Albert Vataj: Gruaja malësore në foto, dëshmi e pasurisë kulturore, thesar i trashëgimisë sonë shpirtërore

Nga Albert Vataj

Pas një shekulli disa nga këto foto janë më shumë se si të tilla, fokus i një aparati, janë një testament i pasurisë shpirtërore të malësorëve. Ato janë zëri i asaj të vërtete që e shkuara, harresa, mospërfillja dhe mungesa e interesimit, janë rrekur ta shtypin deri në asgjësim. Po kishte nga ata që i ruajtën këto visare, i publikuan këto foto, i bënë të njohura kulturave dhe traditave të botës së madhe, si një dëshmi e patjetërsueshme e atyre vlerave qytetëruese që mishëruam ne. Janë këto foto, janë këto gra të memorizuara në këto stampime, që tregojnë historinë, të cilat përmbi të gjitha ngrenë zërin dhe u thonë skeptikëve, asaj nate gojimesh të liga që u përpoqën ta denigronin këtë vlerë, të mos e njihnin këtë pasuri, ta trajtonin si shpellarë këtë identitet.

Jo! Ata ishin të gabuar dhe sot ne jemi të bindur se përtej këtij manifestimi fshihet një prej thesareve më të vlerta të emancipimit tonë. Kjo triumfoi megjithë vështirësitë dhe pamundësitë që e kërcënuan vijimsisht, që nga varfëria deri te tjetërsimi i elementeve shprehës nga ndikesat e prurjeve përmbytëse dhe ekspansioneve të kulturave të ndryshme.

E kush më mirë se sa vajza, gruaja, nëna mund ta dëshmojnë këtë qëndresë përballë stuhisë, këtë aftësi dominimi përballë rrëmeteve. Ajo është e bukur, joshëse, delikate dhe me një shprehje heroine. Më shumë se një grua, ajo është e themelta e veçorive dhe karakteristikave dalluese të shqiptarëve, të cilët mbetën në historinë e botës si realitete sfiduese. Vërshuan kohërat, erdhën dhe ikën etapa të ndryshme të traditave dhe emancipimit. Ajo tregoi gjithnjë me vlerat e saja gjithëçfarë fsheh brenda vetes, brenda asaj nevoje, forcën e manifestimit të tipareve që e dallojnë atë, jo vetëm nga veçantitë e veshjeve karakterstike, por edhe nga forca e karakterit, vitaliteti amësor dhe ndjenja e zjarrtë atdhetare. Ajo ka ushqyer në ndërkohje interesimin dhe kërshërinë e grafistëve, piktorëve, kostumografëve, historianëve dhe hulumtuesve të ndryshëm. Dhe ata nga ana e tyre e kanë jetësuar atë, gruan shqiptare, me gjithë gamën e saj dalluese, bukurinë, krenarinë, forcën dhe hiret fine të femrës.

Shqiptarja, arbëreshe apo arvanitase, e Iliridës apo e Shqipërisë, myslimane apo e krishterë, veriore apo jugore, elitare apo popullore, qytetare apo malësore, nuk i ka lënë indiferent të huajt me veshjen e saj tradicionale.

Madje, shpeshherë, ajo ka ngjallur kureshtje me veçantinë e stilit të saj. Ajo që e dallon atë, ajo shprehi që manifeston prej saj ato vlera dhe atribute të një gruaje me cilësi është vetë ajo, ajo që ka ardhur nga fokusi i aparatit të studjuesve dhe dinastive fotografike shqiptare, ku mund të veçojmë Marubin. Në atë dëshmi që vjen përmes fotografisë koha ka ndalur dhe kujtesa është nënshtruar asaj force dhe joshjeje, asaj nevoje komunikimi në ndërkohje dëshmimi.

Veshjet popullore, veshjet karakteristike të zonave dhe krahinave, janë pa dyshim një nga manifestimet më të fuqishme të kulturës tradicionale. Ato janë trashëguese të shumë elementëve, që vijnë nga lashtësia dhe nga koha e mesme, por janë njëkohësisht edhe shprehje e marrëdhënieve kulturore me popuj të tjerë gjatë shekujve.

Ndërsa i përcjellim këto foto, shumica e të cilave e ka kaluar shekullin për nga mosha, ne kemi fatin të shfletojmë historinë e etnokulturës, si një nga hallkat më të forta që na mbajnë të lidhur me pasurinë shpirtërore dhe shijen estetike që ata manifestojnë. Sot më shumë se kurrë mund të bëjmë një dallim, një vlerësim, një rishqyrtim të të gjithë atij ansambli shprehës të këtyre vlerave, të kësaj pasurie, të këtij dëshmimi shekullor. Vijnë deri sot, jo vetëm nga fotografitë, por edhe nga kostumet që janë ruajtur nëpër arka dhe sunduqe nusesh dhe plakash.

Por në këtë parakalim fotografik ne mund të njihemi edhe me veçoritë karakteristike të jetës malësore. Fëmijët, gratë dhe nënat shpalosen përmes këtyre fokusimeve siç ishin, ku varfëria është e kudogjendur. Është kjo plagë që ka gërryer keqas dhe vështirësuar në ekstrem jetën e këtyre malosorëve, por pa mundur dot ta nënshtrojë, ashtu siç s’ia arriti dot t’i bind sundimit të tyre çfarëdo hordhie barbare që shkëli dhe la kockat në këto troje.

Është kjo kulturë, është ajo ndjenjë aristokracie, ai sharm dhe ajo finesë, ajo elegancë dhe ai solemnitet që shfaqet në çdo element të veshjeve, por edhe të shprehisë emocionale që fotografët kanë fiksuan në celuloid.

Qartazi ata nuk janë të hareshme, nuk mund të tregojnë me promovimin e vetes së tyre, më shumë se sa një moment ceremonial, atë të fotografimit, ku ajo, gruaja dhe vajza malësore, shqiptare në themel, ndjehen si në një “ndëshkimore”. Gjithsesi ata sjellin të qarta pas më shumë se një shekulli peshën e rëndë të kohës që është gremisur në kurrizin dhe shpirtin e tyre. Janë të vrara nga mundimi dhe vuajtjet, por një dritë shnditëse u buron. Secila prej tyre ka diçka të veçantë që kërkon të thotë edhe sot, ndërsa ajo prehet diku në truallin e kësaj toke, këtyre shkrepave. Nëse kureshtia jonë e tashme na ka mbajtur të lidhur me gruan e asaj kohe vetëm përmes Kanunit, ne jemi mjaftuar me një pjesë të papërfillshme të të gjithë veprimtarisë së saj, që nga vajzë e dashur, te nuse punëtore, bashkëshorte e bindur, nënë e përkushtuar, trimnesh dhe sojnike. Ajo, gruaja malësore, ajo mbi të cilën ka rënduar pothuaj se e gjithë barra e shtëpisë, ndera dhe sojnija, shërbesa dhe bujaria, është ajo për të cilën kanë shkruar poetë dhe shkrimtarë të famshëm, studiues dhe historianë, rrugtarë dhe aventurirë, të cilët i hodhi zelli dhe kureshtia në këto male të thepisur, në këtë tokë të ashpër burrash trima e grashë fisnike.

Gruaja malësore dhe në tërësinë e saj, gruaja shqiptare vijnë përmes dëshmive fotografike si një aspiratë e lartë e dëshmisë së vlerave që trashëgojmë. Ishtë dhe është ajo grua që ka ditur të jetë një akt shpërblese i krijuesit.

Për gjithë këto foto, këtë riardhje të këtyre bijave, grave, nënave, këtë mall, nostalgji dhe dëshmim historik, për këtë pasuri shpirtërore që mbeti e gjallë, e hijshme, e bukur dhe manifestuese, një mirënjohje meritojnë ata që e bënë të mundur që ky zë, i cili thërret nga thellësia e kohës, të dëgjohet, kjo pasuri që trashëguam në shpirt dhe aspirata qytetëruese, të ruhet si një amanet i të parëve. Ishin ato grishës të kësaj vlere të cilët duke e pikasur e fokusuan, e ruajtën dhe e trashëguan, duke na e dhuruar si një prej thesareve më të çmuara të një kombi. Sepse këto foto, janë kaq të gjalla, sa ç’ka mbetur e tillë në gjakun dhe në ndjenjën tonë kombëtare çdo gjë që ata mishërojnë edhe sot.