Apostulli i shkrimtarisë shqiptare
Bashkohet me vullnetarët e brigadës “Garibaldi” në Spanjë, shkon për në Kuintanar de la Republica. Merr pjesë në Mbledhjen e Shkrimtarëve Antifashistë në Valencia, ku ishin dhe Ernest Heminguej, Pablo Neruda etj. Pas kthimit në Shqipëri, ai i përkushtohet të shkruarit. Ndër romanët e tij më të lexuar mund të përmendim “Hasta la Vista” dhe “Nata e Ustikës”. Për krijimtarinë e tij ai ka marrë vlerësimet më të larta që jepen në vend. Aktiviteti i sotëm që zhvillohet nga Biblioteka Kombëtare, është vetëm fillimi i një morie aktivitetesh që do të zhvillohen gjatë këtij viti për këtë personazh të dashur të letrave shqipe, me rastin e 100-vjetorit të lindjes.
Nëse
bilinguizmi do të vlerësohej ndonjëherë si vlerë e veçantë në Ballkan,
pa dyshim fshati Dhërmi do të ishte një nga vendet që do të përmendej si
i tillë. Ky fakt, edhe nëse është hipotetik, pasi Ballkani ende vuan
nën etnocentrizmin e vet dhe shoqëritë ballkanike me shumë vështirësi e
pranojnë kulturën e “Tjetrit”, nuk duhet të na trembë dhe as të na
trishtojë, pasi vetë këto shoqëri dhe mikrokozmose të vogla lindin dhe
personalitete që me ndërgjegje të hapur dhe të lirë kontribuojnë në
kulturën me dimensione më universale sesa në atë lokale. Një rast i
tillë është fenomeni letraro-kulturor e politik, Petro Marko, që ka
shënjuar gjithë skenën kulturore e politike të gjysmëshekullit të
kaluar, duke na lënë dëshmi të plota me veprat e tij të karakterit të
çuditshëm e jo lehtësisht të përshkueshëm të shqiptarit modern. I
ndërgjegjshëm se në galerinë e personazheve të veta më së shumti risjell
atmosferën e njohjeve të para në jetë në fshatin e tij Dhërmi, në
librin e tij madhor “Retë dhe gurët-Intervistë me vetveten”, pohon me zë
të plotë dhe pa mëdyshje se i përket me shpirt, por jo vetëm me të, por
edhe me gjak, kulturës, gjuhës dhe kombit shqiptar, sikur do t’u
tregojë hartuesve të skenarëve më të vonshëm të telenovelave
nacionaliste testamentin e vet, por edhe përkatësinë e fshatit të vet. E
çuditshme, për të mos thënë e paimagjinueshme që një shkrimtar të
intervistojë vetveten për së gjalli, por ngaqë kumtet besoj që dëshiron
të lërë janë të rëndësishme dhe ai vetë e kupton me frymëmarrjen e
rënduar se nuk ka kohë që të presë pyetje nga të tjerë, në një atmosferë
borhesiane në një shtëpi në bulevardin që mbante emrin e një njeriu, në
emër të të cilit në rininë e vet kish luftuar në Spanjë (bulevardi
“Stalin”, sot bulevardi “Zogu I”), rrëfen pa asnjë mëdyshje 50 vjet
histori e kulturë të socializmit të lodhur shqiptar. Dikur njeriu që
mban emrin e bulevardit ku ai ka shtëpinë i ka quajtur shkrimtarët si
“inxhinierë të shpirtrave”, ndoshta i nisur dhe i joshur nga ideja se
shkrimtarët do ta ndihmonin të projektonte një nga ëndrrat më të vjetra
të diktatorëve, modelimin sipas dëshirave të shpirtit njerëzor. Por
Petro Marko është ndryshe nga të tjerët, edhe pse vetë ka luftuar për
utopinë e komunizmit, ai është shumë njerëzor e universal dhe nuk bie në
grackën që për dogmën të sakrifikojë ndërgjegjen. Në të kundërt, në
gjithë veprat e tij kërkon utopinë ta kthejë në shërbim të njerëzimit,
ndaj nuk joshet nga subjekte të vogla dhe lokale, por heronjtë e
romanëve të tij i ka internacionalë. Janë të rrallë shkrimtarët
ballkanikë, në mos edhe ata europianë, që të kenë pasur një jetë të
vrullshme, por edhe një pjesëmarrje në disa nga ngjarjet më të
rëndësishme të shekullit, siç ka qenë jeta e Petro Markos dhe aktiviteti
i tij shoqëror, kulturor e politik. Lufta e Spanjës, internimi në
Ustikë, përjetimi i burgjeve të komunizmit, dhimbja familjare për
djalin, kthimi i veprave në karton, moslejimi i publikimit janë seri
ngjarjesh të denja për të krijuar mllef e urrejtje, por Petro Marko e
tejkalon vetveten dhe habit dhe gjithë bashkëkohësit e vet. Ai ndërton
një botë të vetën të ngjarjeve dhe personazheve ku mbretëria shqiptare,
Lufta e Dytë Botërore dhe socializmi real shqiptar ngjajnë më tepër si
dinozaurë të frikshëm, për shkak se dhunojnë lirinë dhe ndërgjegjen e të
gjithëve sesa i kanë ndonjë borxh shkrimtarit. Në mes të fitores së
krekosur të një populli të vogël që dilte nga lufta, gjen mundësinë të
përshkruajë ata që kanë pësuar disfatë njerëzore në fatet e tyre dhe
presin të pashpresë të kthehen në atdhe. “Qyteti i fundit” është nga të
vetmit romanë në letërsinë shqipe që thyen konvencionet tradicionale
bardhezi të personazheve dhe dashurinë e ndjenjat njerëzore i përshkruan
si fllad që i përshkon të gjithë, të mundur dhe fitimtarë. Në Ustikë,
aty ku jeta njerëzore poshtërohet, ai rindërton sërish tempullin e
dashurisë dhe si ballkanas që është mund të pritet që në zemërim e sipër
ta shkatërrojë, por në të kundërt ndodh çudia që shpirtrat njerëzorë,
edhe pse të munduar nga tallazet e nacionalizmit ballkanik, në fakt
bëhen bashkë të pandarë duke projektuar një të ardhme më të mirë. Ç’gjë
tjetër mund të dëshirojë një autor, sesa të depërtojë kaq thellë në
shpirtin njerëzor e për rrjedhojë të jetë i lexueshëm për breza të
tjerë. A nuk i përket përjetësisë një shkrimtar që përcjell kumte të
tillë?Nuk ka rëndësi se në këtë 100-vjetor të lindjes së tij nuk gjen një monografi të plotë studimore të veprës së tij, e për më tepër askund të shkruar e zezë mbi të bardhë se është themelues i romanit modern shqiptar, as një emër rruge në Tiranë ku jetoi që nga vitet ‘30, e rëndësishme është se me veprën e vet madhore ka krijuar një gjeografi të shpirtit rebel shqiptar që endet sa në brigjet e Ebros, në Ustikë, Vlorë, Labëri, Durrës e Tiranë, si për të na kujtuar se në letërsi nuk vlejnë rekomandimet as emërimet, por mesazhi dhe magjia e fjalës që bën sot e kësaj dite çdo të ri shqiptar në të gjithë hapësirat shqipfolëse ta ndjekë e ta lexojë Petro Markon, apostullin e shkrimtarisë shqiptare. Letërsia e vështirë dhe e mundimshme e një populli të vogël nuk mund të gjente një apostull më të mirë sesa Petro për të përçuar mesazhin e vet, ndaj ajo, por edhe ne, jemi me fat që kishim Petro Markon mes nesh.
Comments
Post a Comment