëvonshme, ishte ndoshta ndikimi më i madh që e bëri ndonjëherë
një filozof anglez. Për shembull, Kanti e pranoi këtë me ngurrim. Pavarësisht
nga një seri konkluzionesh negative, skeptike, pavarësisht nga konsekuencat
paradoksale dhe të papranueshme që pasonin nga premisat në esencë të gabuara -
siç është për shembull kuptimi pasiv i nocionit të përvojës - çështjet e Hjumit
pa dyshim ishin nxitje për t'u futur më thellë në problemet themelore të
filozofisë dhe në këtë kuptim kritik, ndikuan pozitivisht në zhvillimin e
mëtejshëm të mendimit njerëzor.
Veprat kryesore: Treatise on human nature (3 vëll. 1739-40);
Essays moral, political and literary (2 vëll. 1741); Philosophical Essays
concerning human understanding; titulli i mëvonshëm i të njëjtes vepër: An Enquiry
concerning human understanding; An Enquiry the principles of morals (1751);
Political Discourses (1752); Essays and Treatises on several subjekcts (1758);
My Own Life (1776).
JETËSHKRIMET – KURESHTI NGA JETA E DEJVID HJUMIT
* Uni – Hjumi e mohonte se ne kemi një ide për veten. Hjumi
e mohonte ekzistencën e një vetëidentiteti të vazhdueshëm dhe thoshte, për
gjithë pjesën tjetër të njerëzimit, që “ata nuk janë asgjë tjetër veçse një
grumbullim perceptimesh të ndryshëm”. Atëherë si arrijmë ne në përfundimin se
çfarë është vetvetja? Hjumi përgjigjej se, është fuqia e kujtimeve tona ajo që
na krijon mbresën e identitetit të vazhdueshëm. Hjumi e krahasonte mendjen me
një lloj teatri ku shumica e perceptimeve shfaqin prezencën e tyre në mënyrë të
suksesshme”, por shtonte se “ne nuk kemi as nocionin më të vogël për vendin ku
këto skena janë shfaqur…”
* Substanca – Hjumi këmbëngulte se asnjë lloj substance nuk
mund të vijë nga mbresat dhe ndijimet tona. Në qoftë se ideja e substancës
është transmetuar tek ne nëpërmjet shqisave, Hjumi pyeste “… se nga cila prej
tyre dhe në ç‘mënyrë? Pasi në qoftë se do të perceptohej nga sytë do të ishte
ngjyrë; në qoftëse do të perceptohej nga veshët do të ishte tingull; pot ë
ishte nga pjata do të ishte shija… Pra, përfundimisht ne nuk kemi ide për
substancën përveç asaj që shohim si një grumbull i cilësive të veçanta…”
* Zoti – Argumenti për krijuesin fillon me vëzhgimin e një
rregulli të përsosur në natyrë. Ky lloj rregulli është i ngjashëm me po atë
rregull që edhe mendja njerëzore është e aftë ta vendosë mbi sendet që nuk
mendojnë. Nga ky vëzhgim fillestar, mendja arrin në përfundimin se sendet, që
nuk mendojnë, nuk përmbajnë mbrenda tyre parimin e rregullsisë: “Kështu disa
copa çeliku së bashku, pa asnjë formë dhe përmasë, asnjëherë nuk mund të
renditen vetvetiu në një mënyrë të tillë, që të formojnë një orë…” Pra,
rregulli kërkon veprimet e një mendjeje dhe të një rregullatori. Përvoja na
tregon se asnjë orë apo shtëpi nuk mund të krijohej pa orëbërësin apo
arkitektin.Përderisa ne themi se kemi arritur tek ideja e shkakut nga vrojtimi
i përputhshmërisë, prioritetit dhe lidhjeve të qëndrueshme të dy sendeve,
atëherë si mund të supozojmë një shkak për krijimin e universit, kur ne
asnjëherë nuk kemi ndeshur një univers të lidhur me atë që ne mund ta quanim
një shkak. Përdorimi i analogjisë së mësipërme nuk e zgjidh këtë problem,
përderisa analogjia midis orës dhe universit nuk është e saktë. Pse atëherë nuk
e konsiderojmë Universin si produkt të një procesi vegjetativ, në vend të një
krijuesi racional? Por, edhe në qoftë se shkaku i krijimit të universit është
diçka e lidhur me inteligjencën, si mundet që karakteristikat morale t’i
atribuohen një qenie të tillë? Ose më tej, në qoftë se do të përdornim
analogjinë, atëherë cilën prej tyre duhet të zjgjidhnim? Shtëpitë dhe anijet
janë pothuajse gjithmonë të projektuara nga një grup projektuesish: atëherë për
analogji a mund të themi se universi është krijuar nga shumë perëndi? Shumë
herë modelet eksperimentale janë krijuar duke mos u mbështetur në njohjen e
formës përfundimtare të sendit: por a është universi një model provë apo një
projekt përfundimtar? Duke ndjekur këtë vijë arsyetimi, Hjumi donte të
theksonte se rregulli i universit është thjesht një fakt empirik dhe prej tij nuk
mund të vërtetojmë ekzistencën e Zotit. Kjo nuk e bëri Hjumin ateist. Ai
thjesht provoi vërtetësinë e idesë sonë për Zotin, nëpërmjet parimeve të tij
empirike në të cilat provoi dhe vërtetësinë e unit dhe të substancës.
* Etika – Për Hjumin, fakti kryesor rreth etikës ishte se
gjykimet morale janë të krijuar jo vetëm nga arsyetimi, por gjithashtu edhe nga
ndjenja e simpatisë. Nuk ka asnjë dyshim, se arsyetimi luan një rol të
rëndësishmë në debatet tona rreth vendimeve etike. Por, thotë Hjumi, vetëm arsyetimi
“nuk është i mjaftueshëm për të krijuar mangësitë apo miratimet morale”. Ajo që
e kufizon rolin e arsyes në etikë është se kjo e fundit i bën gjykimet
mbështetur në problemet faktike dhe në lidhjet; ndërsa gjykimet morale mbi të
keqen nuk janë të kufizuara as nga problemet faktike dhe as nga lidhjet e
tyre.Për shembull, pse ne gjykojmë një vrasës kur ai bënte një krim? Ose, pot ë
përdorim fjalët e Hjumit, “cili është ai problem faktik, të cilin ne e quajm
krim?” Në qoftëse do të përshkruanim veprimin, kohën e saktë në të cilën ka
ndodhur, armën e përdorur dhe përfundimisht, në qoftëse i mbledhim të gjitha
këto detaje rreth ngjarjes, përsëri aftësitë e të arsyetuarit nuk do të arrijnë
të veçojnë faktin, të cilin ne e vulosim me fjalën krim. Pra, pas gjithë
këtyre, ky veprim nuk mund të konsiderohet një krim gjithmonë dhe në të gjitha
rrethanat. I njëjti veprim mund të quhet vetëmbrojtje ose ekzekutim zyrtar.
Gjykimi i së mirës dhe së keqes bëhen vetëm pasi njihen të gjitha faktet.
Hjumi kuptoi se për të ndërtuar një system etik mbi aftësitë
e ndjenjave, sentimenteve apo keqardhjes, do të thotë të rrezikosh kthimin e
etikës në një çështje shijesh ku gjykimet morale janë subjektive dhe relative.
Të pranosh ndjenjat apo sentimentet si burim të vlerësimit apo të fajësimit, do
të thotë të nënkuptosh se gjykimet tona morale janë shprehje të interesave dhe
dashurive tona personale. Ndjenjat e simpatisë apo të miqësisë, shkruan Hjumi,
mund të përshkruhen si “parime të natyrës njerëzore, prej të cilave nuk mund të
ketë asnjë parim më të përgjithshëm”. Pra janë kapacitetet njerëzore që japin
vazhdimisht çmime për veprime të virtytshme, fakt ky, që nuk ka asnjë lidhje me
vetë interesin e ngushtë të njerëzve.
Hjumi e kundërshton hipotezën e ekzistencës së rregullave
morale duke thënë se një hipotezë e tillë është “e vështirë” dhe “nuk ka për të
qenë kurrë e lehtë për ta kuptuar”. Midis cilësive që ju japin spektatorëve
ndjenjën e kënaqësisë dhe të aprovimit, janë: “maturia, kujdesi, iniciativa,
ekonomia, mirësia, urtësia dhe aftësia për të dalluar”. Gjithashtu, përveç,
këtyre ekziston një marrëveshje unviersale, bile edhe ndërmjet njerëzve më
cinik të botës, e cila përfshin “meritat e temperamentit, qetësinë, durimin,
qëndrueshmërinë, konsideratën, prezencën e mendjes, shpejtësinë e konceptimit
dhe lehtësinë e shprehjes”.
Dallimi midis asja që është e dobishme dhe asaj që është e
dëmshme është një dallim moral esencial. Pra, thotë Hjumi, “në qoftë se dobia…
do të jetë një burim i ndjenjave morale dhe, në qoftëse kjo dobi nuk do të jetë
gjithmonë në shërbim të vetvetes, kjo do të thotë se gjithçka që kontribuon për
lumturinë e shoqërisë, do të fitojë aprovimin dhe dëshirën tonë të mirë.
* Drejtësia – Hjumi pranoi përzierjen e interest vetiak me
simpatinë, në analizën e tij të drejtësisë. Në të vërtetë, ai këmbëngul se
drejtësia e cila paraqitet si një “paqe dhe rregull i përgjithshëm nga
zotërimet e të tjerëve”, pasqyron interesin vetiak të çdo personi, i cili
dëshiron të ketë siguri si individ dhe në pronë. Kjo siguri dhe lumturi mund të
arrihet në shoqëri, do me thënë me vendosjen e drejtësisë. Sipas kësaj
drejtësia del si një pasqyrim i interest vetiak të çdo njeriu. Pavarësisht nga
dobia shoqërore apo interesi vetiak, të cilat e çojnë njeriun drejt shoqërisë
apo një skemë drejtësie, ekziston diçka tjetër, veç interesave vetiake, e cila
siguron bazat morale të drejtësisë. Ajo, që i jep drejtësisë cilësinë e një
virtyti moral dhe padrejtësisë cilësinë e së keqes, nuk është interesi vetiak,
por ndjenja e simpatisë. Në e dënojmë padrejtësinë jo vetëm kur përfshihet
interesi ynë personal, por gjithashtu kur ajo krijon dhembje, shqetësime dhe
mosmarrveshje tek të tjerët, të cilat ne mund t’i ndajmë me të tjerët me anë të
simpatisë, “Kështu”, thotë Hjumi, “interesi vetiak është motive bazë për të
krijuar drejtësinë, ndërsa simpatia me interes publik është burim i aprovimit
moral, i cili pason këtë virtyt.
Comments
Post a Comment