Mosmarrëveshja kadareiane: Felix culpa e marrëveshjes ndryshe

BLERINA SUTA

Çështja identitare është bërë shpesh objekt i historishkruesve, siç ndodh me popujt në faza kalesash historike. Në fazën delikate të drejtimit historik që do të marrë Shqipëria, Kadareja e vendos historishkrimin përballë dy filozofive: filozofia “egërshane” e lirisë vs. filozofia “tinëzare e robërisë”.

“Sprova letrare” e Kadaresë, pritur vakët nga mjedisi intelektual shqiptar, mëton ‘lumturinë në faj’ të atyre lloj teksteve që prishin çdo marrëveshje me lexuesin, për të ndriçuar “mëkatin origjinar“, gabimin “parak“, krimin “fondator” në shkrimet mbi raportin e Shqipërisë me veten.

Filozofia e robërisë ka kushtëzuar rrëfimin evetvetes, duke e transformuar atë në simptomën më akute të sëmundjes së “krisjes së ndërgjegjes“, të “marrëzisë” shqiptare.

E keqja analizohet me gjakftohtësinë që jep njohja e çështjes se kombi shqiptar ishte i padashur, për të mos thënë i papranueshëm prej të tjerëve, vizioni“i përzishëm” i Shqipërisë në dyert e Evropës, jashtë saj edhe në 2011.

“Filozofia e lirisë”, egërshane në thelbin e saj, ka nevojë për edukimin me të vërtetën, që nuk përjashton asnjë nga mundësitë e njohjes për të mbërritur në thelbin e njohjes me të.

Hapja e ‘Shqipërisë mendonjëse’ ndaj kësaj të vërtete është një ushtrim dramatik, që imponon thyerje kufijsh, mosmarrëveshje të vazhdueshme me konvencionet mendore të diktuara nga volia dhe koha.

Këto thyerje nuk duhet të përjashtojnë asnjë nga mundësitë e njohjes për ta shpëtuar fjalën nga mjerimi dhe për t’i rikthyer asaj atë”felix culpa” (“faj fatlum”) të fjalës antike, që “kishte zgjeruar gjithnajën e rrokshme, duke i shtuar mbretërinë e mortit”, dhe “njëherësh kishte shpikur apo zbuluar poezinë epike, mungesën dhe kthimin, shtetin, portat, ligjet, brejtjen e ndërgjegjes, zgjedhjet dhe kufizimin e mandatit”.

Ky ‘faj fatlum’ do t’i rikthejë mendimit dhe gjuhës atë frymë vetjake njerëzore që i mungon debatit të lulëzuar të ‘dialekteve’ profesionale të historianit, të gjuhëtarit të specializuar, të njeriut të shtypit: a duhet rishkruar historia sipas një objektiviteti të ri?; A duhet zhbërë standardi i shqipes krijuar gjatë komunizmit?; A duhet krijuar një intelektualizëm i ri çmitizues?

Funksioni metaligjërimor i tekstit të Kadaresë i prek në mënyrë të ndërthurur të gjithë sythat e substancës identitare, objekt i ligjërimit të specialistit.

Debati kallp për historishkrimin

Debati për rishkrimine historisë është “moskah” (non sens) jo vetëm gjuhësor, por dhe më thellë. Mungesa e zërit ndryshe, që të ketë autoritetin t’i rrëfejë Europës Shqipërinë në këtë periudhë të udhëkryqit historik, është e keqja më e madhe që ka lënduar të vërtetën mbi raportet e Shqipërisë me veten dhe ka kushtëzuar raportin e saj me Europën, pasi “Mosmarrëveshja e mundshme mes Europës dhe Shqipërisë, do të ishte në thelb mosmarrëveshje me vetveten”.

Ky debat për historishkrimin, në trajtën e tij doktrinore prej “kryengulthi”, fsheh një ideologji që nuk mund të jetë veç prodhim i “padijes”, “moskahje” logjike: “ta duam Shqipërinë në mënyrë primitive, apo ta shesim në mënyrë moderne“? “Shqipëria mendonjëse” tregoi se mund të mbulojë, mitizojë dhe çmitizojë sipas volisë së çastit.

Mitizimet dhe çmitizimet, të quajtura herë-herë “trazime” të jetës shqiptare kanë hedhur pudër mbi vrajat e historisë, sidomos ato që dhembnin më fort.

Frustrimi i padijes dhe egërsia e shfaqjeve të saj janë shprehje e një të keqeje më të madhe: alegorisë së “robërisë”, skllavërisë intelektuale që prodhon padija. Është kjo pika nevralgjike e së keqes, që pena e Kadaresë do ta prekë në mënyrë të pamëshirshme. Ngurrimi i vrasësit mitologjik të sulltanit, ta puthë ose jo dorën e robëruesit, do t’i ndjekë si mallkim kinse intelektualët: mbretvrasësi dhe puthadori janë ende të përzier me njëri- tjetrin. Sprapsja për të mos parë të vërtetën, shitblerja janë tregues të flirtit të intelektualëve të sotëm me robërinë.

Vështrimi i Kadaresë shkon deri në shtresat e nënvetëdijes së aktorëve të këtij historishkrimi, “shumica të rritur në familje të doktrinuara prej një fryme të skajshme komuniste”, prandaj dhe peng të një ‘marrëveshjeje’ të tësëmurë, ata ishin të destinuar të krijonin një debat shterp, qoftë në rolin e ithtarit të mitit, qoftë në rolin e ithtarëve të historisë, si nacionalistë strehsa apo të shitur mohsa.

Nëpër pjekjen për të mbuluar thelbin e tyre të rremë, këta kinse intelektualë do të kryejnë dhe krusmën e gjymtimit të historisë me pasojë fshehjen e qokave të shqipërirrëfimit. “Shqipëria” është “kombi që ka keqkuptim me vetveten” dhe ata, në vend që t’i ndriçonin udhën, kontribuojnë për t’ia shuar pikat e orientimit, “ashtu siç shuhen faret në një terr të madh“.

Pjesët e errëta të historisë së Shqipërisë mund të ndriçohen “ndryshe” prej zbritjes në terr të ndërgjegjes intelektuale: “Sepse, për më të madhin paradoks të botës, pikërisht atje, në atë errësirë, gjërat bëhen befas më të qarta. Dhe kjo të kujton te Homeri grindjen e famshme midis Zeusit dhe Diellit, kur ky i fundit e kërcënon me dorëheqje, çka në rastin e tij do të thoshte të linte qiellin e të zbriste në terr, për të ndriçuar ....ndryshe”.

Një memorial i Konicës që e jepte Shqipërinë si “të vrarë” ishte një akt shprese pikërisht prej mbitheksimit të së “përzishmes”:

“Që bota shqiptare, gati-gati tërësisht e pranonte atë vizion, ky ishte një akt i madh shprese. Me këtë pranim kombi shqiptar, populli i radhës i Shqipërisë, merrte përsipër, në mos krejt fajin, një pjesë të tij. Dhe kjo marre përsipër e fajit shprehte vetvetiu vullnetin për ta ndrequr atë.”

Kadareja ndërton të vërtetën e tij mbi çështje të rëndësishme të historishkrimit, të analizuara dhe ndriçuara “ndryshe”, nga një ndërgjegje ‘zymtore’ që nuk kursen asnjë rrafsh.

E ‘vërtedukshmja’ letrare në shërbim të së vërtetës historike

Shkrimtari e ka të qartë se ku anon fitorja në konfliktin aristotelian mes së vërtetës historike dhe së vërtetës artistike, prandaj nuk ka frikë prej mitit në histori, dendësia verbuese diamantine e të cilit e pasuron historinë me frymën njerëzore, aq të nevojshme për rrëfimin e identitetit.

Koherenca logjiko-semantike e kontekstit që ka prodhuar e ndjek të vërtedukshmen letraro-artistike në çdo kontekst tjetër: e vërteta historike, jo koherente nga ana semantike, duhet vërtetuar prej të tjera tekstesh.

Fjala artistike nuk kursen asnjë vis të ‘gjithnajës së rrokshme’: këtë e dëshmojnë poezitë e iluministëve rilindës, baladat arbëreshe.

Thelbin e historisë, “dyzimin”, ku “qokat e kësaj bote mund të shfaqeshin prapë me maska: fitoret të fshinin humbjen e humbjet fitoren”, Kadareja e gjen jo tek historishkrimi, por në historinë e përdorimit të një miti, skendërbeiadës së “gjendjeve” fantastike të Kastriotit: pa trup dhe datë të saktë vdekjeje, “mjegullore dhe helmore”, siç thotë balada arbëreshe; endja nëpër “kontinent”, siç tregojnë receptimet në kontekstin frëng dhe Iberik; kalimi në “ferrin” e harresës.

Receptimi i këtij miti, ndonëse jo në përputhje me “marrëveshjen” e shkrimit historik, ka të bëjë me një figurë “gjithmonë përtej të rëndomtës, një dritësim, një kthjellim i epërm, që vinte nga drejtimi i pamundur: zona e vdekjes“.

Miti i varrit bosh, mungesa trupore është një “thesar”: ai të kujtonte varrin e zbrazët dhe mosgjetjen e trupit të Krishtit; ashtu si dhe të kujtonte ‘braktisjen’ e varrit prej Konstantinit, për të mbajtur fjalën e dhënë,

‘Trupi’ shpirtëror (ashtu si fryma rilindëse e kishte krijuar) do të ndihmonte fatin e Shqipërisë, të “vdekur” dhe të “çmendur” në vrapin e saj drejt Evropës.

Shekulli XX është shekulli i Gjergj Kastriotit: “Ai i duhej Shqipërisë jo si luks, por si guri i themelit”, si alegori e “përmasës së epërme që do arrinte ta ribashkonte kombin“.

Prandaj dhe ‘skëndërbeiada’ nuk përbën peshën e mitit të një heroi të “pafan”, nga i cili duhet të çlirohemi.

Hermeneutika e kumtit të fshehtë të himnit është një nga shembujt e përpunimit të ndërgjegjshëm të fjalës, bazuar në parimin shpirtëror të kombit.

Vetëm forca e emocioneve, e përvojës dhe kujtesës së edukuar prej fjalës së ‘lartë’ të artit mund të sendërtojë rrafshin moral, që mund t’u bëjë ballë përmasave të shkapërderdhura të së keqes që vjen prej “mosmarrëveshjes” së shqiptarëve mbi çështjen e tyre identitare.

Vetëm edukimi me artin e fjalës mund të shestojë ‘pluhurnajën’ e mohsave që duan Shqipërinë pa gjuhë të njësuar: “Merrej me mend, që një makinëe tillë, e padëmtuar dot nga pesë shekuj ndalimi osman, nuk mund të përçudnohej dot brenda dy ose tri dekadash, nga një diktator, që, veç të tjerash, e zotëronte varfërisht makinën”.

 Intelektualizmi si ‘edukim’ kulturor

Shumësi i “senatit” të popujve shqiptarë, krijuar prej Kadaresë për të shenjuar ‘shumësinë’ e popujve kulturorë dhe intelektualë, gjithnjë në gatishmëri për të mbajtur në këmbë ngrehinën, në rastin e rënies së njërit prej tyre, është një figurë e ngjashme me figurën e “publikut” në Romën e lashtë.

Në epokën perandorake të Romës ky “publik”, një lloj elite e ditur, u krijua dhe u edukua prej shkrimtarëve, dinjiteti intelektual i të cilëve ushqeu frymën e lëvizjeve dhe të aktivitetit shpirtëror të shoqërisë. Leximet publike të Horacit, Juvenalit, Marcialit krijuan njohjen, gjykimin e shijeve, shumësinë e prirjeve, frymën e pakapshme por konstante, që do ta shpëtojë shpirtin e fshehtë të kulturës antike nga rrënimi dhe dekadenca që do të pësojnë perandoritë dhe qytetet.

Shprehje e kësaj force morale vetëruajtëse qe dhe akti i “rrallë e plotë dritë në thelbin e vet” i luftës, “për shkaqe morale”, në krah të Kosovës.

Vështrimi i thukët i shkrimtarit përshkon  historinë kulturore të Shqipërisë ku gjen një sërë shembujsh të ndërgjegjes intelektuale që e jetonin ndryshe raportin e Shqipërisë me veten: ‘shtetbërësi’ Ismail Qemali, i “ndryshmi” në të gjitha zgjedhjet e tij, i pajisur “me ndërgjegje themeluesi”; Musine Kokalari dhe Ramize Gjebrea, “belle epoque” e versionit ballkanas; të gjithë ata intelektualë që e paguan me jetën e tyre paktin me lirinë.

Një sërë ‘visesh’ të njohura të ‘ismailandit kadareian’ janë substanca të gjuhës ndryshe, të rrëfimit të identitetit shqiptar. Familjare për lexuesin është natyrshmëria me të cilën uni shkrues rrëfen, me të njëjtin naivitet të fëmijës personazh të veprës Kronikë në gur, përballjen me nocionet abstrakte “flamur”, “komb”, “shtet”. Është një natyrshmëri që nënkupton si të panatyrshme, si degjenerim çdo prirje të kundërt.

Në përfundim

Rrafshi i ligjërimit, objekti i vërtetë i gjuhës sëkëtij rrëfimi, është i prekshëm në format jo lineare gjeometrike të shfaqjeve të mundshme të vërtedukshmes.

Vizionet epifanike të korrespondencave dhe mesazheve të letërsisë janë një dëshmi e “lirisë” që jep arti i fjalës në armiqësi të përbetuar me “robërinë” e injorancës: Franceska dhe Pavli dënohen në “ferr”, pasi kanë çliruar forcën e dashurisë prej leximit të një vepre që i këndon dashurisë kalorësiake; Ramona paguan dijen dhe lirinë që ajo i jep duke lexuar historinë dashurore të Dantes, duke u dënuar me pushkatim për imoralitet, ashtu si partizani intelektual, i vrarë prej kinsit, u dënua për mendjemadhësi.

Është një udhëtim në zgafellet e errëta të shqipërirrëfimit, i ngjashëm me udhëtimin dramatik të Dantes, për të ndriçuar me aktin e tij të dashurisë bashkëkohësinë. Diagnostikimi i së keqes, vizatimi i saj e nënkupton në vetvete ‘kryerjen’ e sprovës, lulen e së keqes si dashuri dhe art.

Dantja e kish ndjekur rrugën e diellit para futjes në terrin e ferrit, për ta takuar në fund të veprës së tij, të kryer përsosmërisht, falë aktit të dashurisë ndaj njerëzve dhe bashkëkohësisë. Ai ndiente se dashuria “lëviz diellin dhe yjet e tjerë”.

Shqipja e Kadaresë, plot ngjitje në viset e së shkuarës, të mitit, të artit, të rimarra edhe në shënimet në fund të tekstit, me funksion ruajtjen e tensionit nga njëra shfaqje e së keqes tek tjetra, nga njëri arsyetim tek tjetri, nga njëri vizion i unit shkrues tek tjetri, shfaqet në proces vetëpërsosjeje si “një makinë shprehëse e klasit të parë”.

E ‘hapur’ për zhvillime të tjera të mundshme, struktura e kësaj vepre nuk gjakon përgjigje përfundimtare, por shfaqet e ‘kryer’ për mekanizmin e qasjes ndryshe ndaj gjuhës që ndërton.

Kadareja me këtë vepër dëshmon kryerje të aktit të ndërgjegjshëm intelektual të dashurisë për vendin e tij.

Përvoja e fëmijës që njeh shtetet në pullat e postës ngrihet në statusin e gjendjes jam në komb, neologjizëm që shënon një “gjendje të pazakontë” me afërsi kuptimore me “jam në besë, në kurth, në jerm, në ethe, ose kam rënë në dashuri“.

Dashuria i jep kësaj vepre statusin e një felix cupla, ‘faj fatlum’ i së cilës qëndron në zbulesën që mbart një shkrim, i cili mundëson një “marrëveshje” ndryshe, të “pazakontë”, të shkrimit mbi raportet e Shqipërisë me veten.

Stimuli për ‘hapjen’ e fjalës ndaj mendimit dhe ndjenjës është shprehje e vetëndërgjegjësimit intelektual, aq të nevojshëm në rrugëtimin e shoqërisë drejt qytetërimit.

Vullneti për të tërhequr lexuesin e historisë në sferën e vizioneve fantastike të letërsisë është përpjekja e epërme e artit të fjalës për ta përballur bashkëkohësinë me gjuhën si organ të kulturës.

Pjekuria e shqipërishkrimit drejt së cilës Kadareja e drejton lexuesin e tij është në radhë të parë një gjakim vetjak, një përvojë ku mësuesi dhe ndriçuesi prodhohen prej nxënësit. Mjeshtëria e të ‘nxënit’ e bën publikun e këtij teksti një ‘shok’ të shkrimtarit në ushtrimin dramatik të kërkimit të së vërtetës: e papërsosur, me viset e saj të mistershme e të parrëfyeshme.