BORIS Pastërnak dhe arti i rrëfimit

Si jetonte ‘babai’ i Doktor Zhivagos, Pastërnaku

Intervistuesja e shkrimtarit të njohur është një publiciste e njohur me origjinë ruse, e cila ka jetuar jashtë vendit të saj të origjinës. Në pjesën e parë të takimit të Carlisle me Pastërnakun, autorin e njohur të Doktor Zhivagos, po japim përshkrimin e saj që i bën takimit shumë mbresëlënës me Nobelistin e njohur rus për Paris Revieë

Unë vendosa ta vizitoja Boris Pastërnakun, dhjetë ditë pasi kisha mbërritur në Moskë më një janar. Kisha dëgjuar shumë për të nga prindërit e mi, që e kishin njohur para shumë vjetësh dhe kisha dëgjuar po aq sa edhe i doja poemat e tij, që i njihja që nga vitet e mia të hershme.

Kisha edhe disa porosi dhe dhurata të vogla me vete për t’ia çuar nga prindërit e mi dhe nga disa admirues të tjerë. Por Pastërnaku s’kishte telefon dhe unë këtë e zbulova vetëm në Moskë. I përzura mendimet e mia për të bërë një shkrim, ku do të kishte dhe një shënim që të ishte jo aq personal për shkrimtarin. Frikësohesha, së pari, duke marrë parasysh pikëpamjen e madhësisë së korrespondencës së tij, se ai mund të kishte përpunuar ndonjë lloj forme shmangie standarde të kërkesave të shumta për ta vizituar. Befas vendosa një gjë të madhe... që t’i shkoja pa e njoftuar fare këtë njeri kaq të famshëm. Së dyti, kisha frikë se Pastërnaku në vitet e mëvonshme nuk do më mbeste në imagjinatë, ashtu si mund të vinte nga poezitë e tij (lirikat), impulse të tëra që më hovnin që nga fëmijëria.

Prindërit më kishin përmendur se kur ata e kishin parë Pastërnakun më 1957, pak kohë para se ai të merrte Çmimin Nobel, ai mbante të hapur zakonisht shtëpinë ditën e dielë-që në fakt përbënte një traditë të njohur në mes shkrimtarëve rusë dhe që mbahej si zakon i tyre edhe kur ata ishin fare jashtë Rusisë.  Kur isha adoleshente në Paris, prindërit më kishin marrë të takoja shkrimtarin Reizov dhe filozofin e famshëm Berdyayev, pikërisht në mbrëmjet e të dielës.

Në të dielën time të dytë në Moskë, unë papritur vendosa të shkoja tek ai në Peredelkino. Ishte një ditë e shkëlqyeshme dhe në qendrën e qytetit, ku po qëndronim, bora e freskët shndriste përkundrejt kupolave të arta të Kremlinit. Rrugët ishin të përmbushura me vizitorë apo familjarë, të cilët kishin mbërritur që nga rrethinat dhe ashtu të mbledhur në mënyrën e tyre të zakonshme fshatareske,  ecnin në drejtim të Kremlinit. Shumë syresh mbanin tufa me mimoza të freskëta- që konsiderohej edhe si një modë e njohur e asaj kohe. Në fakt, në të dielat e dimrit, mbërrinin anije të tëra me mimoza në Moskë. Rusët i blinin ato për t’ia dhuruar njëri-tjetrit ose thjesht për t’i mbajtur për të shënuar solemnitetin e ditës.

Vendosa të merrja një taksi për në Peredelkino, megjithëse e dija mirë se një tren elektrik që vinte nga Stacioni i Trenit të Kievit afër rrethinave të Moskës, afrohej deri aty. Papritmas më kapi një si ngut i madh për të shkuar atje, paçka se e kisha parashikuar kohën e shkuar dëm e që lidhej me atë që moskovitët e njihnin fare mirë që përbënte pakënaqësinë e zakonshme të Pastërnakut për të pritur të huajt. Isha përgatitur thjesht t’i jepja porositë e mia dhe pasi ti shtrëngoja dorën të kthehesha rishtas pas.

Shoferi i taksisë, një djalë i ri që se kishte fare erën e taksistëve që qëndronin përreth, më siguroi se e njihte shumë mirë Peredelkinon. Dhe, që ishte gati rreth tridhjetë kilometra jashtë autostradës së Kievit. Pagesa do të ishte rreth tridhjetë rubla (3 dollarë). Ai dukesh se po e gjente kaq natyrshëm drejtimin saqë mua hera-herës më vinte të dilja dhe të shëtisja pak jashtë në këtë ditë kaq të mrekullueshme me diell.

Por, pretendimi i shoferit se e njihte mirë rrugën, qëlloi të ishte një mburrje e kotë sepse ne shumë shpejt e humbëm drejtimin. Kishim udhëtuar me një bajagi shpejtësi përgjatë autostradës me katër korsi, që ishte pastruar nga bora dhe nga billboard-ët apo stacionet e gazit. Nga ana tjetër, kishte fare pak sinjalistikë në rrugët që po përshkonim dhe por ata nuk na dërgonin dot drejt Peredelkino dhe kështu ne ndalonim kudo, që të kishim mundësi të hasnim dikë, e ta pyesnim për drejtimin. Çdokush ishte miqësor dhe dëshironte të na ndihte, por dukej qartë se askush nuk e dinte se nga binte Peredelkino. Ne vozitëm për një kohë të madhe në një rrugë të gjatë të ngrirë dhe pa trotuare përmes fushave pafundësisht të bardha. Përfundimisht, ne u futëm në një fshat që dukej se i takonte një epoke krejt tjetër, e në kontrast të plot me apartamentet pafundësisht të reja në rrethinat e Moskës-këto ishin të ulëta, shtëpi antike me trarë, të cilat kufizonin një si rrugë të drejtë kryesore. Një sajë që tërhiqej nga kuajt dhe disa gra me shami ishin mbledhur para derës së një kishe druri. Gjetëm se ishim në një vendndodhje fare afër Peredelkinos. Pas dhjetë minutash duke ecur në një rrugë ku nuk pushonte një erë e lehtë e përmes një gjelbërimi të përhershëm, isha sak përpara shtëpisë së Pastërnakut. Kisha parë fotografi të tij në revista dhe papritmas, ajo u shfaq e gjallë në të djathtën time; kafe, përpara disa dritare me ndarje, të cilat qëndronin në një pjerrësi përkundrejt një sfondi me bredha, e cila shikonte mbi rrugën nga e cila ne aksidentalisht ishim futur në qytet.

Peredelkino është një qytet i vendosur shumë afër Moskës me pamje shumë mikpritëse dhe i gëzueshëm në të tilla mesdita me diell. Shumë shkrimtarë dhe artistë jetojnë aty për të gjithë jetën në shtëpitë e siguruara nga shteti, me aq sa di unë, dhe, madje tutje ndodhet edhe një shtëpi e madhe pushimi për shkrimtarët dhe gazetarët, e cila menaxhohet nga Bashkimi i Shkrimtarëve Sovjetikë. Por pjesë të tëra të qytetit ende i takojnë artizanëve të vegjël dhe fshatarëve edhe pse nuk ka asgjë “artistike” në atë atmosferën e tyre të zakonshme.

Chukovsky, kritiku i famshëm letrar dhe shkrimtari i librave për fëmijë, jeton mes të tjerëve, aty, në një shtëpi komode dhe mikpritëse, rrethuar me libra-ai drejton një bibliotekë të vogël të dashur për fëmijët e qytezës. Constantin Fedin, një nga shkrimtarët më të njohur që janë gjallë në Rusi, jeton në derën ngjitur Pastërnakut. Ai është tani sekretari i përgjithshëm i Unionit të Shkrimtarëve-një post që deri më tani i takonte Aleksandër Fadeev, që gjithashtu jetonte këtu deri sa vdiq më 1956. Më vonë, Pasternaku më tregoi dhe shtëpinë e Isaac Babel, në kohën kur ai u arrestua në vitin 1930 dhe nga ku nuk u kthye më kurrë.

Shtëpia e Pastërnakut është në një nga rrugët e lakuara të qytezës, që të drejtojnë poshtë kodrës drejt një përroi të vogël. Në këtë mbasdite me diell, kodra ishte mbushur me fëmijë që bënin ski dhe slita, të grumbulluar bash njësoj si arinjtë prej pellushi. Përgjatë rrugës nga shtëpia e tij ishte një fushë me gardhe të mëdha-një mjedis shoqëror, që kultivohet vetëm në verë; kur tashmë ishte thjesht një shtrirje e gjerë e bardhë, që dominohej nga një varrezë e vogël në kodër, ngjashëm me një copë sfondi nga pikturat e Chagall. Varrezat ishin të rrethuara me gardhe druri të pikturuara me blu të ndritshme, kryqëzimet ishin të mbjella në qoshkut e cepave dhe kishte trëndafila të ndritshëm dhe lule artificiale të kuqe, që qëndronin gjysmë të varrosura në borë. Ishte, gjithsesi një varrezë e gëzuar.

Veranda e shtëpisë e bënte të dukej më shumë si hapësira e një shtëpie amerikane e dyzetë viteve të shkuara, por përpara të dukej pak edhe si ruse. Ato qëndronin ashtu bashkë afër me njëra-tjetrën dhe të jepnin ndjenjën e një pylli të thellë, megjithëse kishte vetëm pak korije, që ishin ndër to përgjatë qytetit.

E pagova shoferin dhe me drithërimë të madhe shtyva derën e hapur të kopshtit nga rruga dhe iu afrova ngadalë shtëpisë së errët. Në verandën e vogël, në njërën anë, kishte një derë me një shënim të zbërdhulur, gjysmë të çjerrë dhe shkruar në anglisht, e cila ishte ngjitur diku shkujdesshim dhe që thoshte: “Jam duke punuar. Nuk pres askënd. Ju lutem largohuni”. Pas një momenti të tërë hezitimi, zgjodha të mos e respektoja atë, më shumë nga fakti që ajo dukej se ishte e vënë aty prej shumë kohësh të shkuara dhe për shkak të asaj pakos së vogël, që mbaja në duart e mia. Trokita dhe pothuaj aq menjëherë u hap edhe vetë dera-nga vetë Pastërnaku.

Ai mbante një kapele strakhani. Ishte tmerrësisht i bukur; me mollëzat e kërcyera dhe sytë e errëta bashkë me kapelën me qime, që e bënte të dukej sikur kishte dalë nga ndonjë prej atyre përrallave ruse. Pas një ankthi të vazhdueshëm, që më kishte përcjellë udhëtimi, papritmas u ndjeva i qetësuar-më dukej se kurrë s’kisha dyshuar se do të takoja vetë Pastërnakun.

U paraqita vetë si Olga Andreev, e bija e Vadim Leonidovitch, duke përdorur mes-emrin e tim eti. Ishte i ndërtuar nga emri i tij i vërtetë dhe ai i babait, një shkrimtar i tregimesh dhe dramaturg, Leonid autori i dramës “Ai që u qëllua me dackë” dhe “Të shtatët që u varën” . Andreev është në të vërtetë një emër shumë i zakonshëm në mes të rusëve.

Iu desh gati plot një minutë Pastërnakut, që të kuptonte se unë vija nga jashtë shtetit. Ai më përshëndeti me shumë ngrohtësi, duke ma marrë dorën më mes dy të tijave dhe më pyeti për shëndetin e nënës dhe shkrimet e babait dhe për kujtimet, kur isha e vogël në Paris, duke kërkuar ngjashmëritë e familjes time në fytyrë. Ai po dilte të bënte disa takime. Nëse do të kisha qenë vetëm një minutë më vonë do ta humbja takimin me të. Ai më kërkoi që të ecja me të- deri në ndalimin e tij të parë, që do ishte-Klubi i Shkrimtarëve.

Ndërsa Pastërnaku do bëhej gati për të dalë, unë pata rastin që t’i hidhja një sy mobilimit të dhomës së ngrënies, të cilën tash e kisha përpara syve. Që nga momenti që isha brenda jam goditur nga ngjashmëria që kishte ky mjedis me shtëpinë e Leon Tolstoit në Moskë dhe që e kisha vizituar një ditë më parë. Atmosfera në të dyja kombinonte me asketizmin dhe mikpritjen dhe që u bë një mënyrë, të cilën mendoja se duhej të ishte karakteristika kryesore e shtëpive të intelektualëve rusë në shekullin e nëntëmbëdhjetë. Pajisjet ishin të rehatshme, por të vjetra dhe pa pretendime. Dhomat dukeshin ideale për zbavitjen informale, për grumbullimet e fëmijëve apo edhe për jetën studimore. Megjithëse ishte ekstremist e thjeshtë për periudhën e saj, duhet sqaruar se shtëpia e Tolstoit ishte më e përpunuar se ajo e Pastërnakut, ndërsa shkujdesja rreth elegancës dhe paraqitjes ishte gati e njëjta.

Zakonisht, dikush që futej në shtëpinë e Pastërnakut përmes kuzhinës, do të haste përshëndetjen e një kuzhinieri në moshë mesatare, trupvogël, të qeshur, që ndihmonte zakonisht që ai të pastronte borën nga rrobat e tij. Atëkohë po qëndroja në dhomën e tij të ndenjes me dritaret e ndara, ku rritej barbaroza. Në mure vareshin skicë-ide me karbon, bërë nga babai piktor i shkrimtarit. Kishte shumë skica natyrore dhe portrete. Një njeri i kujdesshëm mund të dallonte mes tyre Tolstoin, Gorkin, Scriabin, Rachmaninoff. Kishte dhe skica të Boris Pasternak dhe vëllait dhe motrës së tij në fëmijëri apo të disa zonjave me kapele të mëdhenj me velë...Ishte gati një botë e tërë e kujtimeve të hershme të Pasternakut, e poezive të tij dhe e dashurisë në adoleshencë.

Pasternaku u bë shumë shpejt gati për të dalë. Ne dolëm në një dritë shkëlqyese dielli dhe ecëm përmes korijes të pemëve me gjelbërim të përhershëm pas shtëpisë në një borë të thellë, e cila shoshitej nën shoshonet e mia.

Shpejt mbërritëm në një rrugë të mbushur, që ishte shumë më komode për të ecur paçka copëzave tradhtare te akullit aty-këtu. Pastërnaku përshkonte me hapa të mëdhenj stërhelli. Në veçanti, në vendet që mund të shkiste, ai kapte dorën time; përndryshe e kishte mendjen të gjithën në bisedën që bënim. Ecja është një pjesë e mirë e jetës së përditshme në Rusi-ashtu si pirja e çajit apo diskutimet e gjata filozofike-që ishin një pjesë që ai edhe e donte veçanërisht. Ne morëm atë që ishte qartësisht një si rrugë e tërthortë drejt Klubit të Shkrimtarëve. Shëtitja zgjati për më shumë se dyzetë minuta. Ai fillimisht u zhyt në një diskutim tepër të përpunuar për artin e përkthimit. Ndërkaq, rrugës, ndalonte kohë pas kohe të më pyeste për situatën politike dhe atë të letërsisë në Francë dhe në Shtetet e Bashkuara. Më tha se i lexonte rrallë gazetat-“Po të mos mpreh lapsin dhe të hedh një sy në të mbeturat e lapsit mbi faqet e gazetës. Kështu e kam mësuar dimrin e fundit se kishte një revolucion kundër De Gaulle në Algjeri dhe se Soustelle ishte përzënë-‘Soustelle është përzënë’, ma përsëriti sërish-një përkthim të vrazhdë të fjalëve, duke theksuar këtë fiksimi, si në aprovimin për vendimin e De Gaulle dhe ngjashmërinë me fjalët, ndërsa unë po ia thosha atij. Por, aktualisht, ai dukej krejtësisht i informuar mirë për jetën letrare kudo në botë; e kjo dukej se i interesonte atij edhe më shumë.

Që nga momenti i parë, jam mrekulluar dhe më ka bërë përshtypje ngjashmëria e fjalimit të atij momenti të Pastërnakut me poezinë e tij-mbushur me aliteracione dhe imazhe të pazakonshme. Ai i lidhte fjalët me njëra-tjetrën gati në mënyrë muzikore, megjithatë pa ndonjë gjë që tingëllonte e afektuar apo e sakrifikuar me kuptimin ekzakt. Për dikë, që njihte mirë vjershën e tij në rusisht, të arrije të bisedoje me Pastërnakun ishte një eksperiencë vërtetë e paharrueshme. Ndjenja e tij e fjalës ishte kaq personale, saqë ai ndjente që  biseda me dikë ishte diçka që vazhdonte ende, njësoj si kryerja e një poeme, një ngutje për fjalim me valë fjalësh dhe imazhe, që vazhdojnë pas njëra tjetrës në kreshendo.

Më vonë, unë vërejta tek ai edhe një cilësi muzikore të fjalimit të tij. “Në shkrim është ashtu si flet”, tha ai. “Muzikaliteti i fjalëve kurrë s’është vetëm një çështje e thatë tingulli. Kjo nuk rezulton edhe nga harmonia e tingujve dhe bashkëtingëllorëve. Ajo realizohet nga lidhje ndërmjet fjalimit dhe kuptimit të tij. Dhe kuptimi-përmbajtja-duhet të na drejtojë gjithmonë”.

Shpesh më vonë, do e quaja të vështirë ta besoja se isha duke folur me një njëri në të shtatëdhjetat; ngaqë Pastërnak dukej jashtëzakonisht i ri dhe gëzonte shëndet të mirë.

Kishte diçka si një çudi të vogël dhe të habitshme, mbase që nga fëmijërinë e tij, ndërsa këtë diçka-ai e kishte kthyer në art?-se kishte miksuar veten me një thelb të vërtetë të njeriut për ta ruajtur atë. Lëvizjet i kishte shumë rinore-njësoj si gjestet e duarve të tij dhe mënyra me të cilën ai hidhte kokën pas. Miku i tij më i afërt, poetesha Marina Cvetaeva, ka shkruar njëherë:’Pastërnak shikonte me të njëjtën përqendrim nga fytyra e tij arabike”. Dhe, vërtetë, me kompleksin e tij të errët dhe me tiparet disi arkaike, Pasternaku kishte diçka vërtetë nga fytyra arabike. Në momente të veçanta, ai dukej se papritmas bëhej i ndërgjegjshëm të impaktit, të cilën e linte fytyra e tij e jashtëzakonshme dhe i gjithë personaliteti i tij. Ai dukej se tërhiqej bash për një moment, duke i mbyllur përgjysmë sytë e tij kafë, që rrinin gjithmonë pak të zgurdulluar, duke e mbajtur kokën anash, turbull që të kujtonte në një farë mënyre- pengimin e një kali.

Më kishin thënë disa shkrimtarë në Moskë-shumë prej tyre, që nuk e njihnin personalisht atë-se Pasternakut ishte vazhdimisht i dashuruar me imazhin e tij. Por, atëherë më kishin thënë edhe plot gjëra të tjera kontradiktore rreth tij, në pak ditët e qëndrimit në Moskë. Pastërnaku dukej si një legjendë e gjallë-një hero për disa, një njeri që ishte shitur te armiqtë e Rusisë për pjesën tjetër. Një admirim i madh për poezinë e tij mes shkrimtarëve dhe artistëve ishte gati universale. Shtuar dhe me titullin e karakterit të Doktor Zhivagos, që dukej shumë kundërshtues. “Asgjë, por edhe një intelektual i veçantë, që nuk i përkiste as edhe një lloj interesi kudoqoftë” më tha një poet i ri i  mirënjohur, një mëndje shumë e ndryshme liberale dhe një admirues i madh i poezisë së Pastërnakut.

Në të gjitha gjërat, gjeta se nuk kishte të vërteta në ngarkim të asaj që Pastërnaku ishte një egocentrik. Përndryshe, ai dukej krejtësisht në dijeni të botës përreth tij dhe reagonte me të gjithë grimasat dhe në mënyrën e duhur me të gjithë njerëzit, që ishin afër tij. Ishte e vështirë të imagjinoje një bashkëbisedues kaq shumë perceptues. Ai kapte menjëherë edhe mendimin më bishtnues. Bashkëbisedimi ynë e humbi të gjithë rëndesën e parashikuar. Pasternaku bënte pyetje rreth prindërve të mi. E megjithëse i kishte parë ata shumë pak herë, ai i kujtonte të gjitha gjërat, madje deri në shijet e tyre më të veçanta. Ai më ka kujtuar me një ekzaktësi të habitshme disa nga poezitë e babait tim, të cilat i pëlqente shumë. Ai donte të dinte shumë rreth shkrimtarëve të cilët njihte , Rusët në Paris dhe bashkë me ta edhe francezët dhe Amerikanët. Letërsia amerikane dukej që i interesonte në mënyrën më të veçantë, megjithëse nga ajo dukej se njihte thjesht emrat më kryesorë. Shpejt kuptova se ishte shumë e vështirë ta bëjë atë të fliste për veten, qëllimi të cilën doja të realizoja në të vërtetë, pas gjithë këtyre.

Ndërsa ecnim ende në shkëlqimin e diellit, i tregova Pastërnakut se çfarë interesi dhe admirimi kishte ngjallur Doktor Zhivago në Perëndim dhe veçanërisht në Shtetet e Bashkuara, përveç faktit se në opinionin tim personal dhe të tjerëve, përkthimi në anglisht nuk i shkonte shumë librit të tij.

“Po”, tha ai “Jam në dijeni të këtij interesi dhe jam jashtëzakonisht i gëzuar dhe krenar për të. Kam marrë një shumë të jashtëzakonshme letrash, e të gjithë ato më kërkonin që tu përgjigjesha, por atëherë ishte e detyrueshme që të mbaje lidhjet përtej kufijve. Ndërsa për përkthyesit e Doktor Zhivagos, nuk mund t’i fajësoj kaq shumë. Nuk është gabimi i tyre. Ata kanë përdorur, ashtu si bëjnë kudo përkthyesit,  që mundohen të riprodhojnë në mënyrë fjalë-për-fjalë sesa të përgjigjen për tonin e veprës, bash nga ajo që thuhet-dhe natyrisht ky është edhe toni i vërtetë i çështjeve. Aktualisht, lloji i vetëm i interesit tim është ai klasiku. Ka dhe punë të ndryshueshme në një vepër. Për aq sa ka të bëjë sot çështja me shkrimin modern, rrallë më duket se shpërblehet përkthimi, megjithëse mund të jetë më i lehtë. Ju po më thoni se ishit piktore. Mirë, përkthimi është pak a shumë si të kopjosh një pikturë. Imagjinoni veten të jeni duke kopjuar Malevich; nuk do ishte e mërzitshme? Dhe kjo është në mënyrë preçise se çfarë duhet të them me surrealistin e mirënjohur çek Nezval. Ai nuk është në të vërtetë i keq, por të gjithë këto shkrime të shekullit të njëzetë janë vjetruar shumë. Ky përkthim, që i kam premtuar ta mbarojë dhe korrespondenca, po merr shumë e më shumë çaste nga koha ime”.

Nga Olga Carlisle

A keni vështirësi prej postën tuaj?

“Në fillim, e hapja të gjithë atë që më vinte me postë, madje çdo gjë që më dërgohej e hapja. Për hir të së vërtetës, kishte shumë gjëra në të-që unë kisha vërtetë kënaqësi t’i merrja, megjithëse, isha i shqetësuar me volumin e saj dhe me detyrimin e madh për t’ju përgjigjur të gjithave atyre gjërave që më dërgoheshin.

Ashtu si edhe Ju mund të imagjinoni lehtë, shumë nga letrat që merrja dhe që kuptohet lidheshin me Doktor Zhivagon -ishin krejtësisht absurde. Kohë më parë, dikush shkroi rreth Doktor Zhivagos në Francë dhe i ishte kërkuar të bënte një skicë të romanit. Hamendësoj se ky lloj sensi e pengonte atë gjënë e rregullit që haset tek francezët...Por sa budalla, që për planin e romanit, kishte konturuar idenë e tij por duke u nisur nga poezitë që e shoqërojnë atë. Në fakt, kjo ishte arsyeja sepse unë vendosa t’i botoja ato përgjatë dhe romanit. Ato ishin atje, bashkë me romanin gjithashtu për të dhënë atij më shumë trup dhe shumë më tepër pasuri elementësh. Për të njëjtën arsye, unë përdora dhe simbolikën e religjionit-për t’i dhënë ngrohtësinë e duhur librit. Tashmë disa kritikë janë përfshirë kaq shumë në të dhe po merren kaq shumë përgjatë këtyre simboleve-saqë janë vendosur në libër në mënyrën që të futen në furrën e shtëpisë për tu ngrohur-në këtë mënyrë, saqë edhe mua do më pëlqente që të më rregullonin dhe kështu t’i avitesha edhe unë vetë sobës”.

A i keni lexuar esetë kritike të Edmund Wilson në lidhje me Doktor Zhivago?

“Po, i kam lexuar ato dhe vlerësova perceptimin e tyre dhe inteligjencën, por ju duhet të kuptoni se romani nuk duhet të gjykohet thjesht nisur nga linjat teologjike. Asgjë tek ato që hasen aty, s’është e shmangur nga kuptueshmëria ime e botës. Dikush mund të jetojë dhe të shkruajë pafund, me ndihmën e burimeve të reja rezervë, që ofron jeta. Jam i bindur në lidhje me këtë nocion të besueshmërisë, madje në pikëpamjen e të gjithë kostove. Jeta rreth nesh gjithmonë ndryshon dhe unë besoj se dikush duhet të përpiqet që të ndryshojë edhe në tatëpjetën e tij, të paktën njëherë në çdo dhjetë vjet. Devocioni i madh historik në një pikëpamje është shumë i huaj për mua-është thjesht një mungesë nënshtrimi. Majakovski e vrau veten sepse krenaria e tij nuk mund të paqtohej me diçka të re që po i ndodhte brenda vetes apo që po ndodhte rreth tij”.

...

Ne kishim arritur tashmë para një porte, pranë një gardhi të ulët të drunjtë. Pasternaku ndaloi. Ai ishte tamam atje ku duhej; madje biseda jonë e kishte vonuar disi atë. Kishte ende shumë e shumë gjëra, të cilat doja t’ia pyesja në atë moment. Pasternaku më tregoi udhën drejt stacionit të trenit, që ishte në fakt shumë afër, një tëposhtë pas një varreze të vogël. Një tren i vogël elektrik më mbarti deri në drejtim të Moskës dhe mbërrita atje në më pak se një orë. Ishte ndoshta bash ai që e kishte përshkruar aq me saktësi Pasternaku në Trenat e hershëm  

Dhe, Zotëria e tij i nderuar, që unë e shikoj i përulur

Fshatarja e vjetër, Moskovitë të tjerë

Artizanë të thjeshtë, punëtorë të thjeshtë;

Studentë të rinj dhe provincialë

Nuk shikoj askund gjurmë nënshtrimi;

Anipse lindur në trishtim, druajtje

Apo duan. Aty lindin provat e tyre ditore

Njësoj si mjeshtrat që vinë të këqyrin

Përshtatur në çdo lloj sjellje;

Që nga skutat e vogla në qoshet e qeta;

Fëmijët dhe të ritë, që aq qetë prehen;

Thithur si ekspertët, rrinë në lexim

E pastaj moskovitët na përshëndesin ne nga mjegulla

E errësirës që përthyhet me grinë e argjendë...

Dy vizitat e mia pasuese me Pasternakun u shkrinë në kujtesën time në një bashkëbisedim të gjatë për letërsinë. Megjithëse, ai refuzoi që të më jepte një intervistë formale (“Për këtë ju duhet të vini sërish kur të jem më pak i zënë, mbase vjeshtën tjetër”) dhe ai dukej që ishte i interesuar më shumë tek pyetjet, të cilat unë doja t’ia drejtoja menjëherë. Përveç ushqimit, ne ishim të vetëm dhe nuk pati as edhe njëherë ndërprerje. Në të dy herët, ndërsa unë përgatitesha që të shkoja, Pasternaku më puthte duart me zakonin e vjetër rus dhe më kërkonte që të kthehesha sërish të dielën e ardhshme.

E kujtoj se që të kthehesha sërish në shtëpinë e Pastërnakut nga stacioni në muzg duhet që të bëja një rrugë të shkurtër, që e kisha mësuar tashmë dhe e cila kalonte nga varreza. Papritmas, kur arrita në ditën e kërkuar, era u bë shumë e fortë; filloi një stuhi bore. Shikoja sesi bora fluturonte në shtjella të mëdha pas dritave të të largëta të stacionit. Ajo e bëri mjedisin shpejt shumë të errët; fillova të kisha shumë vështirësi në të ecur, përballë erës që forcohej nga çasti në çast. E dija se ky ishte një dimër i zakonshëm rus, por ndodhi që për herë të parë të shikoja një të tillë, një stuhi, që kurrë se kisha parë më parë në jetën time. Kjo më kujtonte poezitë e Pushkinit dhe Blok dhe më solli ndërmend menjëherë dhe poezitë e hershme të Pastërnakut, bash atje në stuhinë e borës që shoqëron në libër Doktor Zhivagon. Që të isha në shtëpinë e tij pak minuta më vonë dhe të dëgjoja fjalitë e tij eliptike, që u ngjanin aq shumë vjershave, dukej tashmë shumë më e vështirë.

Kisha mbërritur shumë vonë për të qenë në sillën e mesditës; familja e Pastërnakut po pushonte ndërsa shtëpia dukej krejt e shkretë nga jashtë, Pastërnaku insistoi se unë kisha diçka për të ngrënë dhe kuzhinieri mund të sillte disa mish dreri dhe vodkë në dhomën e ngrënies. Ishte ora rreth katër mbasdite dhe dhoma ishte e errët dhe e ngrohtë , e prerë nga bota thjesht prej një tingulli të borës dhe erës, që e rrihte shtëpinë nga jashtë. Unë isha e uritur dhe ushqimi para meje ishte i shijshëm. Pastërnak u ul përballë tavolinës për të biseduar për gjyshin tim Leonid Andreev. Ai kishte lexuar vetëm pak kohë më parë disa nga tregimet e tij dhe më tha se i pëlqente shumë. “Ato mbajnë stampën e atyre mrekullive ruse të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Ato vite janë tani futur tutje në kujtesën tonë dhe ende ato përvijojnë në mëndje njësoj si malet e larta, të cilat në distancë duken aq të mëdha. Andreev ishte nën magjinë e Niçes, ngaqë ai mori nga Niçe pikërisht shijen e tij për ekzagjerime. Kështu bëri dhe Scriabin. Niçen e kënaqte tejzgjatja ruse ndaj ekstremiteteve, absolutes. Në muzikë dhe në shkrim, njerëzit duhet të kishin këtë horizont të stërmadh përpara se ata të merrnin me mënd specifikimet, që u duheshin me veten”.

Pastërnak më foli për një pjesë që ai e kishte shkruar më parë dhe për një revistë në lindje me subjektin e “Çfarë është njeriu?” “Aq i vjetër në modë duket tashmë Niçe, bash ai që ishte mendimtari më i rëndësishëm në ditët e rinisë sime! Çfarë influence të jashtëzakonshme-që nga Wagneri tek Gorki ...Gorki ishte mbarsur me idetë e tij. Aktualisht, funksioni principal i Niçes po ngjante se ishte thjesht të transmetonte shijen e keqe të periudhës së tij. Ishte Kirkegardi, thjesht i njohur nga këto vite, që ishte i destinuar për të influencuar thellë në motet tona. Do të doja të njihja më mirë punët e Berdyayev; Ai është në të njëjtën linjë të mendimit, besoj-në të vërtetë një shkrimtar i vërtetë i kohës sonë”.

Po bëhej gjithmonë e më shumë errësirë në dhomën e ngrënies dhe ne lëvizëm drejt një dhome të vogël ndenje në të njëjtin kat, ku kishte fare pak dritë. Pasternaku më solli mandarina si ëmbëlsira. Unë i hëngra ato me një ndjenjë të çuditshme të diçkaje, që e kisha provuar dhe më parë; mandarinat ishin shpesh në punët e Pastërnak-madje që nga fillimi i Doktor Zhivagos, në poezitë e hershme. Ato dukeshin se qëndronin për një lloj rituali të shuarjes të urisë. Dhe, atëherë, kishte dhe një tjetër ndjellje të gjallë të një poezie të Pastërnakut, ashtu si stuhia e erës, e cila frynte që nga jashtë-një piano e madhe  e hapur, e zezë dhe e stërmadhe, që e mbushte të gjithë dhomën:

...Dhe sërish ne ishim aq afër

Në muzg këtu, ku muzika shkundet tej sipër

Dhe zjarri, vit pas viti, si faqet e një ditari.

Në këto mure, ashtu si ishin në dhomën e ngrënies, kishte shumë skica nga Leonid Pasternak. Atmosfera ishte serioze dhe qetësuese në të njëjtën kohë.

Dukej një kohë e mirë për të pyetur Pastërnakun në një lidhje me një pyetje, që më tërhiqte veçanërisht. Kisha dëgjuar nga njerëz që e kishin parë atë më parë, ndërsa ripunonte për Doktor Zhivagon ku thuhej se ai kishte hedhur shumë nga vjershat e tij të hershme, që i dukeshin si shumë provokuese dhe të vjetruara. E kisha disi vështirë të besoja këtë- Më duket se ka një perfeksion klasik te Tema dhe Variacione dhe Motra ime, Jeta, që janë pjesë eksperimentale ashtu si ishin në vitet 1920. I gjykoja këto poezi në krahasim me ato të disa shkrimtarëve të tjerë në Rusi, që i dija gati përmendsh dhe mund t’i recitoja ato ende me shumë entuziazëm. Shpesh dikush mund të arrinte që të kuptonte influencën e  Pastërnakut, secilin në mënyrën e tij dhe si simboli i vërtetë i viteve të Revolucionit dhe të viteve ’20. Atëherë arti dhe idetë revolucionare dukeshin të pandara. Ishte e mjaftë që të lije dikë që të mbahej nga valët e ngjarjeve që të shastisnin dhe ato idetë. Kishte pak zgjidhje shpirt-copëtuese për të bërë (dhe unë kapa një zgjatje të këtyre viteve sak në pjesën e veprës së intelektualëve të rinj rusë). A ishte e vërtetë që Pastërnaku i hodhi në kosh këto punë të hershme?

Në përgjigjen e Pastërnakut këqyra një shenjë të një imitimi të lehtë. Kjo mund të kishte qenë për shkakun se ai nuk pëlqente që të ishte thjesht i admiruar për këto poezi-apo e kishte realizuar këtë sepse ato ishin të patejkalueshme? Apo ishte një lodhje më e madhe  e përgjithshme e tij artistike që ishte i pakënaqur me arritjet e tij të shkuara, të cilat lidheshin vetëm me problemin e menjëhershëm artistik ?

“Këto poezi janë si skica të shpejta-vetëm të duhet t’i krahasosh ato me punët e më të vjetërve. Dostojevski dhe Tolstoi nuk ishin romancierë, Blok s’ishte një poet. Në mes të letërsisë-në botën e gjërave të rëndomta, konvencioneve, emrave të caktuar-ata ishin thjesht tre zota që flisnin sepse kishin diçka realisht për të thënë...dhe dukeshin si një gjëmim. Ndërsa për sa i përket lehtësive të njëzetës, merr rastin e babait tim për shembull. Sa shumë kërkime, sa shumë përpjekje për të mbaruar qoftë edhe një nga pikturat e vetme të tij! Suksesi ynë në njëzetën ishte veçanërisht i lidhur me shansin. Brezi im e gjeti vetveten në pikën fokale të historisë. Punët tona u diktuan nga koha. Ato humbën universalitetin; tashti ato janë vjetruar krejt. Për më tepër, besoj se nuk ka më mundësi më shumë për poezi lirike për të shprehur eksperiencën tonë të jashtëzakonshme. Jeta është rritur në mënyrë shumë të pavolitshme dhe është bërë shumë e komplikuar. Ne kemi marrë vlera, që janë më mirë për tu shprehur në prozë. Jam përpjekur t’i shpreh ato përgjatë të gjithë romanit tim, i kam ato në mëndje ashtu si edhe i shkruaj dramat e mia”.

Çfarë mund të na thuash për Zhivagon? A ndjeni ende, ashtu si i keni thënë prindërve të mi më 1957 që është figura më e rëndësishme e punës tuaj?

“Kur shkrova Doktor Zhivagon kishte ndjenjën e një borxhi jashtëzakonisht të madh në drejtim të bashkëkohësve të mi. Pra, ishte një përpjekje për ta riparuar atë. Kjo ndjenjë detyrimi ishte kaq shumë mbytëse, aq sa unë ngadalë vazhdova të përparoja në gjininë e romanit. Pas kaq shumë vitesh duke shkruar poezinë lirike apo përkthimin, më dukej që ishte detyra ime për të bërë një deklaratë për kohën tonë-rreth këtyre viteve, tashmë të distancuara nga ne por në të njëjtën kohë edhe ende shumë përvijuese dhe që ishin kaq shumë afër nesh. Koha ishte vërtetë shumë shtypëse. Doja të regjistroja të kaluarën dhe nderin tek Doktor Zhivago me aspektet më të mrekullueshme dhe më të ndjeshme të Rusisë së atyre viteve. Nuk do kishte kthim në ato vite apo të atyre nga baballarët dhe stërgjyshërit tanë por në lulëzimin e madh të së ardhmes sonë- unë parashikoja vlerat që duhet të ishin të rigjalla. Jam përpjekur të përshkruaj ato. Nuk e di nëse Doktor Zhivago është krejtësisht i suksesshëm si roman, por atëherë me gjithë gabimet e tij- ndjej se ka më shumë vlera sesa ato të poezive të tij më të hershme. Është më i pasur, më shumë njerëzore sesa shumë nga punët e rinisë sime”.

Mes bashkëkohësve tuaj në të njëzetat cilin mendoni se keni përcjellë më shumë?       

“Ju e dini sesi ndjehem rreth Majakovskit. E kam thënë me të gjithë zërin tim në autobiografinë time te Sjellja e sigurt. Jam shumë indiferent ndaj shumë prej punëve të tij të mëvonshme me përjashtim të poezisë së tij të fundit të pambaruar ‘Me të gjithë zërin tim’. Rënia veçmas e formës, varfëria e mendimit, pabarazia që është karakteristike me poezinë e kësaj periudhe, janë krejt të huaja për mua. Por këtu ka dhe një shpjegim tjetër. I dua gjithë gjërat e Eseninit, që e kanë rrokur aq mirë erën e botës ruse. Dua të vendos Cvetaevën më të lartën- ajo ishte një poete e formuar që nga fillimet e saj. Në një moshë plot me afeksione ajo kishte krejt zërin e saj-njerëzor, klasik. Ajo ishte një grua me shpirt burri. Lufta e saj me jetën e përditshme i dha asaj forcë të madhe. Ajo u orvat dhe arriti një qartësi perfekte. Ajo ishte një poete shumë më e madhe sesa Akhmatova, thjeshtësinë e të cilës dhe lirizmin e saj unë kam admiruar gjithnjë. Vdekja e Cvetaeva ka qenë një nga trishtimet më të mëdha të jetës sime”.

Çfarë mund të na thuash për Andrei Bely, sa influencë ka pasur në këto vite?

“Bely ishte shumë hermetik dhe shumë i kufizuar. Horizonti i tij ishte i krahasueshëm me atë të muzikës së dhomës-asnjëherë më i madh. Nëse do të kishte vuajtur realisht, ai mund të kishte shkruar pjesën më të madhe të punëve, për të cilat ai ishte vërtetë i aftë. Por ai s’mund të vijë kurrë në kontakt me jetën reale. A është ky në të vërtetë fati i shkrimtarëve që vdesin të ri si Bely, që ishin kaq të magjepsur pas formave të reja? Unë kurrë s’i kam kuptuar këto ëndrra për një gjuhë të re apo për një formë komplet origjinale nga shprehja. Për shkak të kësaj ëndrre shumë nga punët e viteve ’20, të cilat ishin thjesht eksperimente stilistike kanë ndaluar së qeni. Zbulimi më i jashtëzakonshëm ka qenë kur artisti është shastisur nga ajo që duhet të thoshte. Atëherë ai ka përdorur gjuhën e vjetër me ngutin e tij dhe gjuha e vjetër është transformuar fillimisht nga brenda. Madje, edhe në këto vite dikush ndjente pak keqardhje për Bely sepse ai ishte kaq i prerë nga jeta reale, e cila mund ta ndihmonte gjeninë e tij për të lulëzuar”.

Çfarë mund të na thuash për poetët më të rinj?

“Jam impresionuar nga shtrirja e poezisë, që duket si një pjesë e jetës së përditshme të rusëve. Botimi i gati njëzetë mijë volumeve të poezisë nga poetët  e rinj është shumë tërheqës si fakt për një Perëndimor por aktualisht poezia në Rusi nuk është aq e gjallë ashtu si mund të mendoni Ju. Është thjesht e kufizuar për një grup intelektualësh. Dhe poezia e sotme më është dukur shumë e zakonshme. Është njësoj si modeli i letrës së murit, shumë tërheqëse për syrin por në fakt pa atë që quhet raison d’être. Natyrisht disa njerëz të rinj kanë përshfaqur talent-për shembull Jevtushenko”.

A mund të na e pohoni se megjithatë  gjysma e parë e shekullit të njëzetë për shkrimtarët rusë mund të quhet  si kohë e vërtetë e arritjeve më të larta në poezi shumë më tepër sesa në prozë?

“Nuk e mendoj më gjatë këtë. Besoj se proza është sot një medium-i përpunuar, të themi një prozë më e pasur por e ngjashme me atë të Faulkner. Puna e sotme duhet të rikrijohet në të gjithë segmentet e jetës. Kjo është ajo që unë po përpiqem të them në pjesët e mia të reja. Them përpjekje se jeta e përditshme është rritur dhe më është bërë shumë e komplikuar. Duhet të jetë kështu kudo për një shkrimtar të mirënjohur, por unë vetë jam i papërgatitur për këtë lloj roli në jetën e përditshme. Nuk dua një jetë që të jetë e privuar nga e fshehta dhe qetësia. Më duket se në të ritë e mi kishte punë dhe ajo ishte një pjesë integrale e jetës, e cila më ka ndriçuar mua në çdo gjë. Tashti është diçka për të cilën unë dua të luftoj. Të gjitha këto kërkohen nga studiuesit, redaktorët, lexuesit, të cilët nuk mund të injorohen, por ato sëbashku me përkthimet e kanë asgjësuar kohën time...Ju duhet tu thoni njerëzve jashtë vendit, që janë të interesuar për mua se ky është i vetmi problemi im serioz-kjo mungesë e tmerrshme e kohës”.