Nikos Kaxanxaqis: Greku vazhdues i lavdisë helene

Nikos Kaxanxaqis (greqisht Νίκος Καζαντζάκης) ka lindur më 18 shkurt të vitit 1883 në Heraklion të Greqisë nën Perandorinë Osmane dhe e mbylli jetën më 26 tetor të vitit 1957 në Frajburg të Gjermanisë. Është absolutisht një nga autorët dhe filozofët më të rëndësishëm të përkthyer nga greqishtja. Në fakt, nuk ishte shumë i njohur deri më 1964, kur Michael Cacoyannis, realizoi filmin, “Zorba, greku”, bazuar në romanin e tij dhe përkthyer dhe në anglisht me të njëjtin titull. Në fakt dhe para kësaj jo se ishte aq i panjohur. Më 1946, Shoqëria e Shkrimtarëve Grekë, e rekomandoi atë bashkë me Angelos Sikelianos për Çmimin në Letërsi. Më 1957, ai e humbi çmimin para Albert Camy, për vetëm me një votë. Më vonë shkrimtari francez do të thoshte me modesti dhe shumë respekt se “Kaxanxaqis e meritonte njëqind herë më shumë” sesa ai vetë. Më 1957, ndërsa vuante nga leuçemia, bëri dhe një udhëtim të fundit në Kinë dhe Japoni. Por, kur u kthye ishte shumë i sëmurë dhe do të dërgohej menjëherë në Frajburg të Gjermanisë, ku vdiq. U varros në murin, që rrethon Heraklion sepse Kisha Ortodokse nuk donte që ai të varrosej në kihen e saj. Epitafi i tij shkruan. "Nuk shpresoj për asgjë. S’kam frikë asgjë. Jam i lirë." (Δεν ελπίζω τίποτα. Δε φοβάμαι τίποτα. Είμαι λέφτερος.)

ATHINA

Nga Nikos Kaxanzaqis

Një bishë e verbër, e papërqendruar, që ka uri, por nuk ha, që i vjen turp të hajë, që vetëm një shenjë t'i bënte lumturisë që kalon në rrugë e ajo do të ndalonte me dëshirë të madhe, por nuk e bën, që hap rubinetin dhe e lë kohën të rrjedhë, të harxhohet- pa përfituar prej saj, sikur të ishte ujë, një bishë që nuk e di se është e tillë, kjo është rinia.

Kujtoj vitet kur jetoja në Athinë, student, e më copëtohet zemra. Shikoja, por nuk shihja: Një mjegull e trashë, produkt i imagjinatës, -moral i kotësisë ; e mblidhte botën përreth e më pengonte të shihja.

Rinia është e hidhur, shumë e hidhur, mospërfillëse, e nuk kupton; e kur arriti të kuptojë, rinia i kishte ikur; i ditur është ai që kishte lindur i tillë zemër bardhë, me flokë të bardhë, me sytë mbushur me lot? Por që pak nga pak, me kalimin e viteve flokët i nxiheshin, sytë i qeshnin, zemra i forcohej. Kur po i afrohej vdekja, faqet iu bënë të bardha e iu mbuluan me një push të imët djaloshar. Pra, në qoftë se Zoti do të kishte mëshirë për njerëzit, kështu duhej ta rregullonte jetën.

Një herë në Kretë, unë u rebelova për të kundërshtuar fatin tim, dhe u dhashë pas verës; edhe njëherë tjetër dhe unë do të bëhesha si irlandezja; por kjo nuk ishte rruga ime, u pendova dhe më vinte turp; më dukej sikur kisha bërë një mëkat, ndaj u ktheva në vetminë time dhe tek librat.

Që prej rinisë e deri në pleqëri, unë e kam quajtur mëkat çdo fjalë apo veprim që më shmangte nga fati im. Po cili qe ky fat? Ku më çonte ai? Shpirti nuk mundej akoma të përcaktonte e unë lija vetë zemrën që të vendoste. - bëj kështu, mos bëj kështu, e, mos ndalo, mos klith, ti ke vetëm një detyrë, që të shkosh deri në fund. Cili fund? E pyesja. - Mos bëj pyetje, vetëm ec përpara! Midis vetmisë unë dëgjoja udhëzimet e guximshme të zemrës krenare. Dëshira ime ishte e pezmatuar dhe asgjë nga ajo që shikoja ose dëgjoja rreth meje në atë Athinë të famshme nuk mund të më kënaqte më. Mësimet në fakultetin e drejtësisë nuk u përgjigjeshin të gjithë nevojave të shpirtit tim, as kureshtjes së mendjes sime. Dëfrimet, që organizonin miqtë e mi me studentët e rrobaqepëset, nuk më jepnin më asnjë gëzim. Unë kisha akoma në dhëmbë mbeturinat e mollës, që më kishte dhënë për të ngrënë irlandezja. Shpeshherë shkoja në teatër ose në koncert dhe kjo më gëzonte; por megjithatë ajo ishte një kënaqësi e çastit dhe nuk ndryshonte asgjë brenda meje, kështu që sa dilja prej andej i harroja. Mësoja gjuhë të huaja dhe ndieja se shpirti më bëhej më i gjerë, gëzimet ishin më të mëdha, por menjëherë fillonte të frynte era e vakët dhe misterioze e rinisë dhe gjithë gëzimet zhdukeshin.

Por unë dëshiroja diçka tjetër që qëndronte mbi studimet, mbi bukurinë, po cilën vallë?

Vazhdimisht dy plagët e adoleshencës sime më përtëriheshin: Gjithçka në dukej e kotë, dhe asgjë s'ka vlerë sepse është e përkohshme ose si do të dukesha plak:Faqja fishkej dhe pas buzëve që qeshnin këndshëm, shihja dy nofulla pa mish të kokës së vdekur. Bota merrte në sytë e mi një ritëm të shpejtë, të nxituar, dhe shembej. Rinia kërkon pavdekësinë dhe nuk e gjen dot. Ajo nuk pranon asnjë lëshim dhe kundërshton me krenari. Por jo të gjitha rinitë; vetëm ajo, e cila qeshte plagosur nga e vërteta.

Të dielën, më pëlqente të shkoja në ekskursion fare i vetëm; shokët, bisedat, shakatë, të qeshurat më dukej se e poshtëronin qetësinë e shenjtë. Hyja në një ullishte. Sytë freskoheshin, mali kundërmonte erë pishe e mjalti. Këmbeja disa fjalë me ndonjë fshatar që kalonte andej: një shqiptar me ballë të ngushtë, me një kapele të zezë gjithë zhul, që mbante era hudhër e qumësht. Fjalët e tij ishin prozaike, të ngatërruara, që tregonin një kuriozitet të errët. Më shikonte me sytë kureshtarë e zhbirues duke torturuar trurin e tij të mjerë për të gjetur se ç’isha unë e përse bridhja malit. Mos isha vallë spiun, i marrë, tregtar, mashtrues? Shikonte me kureshtje të madhe çantën që mbaja mbi shpinë, - çfarë shet or mik? - më tha. Ungjij? Apo je bamirës? Një ditë kur pashë një zog me ngjyrë blu të thellë që kalonte mbi mua duke fërshëllyer, pyes një fshatar që kalonte aty: - Çfarë zogu është ky? Si quhet? Fshatari ngriti supet: - Përse të duhet or mik? Ai nuk hahet.

Zgjohesha në agim. Ylli i mëngjesit ndrinte mbi tokë. Një mjegull e lehtë mbulonte gjithçka. Era e lehtë më freskonte ballin. Laureshat ngriheshin në ajër duke cicërirë e zhdukeshin në pafundësinë e ditës që lindte.

Më kujtohet një të diel pranvere, në një tokë të punuar gjendeshin dy-tre qershi të mbushura me lule të kuqe. Zemra m'u mbush me gëzim. U lumturova. Në atë kohë po lindte dielli dhe ndriçonte mbi tokë me një dritë të tillë, si ditën e Zotit. Mbi detin në gjirin Sarin që po agonte, i cili, në horizontin e mëngjesit, dukej si i mbuluar me trëndafila. Dy korba fluturuan shumë pranë nga e djathta ime, shenjë fati, kurse krahët e tyre zhurmuan si kordat e një harpe.

Nga njëra anë, dallgët, si kuajt homerike me jelet e tyre të bardha, ishin vargjet e gjata të Homerit, plot freski, nga ana tjetër ullinjtë e Athinës plot vaj e dritë, dafinat e Apollonit e vreshtat e mrekullueshme të Dionisit, plot verë e këngë. Një tokë e thatë, e pakët; gurë që dielli i kishte ngjyer me ngjyrë trëndafili; malet ngjyrë blu valëzonin në lartësitë e reve dhe pinin duhan nën dritën që binte. Të zhveshur, ata ngroheshin qetësisht nën diell si atletët kur pushojnë pas gare.

Unë ecja, e ndërsa ecja më dukej se së bashku me mua ecnin dhe toka dhe qielli. Gjithë mrekullitë, që më rrethonin, hynin brenda meje e unë lulëzoja, qeshja, e tringëlloja si kordat e një harku. Shpirti im i humbur këtë të diel, zhdukej nëpër dritën e mëngjesit duke cicërirë si laureshë.

U ngjita në një kodrinë prej nga shikoja detin, brigjet e hollë ngjyrë rozë, ishujt që mezi shquheshin. Bukuria është atje, pëshpëritja. Trupi i virgjër i Greqisë noton e ngrihet sipër dallgëve. Dielli i qëndron sipër si i fejuari saj. Ai mposht gurin dhe ujin, ndan lëndën e pajetë dhe e pret për të ruajtur substancën.

Akoma i ri unë ndërtova një plan ashtu si gjenerali përpara fillimit të betejës:

 1. Trupi duhet t'i nënshtrohet shpirtit;

 2. Shpirti duhet t'i nënshtrohet qëllimit;

 3. Qëllimi duhet t'i nënshtrohet harmonisë, bashkëpunimit me individin dhe me universin.

Shëtisja nëpër Atikë për ta njohur - të paktën kështu besoja. Por në fakt unë shëtisja për të njohur shtigjet e shpirtit tim. Te pemët, te malet, në vetmi, unë kërkoja shpirtin tim; kërkoja ta njihja, por më kot. Zemra ime nuk dridhej, shenjë e sigurt që provonte se unë nuk kisha gjetur ende atë që kërkoja.

Një herë në mesditë kujtova se e gjeta. Kisha shkuar vetëm në kepin Sunio. Dielli digjte. Ishte verë. Nga lëkurët e çara të pishave rridhte rrëshira dhe era e saj kundërmonte. Një gjinkallë u ul mbi supin tim dhe për një kohë të gjatë ne ecëm së bashku. Trupi im mbante erë pishe. Unë isha kthyer në pishë. Menjëherë sapo dola nga pishnaja, pashë kolonat e bardha të tempullit të Posedonit, e ndërmjet tyre, plot shkëlqim, me një ngjyrë blu të errët, detin e shenjtë. Gjunjët m'u prenë, e ngela ashtu i ngrirë. Ja bukuria, mendoja, ja hyjnesha pa krahë, kulmi i gëzimit. Njeriu nuk mund të arrijë me shumë sesa vetë Greqia...?!

Gëzimi ishte aq i madh, sa unë besova për një çast, duke soditur bukurinë e Greqisë, se dy plagët që kisha marrë ishin shëruar dhe se kjo botë edhe pse ishte aq jetëshkurtër kishte një vlerë. Pikërisht se ishte aq jetëshkurtër. Unë nuk duhet, mendoja, të përpiqem të imagjinoj prapa fytyrës së vajzës, plakjen e saj të nesërme, por të mundohem të rikrijoj pas rrudhave e zhubrave, freskinë e paepur rinore, që nuk është më e tillë.

Në të vërtetë, peizazhi i Atikës ka një magji të parrëfyer, që të lë pa mend. Duket se këtu në Atikë gjithçka i është nënshtruar një ritmi të thjeshtë, të sigurt, të ekuilibruar. Këtu gjithçka ka një nur e një mirësi prej zotërie; toka e thatë dhe e pakët, takimet e bukura të Himetit dhe të Pantelikut, ullinjtë me fletë të argjendta, qiparisat e hollë, asketike, loja e reflekseve të gurëve nën rrezet e diellit, e mbi të gjitha drita e tejdukshme, e lehtë, aq shpirtërore, që zbulon e zhvesh gjithçka.

Peizazhi antik duket sikur thotë që kështu duhet të jetë modeli ideal i njeriut: i ndërtuar mirë, i kursyer në fjalë, pa pasuri të tepërta, i fuqishëm dhe i zoti, megjithatë, të përmbajë forcën e tij dhe të kufizojë imagjinatën. Peizazhi atik shpeshherë arrin në kufijtë e rreptësisë, por nuk e kalon kurrë atë. Bukuria e tij nuk kalon në romantizëm, as e tepron duke kthyer forcën në ashpërsi. Gjithçka është e peshuar, e matur mirë dhe virtytet nuk ekzagjerohen, nuk dalin nga përmasat njerëzore. Ato ndalen në pikën ku mund të bëhen njerëzore ose qiellore. Peizazhi atik nuk kapardiset, nuk bën retorikë; nuk iu nënshtrohet melankonive melodramatike, thotë atë që ka për të thënë me forcë e qetësi. Ai shpreh anën thelbësore, me sa më pak mënyra.

Vende-vende, midis këtyre maleve hijerënda, ka një buzëqeshje, dy-tre ullinj me gjethe të argjendta mbi një kodrinë të thatë, freski të disa pishave të gjelbra, dafina ngjyrë trëndafili pranë shtratit të bardhë të një përroi të thatë, një tufë manushaqesh të egra ndërmjet gurëve në blu të errët, që të djegin. Atje gjithë të kundërtat përzihen e ngatërrohen dhe krijojnë mrekullinë supreme, harmoninë.

Si është krijuar gjithë kjo mrekulli? Ku e ka marrë kjo bukuri gjithë këtë seriozitet dhe serioziteti këtë bukuri? Si ka mundur forca të mos abuzojë me përmbajtjen e saj? Kjo është pra mrekullia greke.

Ndonjëherë, duke shëtitur nëpër Atikë, mendoja që të ecja më tej, që të më bëhej mësimi më i mirë për humanitetin, fisnikërinë dhe forcën.

Pas çdo bredhjeje timen nëpër Atikë, unë ngjitesha, as vetë nuk e di përse, me këmbë në Akropol, shikoja e shikoja vazhdimisht Panteonin. Ky tempull për mua është një mister. Nuk mund ta shihja dy herë dhe të ishte i njëjti. Më dukej se ndryshonte vazhdimisht. Ai mente jete, valëzonte duke mos lëvizur, luante me dritën dhe me vetë syrin e njeriut.

Kur u gjenda përballë tij për herë të parë, pas shumë vitesh që më kishte zhuritur dëshira për ta parë, m'u duk i palëvizshëm si skeleti i një përbindëshi antik dhe në zemër nuk ndjeva ndonjë gëzim, pas kësaj, kjo për mua ishte shenjë që nuk më gënjente më. Kur gjendesha përballë një lindjeje dielli, pikture gruaje, një ideje- atëherë "zemra më mbushej me gëzim. Panteoni m'u duk si një zotësi e inteligjencës, e numrit dhe e gjeometrisë. Një arsyetim i shkëlqyer i realizuar në mermer. Një anije sublime e shpirtit që kishte gjithë virtytet, por që i mungonte vetëm njëri, më i çmuari, më i dashuri: të prekte zemrën e njeriut.

Panteoni m'u duk si një numër çift, si 2-shi e 4-a: numrin çift zemra ime nuk e pranon, nuk e pëlqen. Ai qëndron fort mbi këmbët e tij ose i ulur qetësisht e nuk ka asnjë dëshirë të lëvizë, është konservator, i kënaqur, pa shqetësim. Gjithë problemet i ka zgjidhur, gjithë dëshirat i ka bërë realitet, e është i qetë. Ndërsa numri tek është numri i zemrës sime. Ai nuk është i vendosur në një vend e i palëvizshëm. Kjo botë nuk i pëlqen, e do ta ndryshojë, ta kompletojë, ta shtyjë më tej. Qëndron mbi një këmbë ndërsa këmba tjetër qëndron në ajër e gatshme për t'u nisur; ku? Te numri çift që vjen pas, për t'u ndalur një çast, të marrë frymë e të niset sërish.

Në zemrën rebele të rinisë, që do të shkatërrojë e bëjë thërrime çdo gjë të vjetër e do të ndërtojë një botë të re, kjo qetësi e ftohtë mermeri nuk kishte vend. Ky ishte një plak i kujdesshëm, që me këshillat e tij donte të pengonte vrullin e zemrës sime. I ktheva shpinën Panteonit dhe u zhyta në spektaklin e mrekullueshëm që shfaqej deri tej në det. Ishte mesditë, orë kryesore, pa hije, pa lojë drite, e rreptë, vertikale, e përsosur. Unë shikoja qytetin e bardhë që përvëlohej, detin e Shenjtë të Salaminës që shkëlqente e përreth malet e zhveshur, të lumtur, që ngroheshin në diell. I zhytur në këtë spektakël kisha harruar Panteonin.

Me kalimin e kohës, gjatë kthimeve të mia, nga ullishtat atike ose nga gjiri Saroni, harmonia e fshehtë hiqte dalëngadalë e një nga një mbulesat e saj e zbulohej para shpirtit tim.

Kur ngjitesha në Akropol, më dukej se Panteoni kishte filluar të lëvizte lehtë e lehtë dhe merrte frymë si në një vallëzim të qetë. Kjo gjendje zgjati muaj, ndofta edhe vite. Nuk më kujtohet dita kur plotësisht i bindur, unë u ndala përpara Panteonit e m'u mbush zemra. Çfarë trofeje ngrihej përpara meje, çfarë bashkëpunimi midis zemrës sime dhe shpirtit. Çfarë sublimi i frytshëm i përpjekjes njerëzore! Hapësira ishte thyer, nocionet i madh e i vogël ishin zhdukur. Brenda paralelogramit të ngushtë magjik që njeriu kishte vizatuar, pafundësia hynte lirshëm e çlodhej. Koha ishte mposhtur. Çasti plot bukuri e hijeshi ishte bërë i përjetshëm.

E lashë shikimin të endet mbi mermerët e nxehur nga dielli. U ngujova mbi ta e nuk doja të largohesha më. Shikimi im prekte si me dorë dhe zbulonte sekretet e fshehura. Kurrë një vijë e lakuar nuk mund të krijonte një drejtëz aq të saktë. Pashë kolonat që dukeshin vertikale, të përkulura në mënyrë të paperceptueshme njëra pas tjetrës: në majat e tyre për t'u mbështetur tek njëra-tjetra e të mbaheshin së toku me forcë e qëndresë, frontonet e shenjta që u jepnin aq siguri.

Ja cili ka qenë gëzimi im më i madh gjatë katër viteve, që unë isha student në Athinë. Asnjë frymëmarrje femre nuk më ka turbulluar ajrin që thithja. Disa miq i kam dashur e me ta shpeshherë ngjitesha në male, ndërsa kur vinte vera notonim së bashku në det, bisedonim për gjëra pa rëndësi, ndonjëherë organizonim festa e disa merrnin me vete edhe mikeshat e tyre. Qeshnim pa arsye, siç qeshin të rinjtë, hidhëroheshim pa arsye; ishim si mëzat që akoma nuk janë përdorur e që vuajnë sepse i shtyp forca e tyre.

Çfarë mundësish hapeshin përpara secilit prej nesh! I shihja në sy një nga një e përpiqesha se në ç'drejtim mund të shpenzoheshin forcat e tyre, cila do të ishte rruga e secilit. Njëri prej tyre, kur hapte gojën e donte të thoshte ndonjë mendim ose ndonjë marrëzi që i pëlqente, merrte zjarr menjëherë. Ishte gëzim i madh të dëgjoje sesi i radhiste mendimet në formë përfundimtare, si epigrame të goditur.

E dëgjoja dhe bëhesha xheloz, sepse kur hapja gojën për të folur ndjehesha jo mirë. Fjalët më vinin me vështirësi. Në qoftë se sillja një argument për të mbështetur mendimin tim, papritur argumenti i dytë po aq i saktë vinte në shpirtin tim; më vinte turp të thosha gjë tjetër prapa asaj që kisha thënë dhe heshtja. Njëri, që fliste me kujdes të madh, nuk e hapte gojën veç; në sallën e fakultetit ku profesori e ne të gjithë e dëgjonim me admirim heshtës, kur shpjegonte me pasion problemet e së drejtës. Një tjetër, organizator shumë i mirë, udhëhiqte masat. Ai merrej me politikë, organizonte mitingje, futej në burg, dilte, vazhdonte luftën; sigurisht, thoshin të gjithë, ai do të bëhet një ditë personalitet politik. Një tjetër, i zbehtë, me fjalë të ngrohta, vegjetarian, kishte dy sy të kaltër të shpëlarë, duar femre. Me mundim kishte themeluar një klub që kishte për emblemë një zambak të bardhë, ndërsa për devize: këmbët janë më të pastra se duart. E donte shumë hënën: "Është e vetmja femër që më pëlqen", thoshte.

Një tjetër ishte si një zambak i paprekur, i zbehtë, melankolik, me sy të mëdhenj blu, duart me gishtërinj të gjatë; ai shkruante vargje. Nuk më kujtohen shumë nga ato vargje, por kur i pëshpërit ato që më kujtohen, sytë më mbulohen me to. Një natë, këtë djalë, e gjetën të varur në një ulli përpara manastirit të Qesarianit.

Shumë të tjerë akoma, secili me shpirtin e tij, plot gonxhe të paçelura; kur do të çelin vallë, mendoja, kur do të japin fruta? 0 Zot, mos më lër të vdes përpara se t’i shikoj ato! Nuk dua të vdes përpara se të shoh çfarë gonxhesh do të çelin në shpirtin tim dhe çfarë frutash do të japin. I shihja miqtë e mi, i shqetësuar, me një trishtim të pashprehur, sikur po ju thosha mirupafshim. Trembesha se mos koha nuk do të ishte një erë e lehtë e se do të bënte që lëngu të ngjitej lart, por një erë e fortë që do të rrëzonte gjethet e shpirtrave.

Duke lënë Athinën, lija prapa meje dy kurora, të vetmet që unë i kam gjykuar të denja në jetën time. Të parën e mora në skermë; ajo ishte e rëndë e mbushur me gurë të çmuar ngjyrë blu e të bardhë, mbuluar me dafinat e famshme të luginës së Delfit. Ishte një iluzion, unë e dija dhe të gjithë e dinin, por pikërisht ky iluzion u jepte shkëlqim gjetheve të dafinës.

Tjetrën e kisha marrë në një konkurs të artit dramatik. Nuk e di pse m'u ndez gjaku një ditë e unë shkrova një dramë dashurie të zjarrtë, plot melankoli e pasion. E kisha titulluar "Dita lind". Besoja se kisha sjellë në botë një moral tjetër dhe një liri më të madhe. Një dritë të re Profesori që gjykonte konkursin, serioz, që mbante një jakë të lartë, i përkulur rrafsh mbi tavolinë, gjykoi se nga të gjithë pjesët e paraqitura kjo ishte më e mira.

Por ai ishte i shqetësuar dhe stigmatizoi frazat e saj të guximshme dhe dashurinë e papërmbajtur. "Ne u japim poetëve kurorën me dafina", thotë ai, por jo për këtë shtatzëni të turpshme. Unë gjendesha atje, në sallën e nderit të universitetit, akoma pa mustaqe, student i vogël, pa eksperiencë dhe dëgjoja. U skuqa deri te veshët, u çova, lashë kurorën me dafina mbi tavolinën e jurisë dhe dola.

Me mikun tim, që punonte në Ministrinë e Punëve të Jashtme, kishim bërë projekte për të udhëtuar nëpër Evropë. - Merre me vete kurorën e skermës më thotë ai një ditë, atje lart në klimën veriore nuk do të gjejmë dafina. Atje do të na shërbejnë si ragu (lloj gjelle). Vitet kalonin, unë e ruaja vazhdimisht kurorën të varur në mur.

Kur ëndrra u bë realitet dhe ne shkuam në Gjermani, unë e mora kurorën me vete. Për dy vjet ne e hëngrëm të gjithë.

Marrë nga botimi shqiptar i “Letër El Grekos” i UEGEN me përkthimin e Miço Guberës