Tre ndalesa paradoksale në veprën e Migjenit

Nga Valbona Avdullaj

Në ndërgjegjen time ka dy Milloshë; Milloshi i gjallë i jetës së përditshme që vepron, gabon dhe Milloshi tjetër, që i vihet përballë atij, e vëren dhe dënon gabimet e Milloshit real. Te njeriu bahet vazhdimisht një luftë e mbrendshme për përsosjen shpirtnore”.

Individualiteti krijues i një shkrimtari, ndonëse është fenomen i papërsëritshëm, nuk duhet të kuptohet si produkt i një izolimi të plotë. Ndaj, duke besuar edhe faktin që, “nuk mund të kuptojmë kurrë një vepër arti po nuk kuptuem ma parë vetë artistin.”  (Arshi Pipa) do të përpiqemi të futemi në universin e paqetë të Migjenit, me bindjen se lidhja midis jetës private të autorit dhe veprës së tij artistike nuk është ajo lidhja shkak-pasojë, ashtu si midis “sinqeritetit” dhe vlerës estetike nuk ka raporte të ndërsjella.

Formimi teologjik i Migjenit është një fakt i mirënjohur, jo thjesht si fakt biografik, por edhe sepse marrëdhënia e tij me religjionin nuk ka qenë i rëndomtë, si ajo e një besimtari apo e një teologu skeptik, por e një kërkuesi gjithmonë me skeptrin e dyshimit në dorë. Duam të vëmë në dukje në këtë shkrim që ky qëndrim ka lënë gjurmët e veta edhe në veprën e tij. Migjeni është një dukuri e vetmuar në mënyrën si i afrohet fjalës së shenjtë, mënyrë sa maskuese, aq edhe demaskuese të përdorimit të shenjuesve biblikë. Nuk kemi përmendje të tekstit tjetër si burim referues, ndërkohë që autori ynë e ndërfut në konstruktin e tekstit të ri duke e përpunuar në nivel semantik. Ai jep e merr me tekstin e shenjtë në një mënyrë të mprehtë që vetëm syri i një krijuesi si ai mund ta dallojë, një krijuesi me shqetësimin mesianik.., çka e bën fjalën e Migjenit të arrijë një nivel të lartë artistik, të pazakontë për periudhën dhe kontekstin letrar kur ai shkroi.

Paraqitja në këtë shkrim,  ndryshe nga çfarë jemi mësuar të njohim Migjenin, përmes tre këngëve të tij “Shkëndija”, “Trajtat e Mbinjeriut” dhe “Kanga Skandaloze” do të tregojë që kjo gjendje dyjëzimi e vazhdueshme, ndërsa është në kërkim të një referenti të ri për botën, të cilin kërkon ta zbulojë duke e shenjtuar atë nën frymën moderne të shekullit të XX-të, do të na sjellë poezi thellësisht alegorike dhe paradoksale duke u kthyer në “zog të dreqit që kafshon mollën e ndalueme”. (Sabri Hamiti)

1- Mesia i përmbysur tek “Shkëndija”

Studiues të ndryshëm kanë identifikuar se “Shkëndija” ngrihet mbi një substrat shumë të thellë mitiko religjioz. Ndërsa lexojmë në nivelin simbolik bëhemi të vetëdijshëm për një mostër organizuese strukturale, një mit të rikonceptualizuar përmes deformimeve të qëllimshme  të mitit të Mesisë biblik në ndërthurje thellësisht të sofistikuar me mitin e djalit plëngprishës. Dihet që figura e Mesisë në tekstin biblik vjen prej qiellit në tokë (lart - poshtë) për të kryer  misionin e tij të shpëtimit dhe për t’u rikthyer në qiell përmes ringjalljes së tij sipas vijës vertikale poshtë-lart, ndërkaq që në poezinë “Shkëndija”, figura e Mesisë na vjen nga votra “tokësore” që shkëputet dhe vërsulet në liri drejt qiellit për t’u rikthyer së bashku me gëzimin. Grafika këtu paraqitet poshtë-lart-poshtë.

“Nga zjarrmi i votrës u shkëput një shkëndi/Dhe nëpër oxhak, u vërsul në liri,/Nëpër mes t’errsinës/Muer udhën e qiellës... E shkëndija, hyjet, të tanë qiella arbnore,/në nett e argjendta, të reja – porsi hark kunore/zbret mbi shtëpia tona…

Figura e shkëndijes, e cila lëviz përmes një hapësire vertikale tokë-qiell-tokë ku secili pol i këtij vertikaliteti përfaqësohet me simbolet astrale1 dhe tokësore, paraqitet në nivelet kuptimore si: 1- thelbi i qënies njerëzore që në moshën rinore vërsulet me tërë energjinë që ia dikton mosha drejt një lirie pa cak, 2- djali plangprishës sipas parabolës biblike, 3-figura e Mesisë biblik brenda misionit të tij të shpëtimit, 4-personifikimi i poetit përmes mitit të Mesisë në rolin e shpëtimtarit të frymëzuar në vendet qiellore.

Përballë shkëndijes na shfaqet një simbol tjetër po aq i rëndësishëm, ajo e plakut:

“E poshtë votra fiket, / pranë saj zemra liget, /zemra e një plaku, /cili del te praku,/dh’e ngreh shkopin në hyje shkëndin për me gjetë,/rebelin, që votrën e shtëpisë e la të shkretë.”

Figura e plakut shfaqet në nivelet kuptimore si:1-simboli i urtësisë që kupton njerëzoren në raport me hyjnoren, 2- simboli i atit që kërkon dhe pret rikthimin e birit të humbur, 3- simboli i njerëzimit në kërkim të kuptimit dhe qëllimit të ekzistencës së vet, 4-simboli i Moisiut patriark, të fuqishëm në duart e Perëndisë, 5-simboli i popullit hebre në pritje të Mesisë së premtuar dhe parathënë përmes gojës së profetëve.

Me të njëjtin funksion të vetëdijshëm lëvizin në harmoni me qëllimin e fundëm autorial edhe vargjet me potencë të lartë në konotacionet e shumëfishta që mbartin:

O ti fëmi i ri!/E zjarrta Shkëndi!/Pse votrën e le?/Më thuej pse? Pse?

 1-  Është klithma ekzistenciale që çdo qënie bart në esencën e vet, e drejtuar qoftë edhe në mënyrë të pavetëdijshme drejt qiellit; herë me mllef e revoltë, herë me dëshpërim, e herë me ngulmim dhe shpresë për të gjetur një përgjigje. “Pse, pse jam këtu ku jam? Pse ekzistoj mbi këtë tokë? Pse jam ky që jam?”. (Edhe theksimi i kësaj pyetjeje prej Migjenit me përsëritjen njëra pas tjetrës të pse-së sikur pyetëson të gjitha shqetësimet ekzistenciale të qenies.)

2- Është Pse-ja ekzistenciale e vetë Krishterimit “Pse erdhi Mesia?” Përgjigja e kësaj pyetjeje dilematike ndan dy botë, atë të përjetshmen në parajsë dhe të përjetshmen në ferr; ndan dy qëniet ekzistuese brenda njeriut, Kainin, simbol i së keqes dhe Abelin simbolin e së mirës, e vë vetë njerëzimin para alternativës Ose... Ose2...

3- Megjithatë, është edhe Pse-ja e madhe që vetë Krishti ka ofsharë në kryq në momentet e fundit të agonisë së tij. “Perëndia im, përse më ke braktisur? “Rreth orës nëntë Jezusi briti me zë të lartë duke thënë “Eli, Eli, Lama Sabaktani?” Domethënë: “Perëndia im, Perëndia im PËRSE më ke braktisur?”

Por, edhe pse figura e shkëndijes mbart kuptime të ngjashme me Mesinë biblike, grafika fillestare na del e përmbysur. Pse?

Përkundër lëvizjes vertikale të mitit të Mesisë lart-poshtë-lart (qiell-tokë-qiell), kemi një rikompozim të këtij miti në mitin modern të krijuesit-artist në rolin e profetit, shpëtimtarit, i cili, në lëvizjen vertikale poshtë-lart-poshtë (tokë-qiell-tokë), jo vetëm i përket njerëzimit dhe është në funksion të tij, por, ai “vërsulet” për të marrë muzën, frymëzimin hyjnor për realizimin dhe përmbushjen e misionit të vet të shenjtë artistik. Uni lirik i poetit tonë tjetërsohet, konvertohet në një figurë universale si ajo e Mesisë nën esencën  e shqetësimit që mbështillet në klithmën ekzistenciale: “Perëndi ku je?... Vall, a ka shpëtim ndokund?”

Skandali i dyfishtë i Kangës Skandaloze

Që në titull mbart skandalin, por, po ta këqyrim më thellë, skandali dyfishohet. Simboli i murgeshës, si figurë përfaqësuese me gjithë sistemin fetar kishtar dhe skandalet shekullore të të ashtuquajturve misionarë të fjalës së shenjtë në tokë,shndërrohet në taborin armik përballë taborit të përfaqësuar nga Migjeni poet, i cili, nëse mbetemi në këtë sistem simbolik duhet të përfaqësojë të drejtën (përkundër mëshirës-bijë bastardhe e etënve dinakë), dritën (përkundër territ të shkaktuar nga pllakata të mbinatyrshme në tempujt e mykur), shpëtimin (përkundër lutjeve pa kuptim dhe shije që nuk shpëtojnë kërrkënd). Me deklaratën e hapur dhe të guximshme “Due pash më pash t’i bie ferrit.” duket sikur ai kërkon të zërë vendin e atij që në të vërtetë ferrin e ka si shtëpinë e vet, duke iu dorëzuar Kainit të përbrendshëm, dhe duke u kthyer në.., një demon! Me këtë transformim ai bëhet kundërshtari më i fortë, që në fund të mund ta fitojë luftën! Lufta është e ashpër dhe nuk i dihet fundi, dhe duket se në këtë mes janë njerëzit që e pësojnë në skenën ku e Mira, e Keqja, Perëndia, shfaqin dramë mnie e dashunie. Epo, në rastin e Migjenit që zgjedh t’i bie pash më pash ferrit si të ishte streha e vet është shtytja e brendshme e Kainit të nëntokës që e tërheq; çdonjëri prej nesh e ka një Kain brenda vetes, sepse “në shoqërinë njerëzore.., gjenden gjithmonë dy njerëz, njëri i lartë dhe tjetri i nëntokës; ai që priret nga e mira është Abeli; ai që priret nga e keqja është Kaini. Dhe ky është realiteti i betejës kozmike shpirtërore. Nën trazimin e thellë të brendshëm shpirtëror, i ndezur nga dilemat ekzistenciale ai i nënshtrohet tundimit të panatyrshëm dhe bashkë me të, asaj diçkaje mbinatyrore që nxit frymëzimin poetik për t’i rënë pash më pash ferrit.

“Trajtat e Mbinjeriut”, ditirambi ironik i Migjenit

Është një poezi e ndërtuar tërësisht në një sistem simbolik të strukturuar dhe të huazuar nga filozofi dhe, siç do ta vërejmë më poshtë, vërehen eksplicisht edhe disa simbole të përkuara me tekstin biblik, çka risemantizohen në sitemin simbolik në nivele implicite të thella. Vendosemi para një sfondi gri ku s’ka pranvera e është shembur hareja dhe para vetes shohim vetëm frytet e farës së helmit.

Nana dhe’ vejushë, simboli i tokës, nën ndikimin e konceptit të Niçes se Zoti vdiq, jep një tokë pa qiell, njerëzim pa Zot, e cila tanimë pjell fryte të egra, hithra, ferra. Nuk ka kush ta lulëzojë si tokë, nuk ka kush ëndjet t’ia zgjojë që të bëhet pjellore dhe të lindë fryte të denja. A nuk duket kjo pamje si një pasqyrë e ferrit tokësor? Dhe Migjeni vazhdon me përshkrimin e tij rrënqethës. Me huazime nga teksti biblik i Predikuesit, ku gjithçka është kot i kotit, njerëzimi endet pa asnjë vlerë, pa kurrfarë qëllimi, i marrë nën një destin të vulosur…

Ky sfond thyhet nga një vegim shpirtëror dhe rreze e diellit që të ngroh shpresën se ndoshta ka me zbardh agimi. Simbolin agimi e ndeshim më shumë se një herë  në vargjet e Migjenit me konotacione të ndryshme. Kemi agimin te “Shkëndija” si një agim - ditë e re sipas konceptit mesianik,  agimin e ëndërruar te “Të lindet njeriu”, ditë e re (agim)  kur do të zgjohen reliket që flenë tek “Kangët e Pakëndueme” (do të vijë dita...) dhe agimin e shumëpritur si ditë e parathënë në “Trajtat e Mbinjeriut”.

Sfondi i errët duket sikur ndriçohet kur na shfaqen trajtat e një personi me ndërgjegje të “përsosur” dhe forcë mbinatyrore si të një vigani. Ky është mbinjeriu i imagjinuar nga filozofi, ndërsa jepte zgjidhjen për njerëzimin pa Zot. Por në vijim na trondit përshkrimi i kulluar si ajo e një tirani në lidhje me këtë njeri-mbinjeri: pa zemër e ndjenja me një pamje të vranët përtej të cilit të drithëron synimi i tij final, me pasoja luftëra dhe hidhërime. Miti modern i mbinjeriut zë fill si një fuqi mbinjerëzore që shkatërron dhe shkakton hidhërime dhe kështu “Migjeni zbulon rrezikun e miteve që dukeshin si një vegim shpresëdhënës, për të miti i mbinjeriut është tmerrues” (Alfred Uçi).

Përkundër Niçes, i cili e mohoi katërcipërisht ekzistencën e Zotit sepse për të, Zoti vdiq, tek Migjeni, edhe figura e mbinjeriut, e atij  njeriu (qënie) që do të bëjë epokë vihet përballë figurës së Mesisë. Sepse nuk duket të jetë e rastësishme që vargu i fundit përmbyllës, “Se jetë e re lind me vdekje të njeriut”, vjen si reminishencë biblike. Vdekja e Krishtit në kryq – si Bir i Njeriut dhe ringjallja e tij – si Bir i Hyjnisë, në konceptin biblik sjell jetën e re për gjithë njerëzimin. Ja, pse mendojmë se ky është ditirambi ironik i Migjenit për Niçen3!

Një paradoks i tillë i shfaqur në këto tre këngë na vendos përballë zbulesës së një realiteti absolut sakral (të shenjtëruar) - opozita e një jorealiteti profan (të pashenjtëruar) në një hapësirë të pafund. Të dyja këto realitete janë si dy mënyra të të qenit në botë, dy situata ekzistenciale të pranuara nga njeriu në kursin e historisë së tij, janë të pavaruara nga pozicione të ndryshme që njeriu në kohë ka marrë a i ka dhënë vetes në kozmosin e paanë. Pavarësisht në çfarë shkalle njeriu ka përqafuar botën e pashenjtëruar, ai, që dikur e ka vendosur apo ka bërë zgjedhjen e vet në religjion nuk mund të thuhet asnjëherë që gjendet i plotësuar në zgjedhjen e re që mund të ketë ndryshuar.

Kështu, njëherë me figurën Mesisë te “Shkëndija” e herë tjetër me figurën e demonit në “Kanga Skandaloze” apo i dyjëzuar midis dy figurave ekstreme Mesisë dhe Mbinjeriut te “Trajtat e Mbinjeriut”, të cilat duken se përfaqësojnë dy Milloshët-përherë në sherr me njëri tjetrin, ashtu sikurse dy vëllezërit e lashtë biblike, Abeli dhe Kaini, poeti u nënshtrohet instikteve të “un roseau” ndërsa kapërcen dyshues kufijtë tronditës të vetvetes përmes mohimit, përmbysjes apo njëjtëimit të përllogaritur vetëdijshëm.