Át Vinçenc Prennushi martir i fesë dhe i demokracisë

Prof. Dr. Albert Frashëri

Ideja e këtij shkrimi lidhet me qindvjetorin e Pavarësisë së vendit qe, fatmirësisht, na gjen tej periudhës së totalitarizmit komunist, që çensuroi arbitrarisht shumë figura të rëndësishme të Rilindjes Kombëtare  e të periudhave të tjera historike.

Personalisht jam magjepsur nga hiri e madhështia e personaliteteve të shquara që regjimi komunist dhunoi duke dashur të shpërfytyrojë thelbin e ideve te tyre. Ndër ta, nga më të ndriturit, është padyshim Át Vinçenc Prennushi: personalitet i shquar i kulturës dhe i kishës katolike, luftëtar i demokracisë së re që po lindte në Shqipëri në gjysmen e parë të qindvjeçarit të shkuar dhe, për këte, i dënuar me një vdekje në tortura çnjerëzore në burgjet e regjimit të shkuar. Át Vinçenci nuk u mposht e nuk braktisi parimet demokratike që frymëzuan jetën e tij, por i mbrojti ato me çmimin e një jete të vyer.

Padrejtësia që iu ba figurave si Fishta, Prennushi, Konica, etj. përbënte një njollë të zezë, të frymëzuar nga obskurantizmi i totalitarizmit komunist. Ajo ideologji e privoi qytetarin nga mundësia për të formuar personalitetin dhe vetëdijen e tij në detin e pafund të ideve dhe veprave të njerëzve të shquar të vendit. Është detyra jonë të plotësojmë ato boshllëqe që dhuna dhe çensura komuniste krijoi ne vetëdijen e kombit. Kjo aresye më shtyn të analizoj veprën e një patrioti, intelektuali dhe personaliteti te shquar të kishës sonë dymijëvjeçare, siç është i Ndrituni Át Vinçenci.

Shumë e pasur e komplekse figura e Át Vinçencit për ta paraqitur në pak radhë. Ai u lind në Shkodër më 4 shtator 1885 e u pagëzua me emrin Kolë. Pas shkollimit të pare në vendlindje, pranë kolegjës françeskane, plotësoi studimet në Itali, Poloni dhe Austri. Kthehet në atdhe me një formim të përsosur e të shumanshëm dhe më 25 mars 1908 shugurohet meshtar i Urdhnit Françeskan e nga ajo ditë merr emrin Át  Vinçenci.  Pati detyra të randësishme në saje të përkushtimit të madh ndaj kultit fetar, por edhe ndaj kulturës dhe dashurisë për vendin e tij. Dy herë provincial i franceskanëve; ipeshkëv i Sapës e më pas arqipeshkëv i dioqezës Tiranë-Durrës. Me gjithë ngarkesën e madhe në këto detyra, ai iu kushtua me mish e shpirt problemeve të kulturës të qytetit të tij dhe të mbarë vendit. Veprimtaria e tij klerikale nuk mund të veçohet nga krijimtaria letrare, sepse të dyja kanë një bosht të përbashkët: dashurinë për vendin, ndjenjë që në personin e tij ndërthurej mrekullisht me parimet demokratike. Pra mund të themi që në personalitetin e Át Vinçencit jeton e udhëheq trinomi “françeskan – atdhetar – demokrat”. Shkruan historiani Át Marin Sirdani: “Françeskanët e Shqypnís zhvilluen në dhén t’anë nji program të bazuem mbi “fé e atdhé” fort të dobishëm për kombin shqyptár.” [“Vepra atdhetare e Françeskanvet  në Shqypní”, botuar në “Hylli i Dritës”, 1940 (XVI), nr. 12].

Át Vinçenci drejtoi disa revista ndër të cilat “Hylli i Dritës”, vatër e botimeve letrare, pra një kuvend i intelektualëve për kulturën e problemet shoqërore të vendit. Krijoi të përjavshmen “Fletorja e së diellës”  e të përkohshmen “Zani i Shna Ndout” e, n’atë kohë, përktheu e botoi pjesë të Testamentit të Ri, veprat “Jeta e Shën Françeskut”, “Jeta e Shna Ndout”, etj. Me të hyrë në atdhe nga Austria, iu kushtua me shumë pasion mbledhjes e sistemimit të folklorit të pasur të vendit, sepse mendonte që "çdo plak që vdes, merr me vehte edhe nji pjesë të kulturës sonë, që ndoshta nuk do ta gjejmë ma. ". Në një kohë relativisht të shkurtër mblodhi dhe botoi në Sarajevë me 1911 veprën "Kangë popullore gegnishte", që bëhet themeli mbi të cilin më pas do të ngrihej vepra madhore “Visaret e Kombit”. Në “Visaret e Kombit” u botuan, më tej, vertetë thesare si Kanuni i Leke Dukagjinit, Përrallat e At Donat Kurtit etj. Deri vone Instituti i Kultures Popullore e ruante si sytë e ballit këtë vepër, por pa cituar asnjëherë autorin e saj, Át  Vinçencin. Sipas këtij instituti, “Visaret e Kombit”  përbajnë veprën e parë me kritere shkencore në studimin e folklorit. Pikërisht këto kritere janë meritë e madhe edhe Át Vinçencit, që  në parathënien e Visareve shkruan:  “Poezia popullore e, jo vetëm s'do lanë m'anesh, por do ruejtë si nji visar i çmueshëm, si nji flakë prej së cillës do të marrë dritë e nder kombi”. Dhe në fakt krijimtaria letrare e tij “mori dritë” prej poezisë pollullore ku aq shumë u mbështet.

Krahas përkushtimit në disa fusha, në vitin 1917 ai dha ndihmën e vet si anëtar i  Komisisë Letrare të gjuhës shqipe në Shkodër që donte të përcaktonte rregullat e para të drejtshkrimit. Më 1918 botoi "Fjala e Zotit" dhe "Grueja shqyptare". Më 1919, botoi dhe shfaqi në Shkodër dramën “E tradhtuemja”, një përshtatje nga letërsia e huaj. Në vitin 1921, në moshën 36 vjeçare, boton përmbledhjen e njohur poetike: “Gjeth’ e Lule”.  I ndrituri prof. E. Çabej e quante Át Vinçencin poetin e qytetit të Shkodrës, ndërsa F. Konica ishte i magjepsur nga lirikat e tij. Vlerën e poezisë se Át Vinçencit e dëshmon edhe fakti që mbas luftës, me 1945 e 1946, në librat shkollore ishin edhe poezitë e njohura te Prennushit, “Lulekuqja”, “Nanës”, “Ushtari i vogël”, deri në arrestimin e tij nga pushteti komunist. Kur mësoi për vdekjen ndër tortura të  Át Vinçencit, poeti Lasgush Poradeci tha: “E vramë poetin . . . . e vramë me heshtjen tonë”.

Poezia e poemthit “Grueja shqyptare” e Prennushit, frymëzoi Át Martin Gjokën, i cili e  muzikoi poemthin dhe në prag të pushtimit fashist, në vitin 1939, në mbledhjet publike këndoheshin ato vargje që u banë shkëndijë per demostratat që shpërthyen në Tiranë e Shkodër kundër atij pushtimi.

Vinçenc Prennushi ishte konseguent me parimet e veta demokratike. Kjo shihet edhe në zgjedhjen e veprave që përktheu në shqipen e tij elegante e të pasur. Përktheu dhe botoi romanin “Fabiola - Kisha nëndhe” të kardinalit anglez Nicholas Wiseman (1802-1865), romanin “Quo Vadis” (Ku po shkon?) të shkrimtarit polak Henryk Sienkiewicz (1846-1916), romanin “Burgjet e mija” të italianit Silvio Pellico (1789-1854) si dhe nëntë këngë të eposit gjerman te Nibelungeve. Babai i një mikut  tim shkodran më tregonte per respektin qe kishin myslimanet  për të: “Át Vinçencin ne myslimanët e quanim Melek”. Melek do të thotë Ëngjell.  Autori V.Bala i studimit “Historia e letërsisë së pavarsisë”, permend  Nolin, Prennushin e Konicën si perkthyesit më të shquar te asaj periudhe. Vlerësimi i lartë si përkthyes ishte në logjikën e kësaj figure poliedrike falë talentit, kulturës dhe njohjes së thellë të gjuhës shqipe dhe  shumë gjuhëve duke filluar nga gjermanishtja. Kjo e vërtetë përkon me traditën e intelektualëve shqiptarë para, gjatë e pas Rilindjes Kombëtare, nga jugu në veri të trojeve shqiptare. Ndoshta ata e ngritën në piedestal rolin e gjuhës amtare dhe të gjuhëve në përgjithësi, sepse vetëm gjuha u jepte lirinë për të vleresuar e adhuruar atë që ende sot quajmë Troje Shqiptare. Kjo fjalë e lashtë i shkon për shtat të qenurit shqiptar dhe kush e shqipton, provon nje fare ndjenje mes nostalgjisë dhe brengës. Brenga ishte pasoje e mungeses se nje shteti unitar, qe ne nje fare menyre zavendesohej nga termi “Trojet e te folmes shqip”, pra Trojet shqiptare. Sigurisht që njerëzit e kishës gjatë katër qindvjeçarëve e kanë vuajtur më shumë atë ndjenjë e, bashkë me të, edhe vakumin që solli në botën shqiptare humbja e lidhjeve me Europën mëmë.  Bëj mirë të kujtoj që edhe shkrimtari i madh i trojeve shqiptare, Kadare, shprehet qartazi për nevojën jetike të lidhjeve me Europën, të cilës i përket kombi ynë, sot si në të gjitha kohërat.

Pjesë e rëndësishme e jetës së Át Vinçencit është veprimtaria patriotike.  Vitet me një herë  pas shpalljes së pavarësisë, ishin të vështira edhe për Shkodrën. Kjo, sepse qyteti ishte i pushtuar nga forcat ushtarake të vendeve të ndryshme dhe qyteti ende nuk bënte pjesë në shtetin shqiptar. Át Marin Sirdani shkruan: “Në ket kohë Át Gjergj Fishta e Át Vinçenc Prennushi mbajnë ligjerata publike neper gjytete, mbi të drejta të Shqypnís.”  

Ne 1913 Át Fishta ngriti flamurin e shqipes në këmbanoren e Kishës Françeskane të Shkodrës, por u detyrua të linte qytetin sepse ende për shumë shqiptarë ajo shkaba e zezë dykrenare në sfondin e kuq të lirisë, nuk kish kuptim pas katërqind vjet robërie. N’atë kohë, Át Vinçenci, më i ri se Fishta e me marrëdhanie të mira me të gjithë qytetin, arriti me durim t’i bindi të gjithë bashkëqytetarët për një miting të madh në kështjellën e Rozafës. Të gjithë së bashku n’ate miting të paharruar të popullit të Shkodrës të shtunën e largët të 14 marsit 1914, lartësuan flamurin kombëtar pasi shpartalluan rrethimin e qytetit prej malazezve. Madhështor dhe i paharrueshëm qe mitingu i shkodranëve, të gjithë pa dallim feje. Më shumë se njëzet mijë vetë u tubuan në atë kështjellë të lashtë, përpara të cilëve foli Vinçenc Prennushi 29 vjeçar. Ishte një fjalim i zjarrtë, botuar disa herë nga shtypi i kohës e qe frymëzoi atdhetarët deri në ardhjen e komunizmit.

Prennushi ishte i vetëdijshëm për vështirësitë e ndërtimit të një shteti modern, që duhet të kthente shikimin nga Lindja në Perëndim, kah ai univers kulturor të cilit i përkiste që në agimin e vet.  I vemendshëm për fatet e shtetit të ri shqiptar, mori pjesë në Kongresin e Lushnjes, prej nga doli senator i parlamentit,  falë autoritetit dhe patriotizmit të tij. Në periudhën 1923-24 ndjek me vemendjet ngjarjet plot zhvillime të asaj kohe. Që në vitin 1910 At Vinçenci 25 vjeçar pati shkruajtur dhe botuar essènë e famshme “Liri në mendime”. Kjo përsiatje e tij solli ajër të freskët në universin kulturor shqiptar, të mrekulluar n’ato vite prej mirazhit të lirisë e më pas të demokracisë.

Këto ide i zhvilloi më gjërë në  vitin 1924 në broshuren “Ndër lamijet e demokracisë së vërtetë” - një udhërrëfyes mbi kuptimin modern të demokracisë. Në këtë studim ai shpreh pikëpamjet e veta për një shtet demokratik të tipit perëndimor.Përkushtimi i tij është i trefishtë: një personalitet i shquar i kishës katolike dhe qytetar i rrallë i Shkodrës së tij, nga ana tjetër njeri i ndritur i letrave dhe i kulturës në përgjithësi e së fundi në fushen politikë dallohet si luftëtar i demokracisë dhe si një nga ideologët e saj. Kjo jetë e pasur e At Vinçencit më 19 mars 1936 i jep petkun e ipeshkvit të Sapës, detyrë të cilin e mban deri në 1940.  Në këte vit ai emërohet arqipeshkëv metropolitan i dioqezës Durrës – Tiranë.

Me gjendjen e vështirë të krijuar nga regjimi komunist dhe ndëshkimet e pashembullta ndaj fesë, vdiqën dhe u eliminuan pjesa ma e madhe e drejtuesve të kishës katolike të vendit. Në vitin 1945 E.Hoxha, i kërkon një takim Át Vinçenc Prennushit dhe ky paraqitet së bashku me Imzot Gaspër Thaçin. Hoxha kërkoi prej tyre shkëputjen e kishës katolike nga Vatikani. Të dy prelatët e quajtën të pamundur një hap të tillë. Katoliçizmi shqiptar kishte dhënë kontribute të shquara në historinë e krishtërimit me shenjtorë, peshkopë e kardinalë të shquar, mes tyre edhe disa kryetarë të kishes katolike.

Pas këtij refuzimi, persekutimi i klerikëve u ashpërsua edhe ma shumë me forma e dhunë të pabesueshme. Në maj 1946 Imzot Thaçi vdiq i semurë në trup e i plagosur në shpirt, thuajse i izoluar në banesën e tij, duke çuar në varr vetëm dëshpërim e pesimizëm. Po ato ditë komunistat arrestuan Dom Mikel Koliqin, famulltar i Katedrales Shën Stefani të Shkodrës,  që e mbyllën në burgje dhe kampe të punës së detyruar per 38 vjet. Kam patur fatin ta njoh ne vitin 1994 në festimet e pavarësisë në Ambasadën shqiptare në Romë.  Biseduam gjatë. Njoha tek kardinal Koliqi përunjësinë dhe diturinë, që së bashku me elegancën fizike dhe mendore, i jepnin atij pamjen e një shenjtori të gjallë. Dhe mendova: i tillë ka qenë dhe V. Prennushi).

Pas këtyre ngjarjeve Át Vinçenc Prennushi emërohet Primat Katolik i Shqipërisë. Kjo është periudha më e randë që feja katolike ka patur në historinë e saj. Shkatërrime, burgime, vrasje pa gjyq ose me proçese sa hap e mbyll syte e tortura të padëgjuara. Kjo dramë është vetëm një nga pamjet e mënxyrës komuniste që errësoi si asnjëherë jetën dhe të ardhmen e mbarë popullit. Pikërisht ky realitet i hidhur dhe ndjeshmëria thellësisht njerëzore e Át Vinçencit, e vështirësuan detyrën e tij. Por ai u gjend përhera krah qytetarëve dhe njerëzve të kishës, me fjalën e Perëndisë dhe arsyen e tij të shëndoshë që nuk hiqte dorë nga shpresa te Zoti dhe tek mirësia e njerëzve.    

Qëndresa e njerëzve të kishës, objekti kryesor i ndëshkimeve komuniste, ishte e pashembullt. Edhe pse klerikët mënjanonin provokimet, ata nuk braktisën asnjëherë misionin e tyre të shenjtë. Vranë fretën të rinj e të moshuar, kalbën në burg e në kampet e punës fretën të thjeshtë e prelatë. Kjo gjendje i krijoi një farë izolimi primatit të Kishës katolike, Át  Vinçencit, bashkëpuntorët e të cilët rralloheshin dhe frika e njerëzve për pjesëmarrjen në ritet fetare shtohej.

Kalvari i Át Vinçencit fillon të hanën e tretë të majit 1947. Mbas kësaj date diktatori E.Hoxha foli me shumë ashpërsi kundër Prennushit, sikur arrestimi arbitrar i tij të mos e kish ngopur.  Është 19 maj data e arrestit të tij. Me arrestin fillon dhe kronika që nuk do të donim të shkruanim kurrë: torturohet çdo ditë. Të enjten 18 dhjetor ‘47 gjykata e Durrësit e dënon me 20 vjet burg; të hënën e 23 shkurtit ‘48 dënimi konfirmohet nga gjykata e Tiranës; të shtunën e 19 marsit ’49, i  plagosur në shpirt dhe i dobësuar në trup  prej torturave më mizore, shuhet në duart e Arshi Pipës, mik i qelisë së errët  të këtyre njerëzve të ndritun. 

U lind një të shtunë Át Vinçenci. Pra hyri në këtë jetë e doli prej saj në prag të së djelës, për të hyrë po atë ditë në jetën e amshuar. Gjithmonë pranë ditëve të shënuara, siç ishte e shënuar jeta e tij që ia kushtoi njerëzve, kishës e vendit. Deri në çastin e fundit shërbeu si një Át i mirë. Na e dëshmon miku i tij i qelisë Arshi Pipa. Tregon se në minutat e fundit të vuajtjes, meshtari i Vlorës Dom Jul Bonati kërkoi bekimin e fundit nga Át Vinçenci. Para se të kalonte në amshim, me mundim, Prennushi i vuri dorën në kokë Dom Bonatit. Ishte bekimi  dhe shërbesa e fundit e tij.  Pak çaste pasi bekoi një njeri, Át Vinçenci dha frymën e fundit. Shkruan Pipa: “Shpesh nuk kishim dru zjarri në qeli. Kur fikeshin xixat e fundme dhe errësina peshonte në birucë, ngriheshim prej shtrati dhe i rrijshim të smundit te kryet. Tue folë, tue i dhanë zemër, tue e gënjye se do të bishim dru ose se nata ishte në të sosun . . .  . . Nji natë të tillë më tha copa-copa: “Tash po kujtoj fjalët e Goethes: Mher Licht! (Dua dritë)”. Ajo dritë, së cilës Poeti i kishte thirrë në pikë të mortjes, nuk ishte drita qi shohin sytë tanë shqisorë. Dhe këte Imzoti e dinte mirë . . . .”

Jemi më 8 maj 1993. Përsëri e shtunë! Në prag të së dielës së dytë te majit 93, pas 43 vitesh nga vdekja, Át Vinçenc Prennushi shpallet Martir i Demokracisë në qytetin e Durrësit ku i shërbeu si Imzot, kishës e demokracisë. 

Le të kthehemi te Át Vinçenci në kërkim të kuptimit ma të plotë të veprës së tij. Flijimi i tij për kishën dhe demokracinë më sjell ndër mend flijimin e Jezù Krishtit në misionin që i pati caktuar Perëndia. Át Vinçencin, dëshmon Arshì Pipa, e lidhën në një hu druni porsi një dash dhe e lanë të varun në pritje të torturave të mëtejshme e duke shprehur urrejtje e mizori me fjalë fyese të pafund. Kjo figurë më ngjan me mundimin e fundit të Krishtit me kryqin në krah që shkon drejt vendit të kryqëzimit. Unë do përpiqem të shpreh bindjen time që jeta dhe akti i fundit i Át Prennushit na përket të gjithëve, sepse në thelb kishte të bënte me idealin e demokracisë. Për veprën dhe aktin  e fundit të ketij biri të Shkodrës, ne duhet tu përulemi me nderim të gjithë qytetit dhe Malësisë rreth Shkodrës për rolin e madh që ka patur në historinë tonë, për kulturën dhe demokracinë. Ketë mirënjohje çdo qytetar i trojeve shqiptare duhet ta bajë të vetën, sepse per 50 vite të diktaturës më të rreptë qe ky popull ka njohur, partia e dhunës dhe e terrorit ka mohuar dhe çensuruar me paturpësi rolin e Shkodrës, traditat, meritat e saja në të gjitha fushat dhe bujarinë e pafund të saj.

Me këtë përsiatje unë dua të theksoj që gjatë 45 viteve të totalitarizmit komunist është mohuar roli i klerikëve dhe në përgjithësi i fetarëve në jetën e vendit. Në çeshtjen kombëtare kanë konvergjuar të gjitha besimet fetare të trojeve shqiptare. Kjo e vërtetë fisnike ka dëshmuar shkallën e lartë të emancipimit të shoqërisë shqiptare, që në artikuj të mëparshëm e kam analizuar posaçërisht.

Përse Át Vinçenc Prennushi është një martir i demokracisë po aq sa dhe martir i fesë. (Komisioni pranë Selisë së Shejtë e ka shpallë të tillë bashkë me 40 të tjerë).

Trojet shqiptare, që nga koha e ilirëve, kanë shënuar kufirin mes Lindjes e Perëndimit, mes katoliçizmit e ortodoksizmit. Me shtrirjen otomane, këto troje  u bënë qëndra ku konvergjonin (apo divergjonin, sipas rastit) dy drejtime kryesore të krishtërimit dhe islamizmi, pra u formua një realitet fetar tredimensional.  Shkruan Át Sirdani në “Veprën atdhetare të françeskanve” që popujt fqinjë të shqiptarëve e identifikonin idenë e fesë me konceptin e shtetit. Asnjë prej tyre nuk kishte atë emancipim kulturor, si vendet europiane, qe duke qenë të besimit katolik, nuk thonin që gjermanët, francezët e spanjollët na qënkeshin italianë. Fan S. Noli, në “Histori e Skënderbeut” [Boston, 1921, k. I, f. 32-33] shkruan “Për të këputur çdo lidhje me Serbinë,  Balsha I dhe të bijtë, qe ishin orthodoksë, u kthyen katholikë duke hequn pas edhe nje shumicë të madhe prej subjekteve të tyre. Idea  prapa kësaj levisjeje ishte të bashkohej Shqiprija aq politikisht, sa dhe fetarisht, dhe të kthente sytë prej Anadollit në Prendim”.

Është e qartë si drita e Diellit që krijimi i kishës ortodokse autoqefale shqiptare nga Noli, ishte një vepër e madhe patriotike, në mbrojtje të kombit shqiptar dhe identitetit kulturor të tij. Këto probleme, sikundër të gjithë ne e dimë fare mirë, nuk kanë ekzistuar mes shteteve perëndimore europiane; ato asnjë herë nuk kanë menduar të identifikojnë kombësinë me fenë.

Shqipëria dhe patriotët shqiptarë, përfshi vëllezërit Frashëri, Hasan Tahsini e te tjerë që vinin nga sfera islamike, formalisht e jon në pikëpamje kulturore,, ishin njerëz të ndritur. Ata e panë të ardhmen e Shqipërisë kah perëndimi. Është monumentale vepra e Naim Frasherit që edhe pse bektashi, shkruan per Abas Aliun, për Krishtin e per Shën Marinë. Në veprën e tij Naimi i referohet fesë të të parëve tanë, fesë të stërgjyshërve tanë. Ja vargjet e tija: “Tani më kanë dërguar / Nga fron i lart’i Perëndisë / Si ëngjëllin e Marisë / Me frymë të shënjtëruar/”.

Ismail Kadare i ka kushtuar vemendje problemeve të identitetit dhe integrimit në Europë me shkrime dhe intervista të rëndësishme. Duke folur për Rilindjen Kombëtare ai thotë: “Me programin e saj të qartë europianist, me kthjelltësinë e mendimit, strategjinë burrërore dhe idetë iluministe, ajo e mënjanoi si një rreckë atë kinse kulturë që po rrihte t’i zinte frymën Shqipërisë.”

Është  detyra jonë të ruajmë respektin e rilindasve per të gjitha besimet fetare, sepse kjo është një çeshtje personale e qytetarit. Ai ekuilibër dhe paqe mes besimeve fetare të ndryshme në jetën shqiptare, duhet të na japë krenari. Duke folur për rolin e botes katolike duhet te shpreh bindjen per rolin e madh të të gjithë popullit pa dallim feje, sepse të gjithë kanë vuajtur dhe janë sakrifikuar gjatë robërisë otomane dhe asaj komuniste e secili  ka kontribuar sipas idesë dhe mundësisë vetiake. Vemendja kah katolikët rjedh nga  fakti që regjimi dëmtoi më shumë të krishterët për ngjashmërinë që ata kishin me botën europiane edhe permes fesë, si një nga tiparet e përbashkëta të tyre. E.Hoxha i shihte myslimanët si të ambjentuar me botën otomane, si më te mësuar me diktaturen. Natyrisht ai gaboi, si në shumë gjëra të tjera. Intelektualë dhe patriotë si vëllezërit Frashëri, Tahsini, Murat Toptani, Konica, Boletini, etj. janë vetëm disa nga emrat e shquar të tyre. Jeta shqiptare, idetë  dhe qëndrimi i rilindasve e bëjnë  unikal shembullin shqiptar për bashkëjetesën dhe harmonine ndërfetare, sikunder theksoi ne 5 maj 2012 papa Benedikti XVI  në takimin me Presidentin shqiptar.

Flijimi i Át Vinçencit ishte heroik dhe  i lidhur si me veprën fetare dhe patriotike të tij. Ajo duhet interpretuar kryesisht me vlerën që ka kisha katolike e vendit tonë si urë mes nesh e familjes së vendeve perëndomore, të cilës Shqipëria i përket që nga lindja e krishtërimit, madje dhe më pare se vetë Europa. Ai u flijua për të mos ndarë kishën katolike nga Vatikani, sepse vetëm kështu do ta mbante vendin në orbitën e kulturës perëndimore dhe ideali i lirisë do të ishte i pranishëm në ndërgjegjen e popullit edhe gjatë robërisë komuniste. Kjo e lartëson figurën e jashtëzakonshme të Vinçenc Prennushit, së pari si patriot në kuptimin laik të fjalës, pastaj edhe për aktin e fundit të jetës, që ka rrënjën në traditën e lashtë të kishës shqiptare. 

Martiri Vinçenc Prennushi natyrshëm na kujton martirin e Shën Astit. Asti i Durrësit u lind dhe vdiq në Durrës rreth viti 100 dhe ishte një katolik shqiptar. Peshkop i dioqezës së Durrësit, themeluar në vitin 58 e.r., nderohet nga kisha katolike në datën 5 korrik, si shenjtor dhe me atributin Palma e Martirit. Shën Asti u arrestua me urdhër të prefektit të Ilirisë, Agricolao. I kërkuan të  adhurojë ritin e Dionisit, por ai refuzoi. E rrahën barbarisht, i lyen trupin me mjaltë dhe e lidhën në kryq duke e braktisur në vapë deri sa dha shpirt. Të nesërmen një grup kristianësh  që u kishin shpëtuar ndëshkimeve, shkonin drejt Durrësit. Ndeshën në kufomën e  Shën Astit martirizuar në kryq. Të frymëzuar nga flijimi i peshkopit të Durrësit, hynë në qytet dhe nuk patën frikë të deklarohen si kristianë, gjë që shkaktoi edhe vrasjen e tyre.

Kjo është tradita e kishës antike shqiptare, të cilës i përket Át Vinçenc Prennushi.  Ky peshkop i kohëve moderne, në krye të dioqezës më antike të Europës e që dikur e drejtonte Shën Asti, u flijua për kishën dhe demokracinë e popullit të tij, për bindjen që ky popull nuk mund të kuptohet jashtë Europës  dhe traditave të saj.