Shllaku: Komunizmi e shndërroi Kadarenë në mit

Primo Shllaku, poeti gegë, i cili përgjatë regjimit të Enver Hoxhës shkroi vetëm për vete pa i publikuar shkrimet, po merr pjesë në Festivalin e Letërsisë në Orllan. Ai ka rrëfyer se si kishte vendosur atëherë që të mos publikojë krijimtarinë, kjo vetëm për të ruajtur ankthin e periudhës, të pacensuruar.  Ai ka vjell helm mbi Kadarenë, duke vlerësuar se periudha e komunizmit i zgjeroi Kadaresë hapësirën edhe në pjesën e parë të shekullit të 20-të, të kohës së Fishtës, por Shllaku ka shtuar se Kadare nuk do të mund të mbajë as pjesën e dytë të shekullit të 20-të pa e ndarë pa Martin Camajn

Zëri: Z. Shllaku, qe sa kohë nuk keni qenë në Kosovë, dhe çfarë ndjesie është për ju të jeni pjesëmarrës në një festival të poezisë sikur ky “FLO”, me poetë të përzier nga Shqipëria dhe Kosova?

Primo Shllako: Vij shpesh në Kosovë, relativisht shpesh, jo vetëm për arsye të miqve, por edhe për shkëmbime kulturore, me festivale, me botime, për problemet e gjuhës, poezisë, janë probleme të hapura që presin koordinim, edhe ky rast që ndodhemi këtu është njëra prej tullave që e ndërtojnë këtë bashkëpunim. Për studiuesit e letërsisë mendoj që kanë një interesim të veçantë, këto ngjarje kulturore na ndihmojnë me prekë prej shumë afër shkallën e rritjes së produktit letrar në një situatë krejt të re.  Askund më bukur se këtu nuk preket letërsia, sepse gjithçka është e gjallë, shijohet për së gjalli, shkëmbimi i eksperiencave bëhet në mënyrën më të mirë dhe më të dobishme të mundshme. Me këtë rast marrim vesh se çfarë shkruhet sot, se çfarë bëhet sot. Është një prekje më e thellë dhe ka një sens konkurrimi, sepse një krijues është në konkurrencë edhe me vetveten. Krijuesi duhet ta kapërcejë edhe vetveten, ndryshe kthehet në plagjiat të vetvetes dhe aty është vdekja e tij.

Zëri: Është thënë shumë herë se poetët kosovarë kanë qenë më të thellë në poezi sesa poetët e Shqipërisë, në kohërat e shkuara, kohë të cilën ju e keni injoruar, sa u përket publikimeve. E injoruat pikërisht për këtë fakt, pasi që bëhej poezi lajkatare ndoshta?

Primo Shllaku: Zhvillimet letrare në Kosovë dhe Shqipëri, që përkojnë me diktaturën te ne, kanë një shkak që nuk është thjesht subjektiv, por është çështje orientimesh shtetërore. Ka qenë shumë fat i madh që ish- Jugosllavia dhe udhëheqja e saj kohe nuk është përzier kurrë në punën e artit edhe pse ishte vend komunist.  Letërsitë e republikave të ish- Jugosllavisë bënë një letërsi sipas problemeve brendapërbrenda si shoqëri, por edhe të raporteve që kishin me kombet tjera, kësisoj letërsia në Kosovë ishte shumë e mbytur me ideologji nacionale por gjithmonë ishin të ngarkuara edhe me problemet me çështjen kombëtare të pazgjidhur. Nuk është e çuditshme që në atë kohë Kosova kishte poetë të fuqishëm, si e tillë nëse e krahasojmë me letërsinë botërore që e kishte lëshuar prej kohësh natyrën e vet etnocentrike dhe kishte marrë rrugën e gjerë, këto dy letërsitë (Kosovë-Shqipëri) ishin letërsi të ngarkuara me nacionalizëm dhe kishin një dell romantik, ishte deri diku edhe anakronik, mirëpo goditjen pulsive e kishte të fuqishme.  E keqja e madhe është sot se ajo letërsi nuk mund të konsumohet më, sepse nuk flet për njeriun, po për marrëdhëniet e njeriut me kohën e vet, historicizmi e ka vrarë këtë letërsi. Kjo letërsi e ka shkarkuar baterinë e vet dhe nuk emocionon më. Të rinjtë sot kërkojnë një letërsi të thellë, që flet për njeriun me marrëdhëniet me vetveten, kërkojnë një tjetër erotikë në letërsi, shumë më pak mishtore sesa ajo që e kemi shijuar te poezitë folklorike. Letërsia e atyre kohëve nuk ka mund të kalojë as pragun e epokës.

Zëri: Po tërë ajo kohë e mbyllur për publik, e për vete ju keni shkruar, çfarë ndjesie është të fshihni dhuntinë për aq shumë vite?

Primo Shllaku: Do të më shkonte një paragjykim si tip egoisti ose si një egocentrist. Marrëdhënia me vetveten në atë kohë është krejt racionale, shkrimtari, artisti duhet të bëjë dëshminë e kohës së vet, kjo është deviza, më pas, a botohet, a kuptohet, a lexohet, a përbuzet, a dënohet është një problem tjetër. Meqë dënimi për shkrimtarin kundër rrymës në Shqipërinë e atyre viteve ishte kapital, askush nuk e kishte luksin që të shkojë me këmbët e veta në litar, ose me dalë te muri edhe me e hapë gjoksin. Heroizmi vinte deri aty që ti të bësh dëshminë tënde dhe ta ruash për një kohë tjetër, kjo ka të bëjë me vizionin e ardhmërisë. Unë e kam ditur që ajo fjali një ditë do të përfundonte me pikë dhe do të fillonte një paragraf i ri. Dhe ruajtja e vetvetes dhe e krijimeve ka qenë deviza ime kryesore, isha shumë i shpërblyer që unë vazhdoja me shkrime. Kjo ka qenë në kushte të një emergjence të thellë historike.  Por gjithmonë ka qenë ylli dhe drita në fund të tunelit. Unë atë dritë e kam parë. Kam thënë, nëse unë nuk e arrij atë kohë atëherë kam djalin, nëse jo edhe djali atëherë djali i djalit do të kryejë punën time. Shkrimtarët e asaj kohe më mësonin aq shumë, aq fortë se si të mos shkruaja dhe si të mos veproja. Vlente si një antimodel.

Zëri: Por tashti, a mendoni se ka ndryshuar qasja në raport me poezinë, sa ndiheni i plotësuar?

Primo Shllaku: Krijimtaria në liri është shumë më e vështirë sesa në një kohë të palirë. Unë mendoj se letërsia ka nevojë për një lloj ankthi brenda, nuk del prej mirëqenies, prej lezeti, prej kënaqësisë. Ankthi i kësaj letërsie që kam shkruar unë ka qenë ankth i kohës, dhe unë këtë ankth e kam sjellë këmbëkryq në qendër të shkrimeve të mia, ky është suksesi im i parë, mandej sa cilësore është kjo poezi, sa avangarde, ky është problem tjetër.  Por unë ankthin e asaj kohe e solla të pa censuruar, dhe në kohën kur poezitë dhe shkrimet e mia filluan të botoheshin, unë e ndjeva se kisha qenë koherent me veten, kisha qenë koherent me kohën, me rolin e shkrimtarit, me rolin e intelektualit dhe rolin e njeriut në një emergjencë historike të pa shoqe, unë nuk isha dyzuar dhe nuk e kisha humbë vetën. Kjo është plotnia ime dhe shpërblimi im.

Zëri: Ju shpesh here jeni deklaruar edhe për publikimet e të tjerëve, a mendoni se një mendim i hapur por i dhimbshëm krijon armiqësi, sa të ka kushtuar kjo kur keni kritikuar prej Kadaresë e andej?

Primo Shllaku: Periudha e letërsisë së realizmit socialist ishte periudhë e hegjemonizmit. U denigruan poetë të mëdhenj si Fishta. Nuk duhej të përjashtohej Fishta në atë mënyrë sa me ia dhunue edhe varrin, vetëm e vetëm që t’i krijohej një shesh një shekullor Ismail Kadaresë, me qenë ai autori më i madh i letrave shqipe në një hapësirë prej 100 vjetëve, në një kohë kur Gjergj Fishta ishte vigani, letrari më kompleks i gjysmës së parë të shekullit 20. Pushteti komunist u mundua t’ia zgjerojë hapësirën Ismail Kadaresë edhe me ato 50 vjet të Fishtës, t’ia grabiste Fishtës, në kohën kur Kadare ishte ende kalama. Edhe qëndrimi i Ismail Kadaresë në kohën e diktaturës kur foli në terma etikisht të palejuara për një koleg të vdekur, me të cilin nuk kishte lidhje, pos që ishte një koleg.  Ismail Kadare dhe regjimi për mua kanë qenë në sintoni të plotë, kanë ndërtuar kulte, kanë ndërtuar mite, sepse Ismail Kadare është mit i asaj kohë që po vazhdon edhe sot. Luftuan që të zhdukej gjuha gege, të zhdukej letërsia gege dhe të fillonte një kohë e re sikur të fillonte me Kadarenë.  Mirëpo, koha bëri që të tregojë se Kadare, jo që nuk mundi të marrë gjysmën e kohës së Fishtës, por po i duhet me e nda edhe kohën e vet, gjysmën e dytë të shekullit 20 me Martin Camajn, i cili për mendimin tim është poet më integral, poet shumë më vertikal, është shkrimtar më koherent me veten dhe rrugën e historisë.  Camaj e bëri veprën e tij, u çue e vdiq, nuk bëri asnjë polemikë për veprën e tij, ua la njerëzve që të gjykojnë, ua la atyre për të cilët kish krijuar dhe nuk foli kurrë për veten, e prodhoi veprën e vet dhe ua dha njerëzve.  Martin Camaj është autori më i madh, është magjistari i vërtetë i letrave dhe i shpirtit shqiptar në krajatat e dhimbshme të gjysmës së dytë të shekullit të 20. Unë do ta mbaj të tillë sikur të mos kem asnjë përkrahës derisa historia t’i bëjë kullimet e veta.

Zëri: Flasim pak për gegnishten, konsideroheni të jeni një mbrojtës i gegnishtes, por edhe gegnishtja ka pësuar devijime, pse po ndodh kjo?

Primo Shllaku: Gegnishtja është gjuhë amtare që ka potencialet e mëdha të shprehjes, duke filluar prej gëzimit, hidhërimit, prej vajit, humorit, edhe deri te shkrimi letrar, futja e toskërishtes në atë mënyrë sikur se ka ndodhur është bërë në situatë kur Kosova ka qenë shumë ngushtë. Ato situata për fatin tonë kanë mbaruar, Kosova është një vend i lirë. Askush nuk ka të drejtë me vendosë se si do të flasin fëmijët e fëmijëve të mi pas 40 vjetëve, gjuha evulon.  Nëse standardi ka treguar shenja të dukshme të një alergjie ndaj elementit gegë, nuk po kërkojmë që toskërishtes t’i fusim fjalë gege, sepse nuk po e quajnë si gjuhë të tyre. Nuk do ta thoshin fjalën shtatzanë në shtatzënë, pse po e zëvendësojnë atë A, pse po ia kujton gegnishten. A-ja është më e hapur, më e bukur, më me ngjyra se sa shkronja Ë.  Akademizmi shqiptar është treguar aq i verbër. Gegnishtja ka aq shumë elegancë dhe tregon emocion, tregon gjendjen shpirtërore. Nëse nuk e zotnon gjuhën si thellësi, si mjet absolut të shprehjes, që ka karrovcerinë me bartë edhe emocionin jo vetëm mesazhin, kjo bëhet vetëm nëse zotnohet mirë gjuha.

Ardianë Pajaziti