Ernest Hemingway: Telashet e jetës e shkatërrojnëaftësinë e të shkruarit

Kjo është një intervistë e bërë nga një prej publicistëve më të mirë amerikanë të viteve ’50-’60, me ikonën e shkrimit amerikan Hemingway. Në pjesën e parë të intervistës, që po e botojmë këtë numër, shkrimtari i njohur shpjegon mënyrën sesi shkruan dhe përgatitjen e punës së tij...

Nga George Plimpton*

Ernest Hemingway shkruan në dhomën e gjumit të shtëpisë së tij në rrethinat e Havanës në San Francisco de Paula. Në fakt, ka një dhomë tjetër pune speciale, e gatitur enkas për të në hapësirën e një kullëze në cepin jugperëndimor të shtëpisë, por preferon të punojë në dhomën e tij të gjumit, por ngjitet në dhomën e tij në kullë, vetëm në çastet që “karakteret” e tij e marrin dhe e dërgojnë aty.

Dhoma e tij e gjumit është në katin përdhes dhe lidhet direkt me dhomën kryesore të shtëpisë. Dera, që ndan hapësirën në mes tyre, mbahet paksa e hapur nga një volum i madh dhe i rëndë përshkrues i The World’s Aircraft Engine.

Dhoma e gjumit është e stërmadhe, plot diell, ndërsa dritaret bien nga lindja dhe jugu duke e lënë dritën e ditës të projektohet drejt mureve të bardhë dhe në pllakat e dyshemesë, ngjyruara me të verdhë.

Dhoma është e ndarë në dy kthina nga një si biçim biblioteke, që të vjen deri në gjoks e që zgjatohet në dhomë nga cepi i djathtë i murit përballë. Krevati dysh, po i stërmadh dhe i ulët, ka pranë dy komodina në anët e krevatit, e në drejtim të kokës ngrihet një grumbull me shtatë libra, që të gjitha bashkë e dominojnë një seksion të dhomës, ku shquhen shapkat e tij të mëdha, pak më shumë se numri i tij i zakonshëm i këmbës dhe mokasinet, që ai, vet ë, mezi i rregullon te këmbët. Në kthinën tjetër qëndron një tavolinë me një suprinë të madhe të sheshtë me një karrige pranë, ndërsa sipërfaqja e saj, paraqet një rrëmujë të qetuar të letrave dhe kujtimeve. Përtej saj, në fundin e largët të dhomës, qëndron një poltron me lëkurë leopardi, që varet nga kreu i mbështetëses së saj. Muret e tjera janë të shquara me rafte librash të ngjyera me të bardhë, nga ku ato derdhen drejt tokës, kurse një pirg tjetër  është i grumbulluar në majë të raftit- dhe në mes shquhen edhe  shumë gazeta të vjetra, revista nga lufta me dema, dhe vandakë të tërë me letra të mbledhura bashkë lidhur me shirita gome.

Vendi, që Hemingway e etiketon si “tavolina e tij e punës,  është bash në krye të njërës prej këtyre bibliotekave rrëmujë-pikërisht asaj që është përkundrejt murit ndanë dritares së lindjes, e lartë gati tre këmbë dhe po kaq pothuajse e larguar nga krevati i tij-”-një hapësirë katrore me madhësi gati një këmbë. Ajo është e rrethuar me libra në njërën anë dhe në anën tjetër- mbuluar me stiva gazetash, dorëshkrime dhe pamflete. Ka aq pak hapësirë, kjo e lënë në kreun e majtës të bibliotekës, sa mund të nxërë thjesht vetëm një makinë shkrimi dhe një tabelë leximi druri, pesë apo gjashtë lapsa përreth dhe një copë xeherori bakri për të mbajtur të fiksuar letrat, që i shpërndan era, e cila vjen nga dritarja e lindjes.

Një zakon i tij i punës, që e ka trashëguar që nga fillimet e veta, ka të bëjë me faktin që Hemingway rri zakonisht në këmbë kur shkruan. Ai mban një palë mokasina tej mase të mëdha me lëkurën e çjerrë e më pak kudu-kurse makina e tij e shkrimit dhe paneli i leximit, rrinë përkundrejt tij.

Kur Hemingway nis një projekt, ai gjithmonë fillon të punojë me laps, duke e vendosur anash vetes, panelin e leximit, q ë i duhet për të shkruar apo të vendosë një letër të hollë të makinës së shkrimit. Ai e mban k ët ë vend edhe për letrat bosh mbi dërrasën me mbërthecka në të majtë të makinës së shkrimit-duke i nxjerrë letrat në kohën, që metali shtyp atë që lexohet “Kjo duhet të paguhet”. Fillimisht e vendos letrën pjerrët në panelin e leximit dhe pastaj e përkul përkundrejt tabelës me krahun e majtë. E rregullon pastaj me kujdes letrën me dorën e tij- e mbush atë me gjëra të shkruara me dorë, të cilat me kalimin e viteve- janë bërë më germa më të mëdha, më djaloshare, me një sasi më të pakët shenjash pikësimi, shumë pak germa të mëdha dhe shpesh shoqëruar edhe me periudhën, që është e shënjuar me X. Faqja kompletohet, ai e pret atë me drejtim poshtë- mbi një tjetër tabelë me mbërtheckë, që e mban në anën e djathtë të makinës së tij të shkrimit.

Hemingway përkulet në makinën e shkrimit, duke e nxjerrë anash panelin e leximit, vetëm atëherë kur shkrimi shkon shpejt dhe mirë dhe atëherë kur shkrimi, është të paktën, i thjeshtë: Dialogu i tij për shembull.

“Ai mban vazhdimisht shënime për progresin e tij ditor-“në mënyrë që të mos shakatohem me veten” –në një hartë të madhe bërë nga anët e një kartoni, shkëputur nga ndonjë si biçim pakoje-që ai e mbështet nën hundën e një koke gazele të ngritur sipër murit. Numrat në hartë tregojnë prodhimin e tij ditor të fjalëve, të cilat lëvizin nga 450, 575, 462, 1250 fjalë dhe pastaj sërish pas te 512 fjalë, ndërsa paraqitjet e tij më të larta ditore, Hemingway i vendos në mënyrë të tillë t ë dukshme, saqë të mos ndjehet aspak fajtor me veten, q ë e kalon gjithë ditën pasardhëse, duke peshkuar në rrymën e Gjirin e lumit.

Një njeri me zakone t ë veçanta, Hemingway nuk e përdor kurrë tavolinën e tij aq të rehatshme, në ndonjë cep tjetër të dhomës. Mbase, ajo mund t’i lejojë atij dhe një centimetër më shumë hapësirë për të shkruar, por edhe kështu –kjo e ka ngatërresën e saj: vandakë me letra; një luan prej lodre e një tipi që shiten në netët e Broadway; një cohë e ashpër e vrazhdë, mbushur plot me dhëmbë mishngrënësish; gëzhoja shotgun; pafka këpucësh; një luan i gdhendur në dru, rinoqeront, dy zebra, dhe një derr i egër-këto të fundit të vendosura shumë afër me njëri-tjetrin në sipërfaqen e tavolinës; dhe natyrisht libra, të grumbulluar në tavolinë, pranë komodinave dhe që i bllokojnë raftet në një mënyrë fare pa kriter-romane, histori, koleksione poezish, drama, ese. Nëse do tu hedhësh një sy titujve të tyre, atëherë e gjitha kjo do të tregojë larshmërinë e tematikës së tyre. Në raftin përkundrejt gjurit të Hemingëay ndërsa ai është në këmbë në “tavolinën e tij të punës” janë The Common reader e Virginia Woolf; House Divided e Ben Ames Williams; The Partisan reader, The Republic e Charles A.Beard, Napoleon’s Invasion of Rusia e Tarle, How young you look nga Peggy Wood, Will Shakespeare and the Dyer’s Hand e Alden Brooks dhe African Hunting e Baldwin, Collected Poems e T. S. Eliots dhe dy libra mbi rënien e General Custer në luftën me Little Big Horn.

Dhoma, megjithatë, edhe me gjithë këtë çrregullim, e cila të përball në përshtypjen e shikimit të parë, dëshmon mbi kontrollin e plotë të zotit, i cili duket se orientohet qartë, por edhe që nuk shfaq nga ana tjetër se mund të hedhë gjë poshtë-veçanërisht nëse vlerat e tij t ë ndjeshmërisë preken sadopak. Në majë të raftit ka pak asortimente të veçanta për kujtimet e tij: një gjirafë bërë me rruaza druri; një breshkë e vogël prej gize; modele të vogla lokomotivash; dy xhipa dhe një gondolë veneciane; një lodër ariu me një çelës në kurriz; një majmun që mban një palë pjata muzikore; një kitarë në miniaturë; dhe një model të imët të vogël të një biplani të Marinës së SHBA-së ( një rrotë e të cilit mungon), që rrinë keq në një kashtë rrethore, ku ishte vendi i një qilimi- ndërsa e gjithë kjo cilësi e koleksionit dhe mbeturinave qëndron në një kuti këpucësh- në fund të një oturaku të vogël djali. Është e qartë megjithatë, që këto kujtime kanë vlerat e tyre, ashtu si tre brirë demi, të cilat Hemingway i mbante në dhomën e tij të gjumit, e të cilat kanë një vlerë-jo thjesht të varur prej madhësisë por edhe sepse ndodh kur i këqyr gjatë, ka raste q ë ato përfundojnë drejt e në shkurre edhe pse ato kthehen urgjentisht sërish pas. “Më bëjnë të gëzohem kur ua hedh sytë”, thotë ai.

Hemingway mund ti lejojë vetes supersticione të këtij lloji, por atij s’i pëlqen të flasë për to me të tjerat, duke ndjerë se çfarëdo vlere që mund të kishin pasur , gjithsesi s’mund të flitet. Ai ka gati të njëjtin qëndrim rreth shkrimit. Shumë herë gjatë kryerjes së intervistës, ai stresohej se zotësia e shkrimit nuk duhet të ngatërrohet me teprimin e sqarimeve -”Që megjithatë ndodh që ka një pjesë të shkrimit që është solide dhe që ju nuk duhet ta dëmtoni duke folur shpesh për të, kurse tjetra është e brishtë dhe nëse flisnin për të, struktura do të plasë dhe nuk do të kini më asgjë”.

Në fund, megjithëse është një rrëfimtar i mrekullueshëm, një njeri me shumë humor dhe posedon një fond të tërë të mahnitshëm njohurish në subjektet që i interesojnë, Hemingway e ka të vështirë që të flasë për shkrimin-jo sepse ai ka pak ide mbi subjektin që rrëfen, por sepse ai e ndjen veten aq të fortë për këto ide, saqë më mirë  është të mbeten të pashprehura, sesa të pyeten për çështje mbi to që “ e hijëzojnë “ atë (për të përdorur një nga shprehjet e tij më të favorshme), kuptohet në pikën ku ai ndjehet si i paqartë. Shumë nga përgjigjet në këtë intervistë,  ai preferoi t’i përpunojë në panelin e tij të leximit. Toni i rastësishëm idhnak i përgjigjeve është gjithashtu pjesë e kësaj ndjesie të fortë, që ai e shkruan privatisht, kryesisht të okupuar me pa-nevojën për dëshmitarë deri kur kryhet puna e mbaruar.

Ky kushtim për artin e tij mund të prezantojë një personalitet të veçantë, tek gjërat e rralla të tij, që me konceptet e rrëmujës, shkujdesjen, apo edhe me atë që i ngjan ecjes së thjeshtë me biçikletë të Hemingway. Fakti është që Hemingway, edhe pse duket qartë se e gëzon jetën, të ndjell një kushtim gati të njëjtë për çdo gjë që ai bën-në botëkuptimin që është esencialisht shumë serioz, me tmerrin e gabimeve t ë tij, gjërat hileqare, mashtruese gjysmë të bëra.

Asgjëkundi, nuk mund të shihet përkushtimi që ai i jep artit, më shumë sesa në dhomën e tij të gjumit, veshur me pllakat e verdha-ku që herët në mëngjes Hemingway ngrihet për të qëndruar me një koncentrim absolut përballë panelit të tij të leximit, duke u lëkundur pak të shpërndajë si duhet peshën nga njëra këmbë drejt tjetrës, duke djersirë rëndë kur puna shkon mirë, duke u ngazëllyer sikur të jetë djalosh, grindavec, mizerabël kur prekja artistike i zhduket-skllav i një disipline të vetë-imponuar që zgjat deri afër drekës, në kohën kur ai merr një shkop me gunga për të ecur dhe e lë shtëpinë teksa ikën drejt pishinës, ku atij i duhet të përshkruajë me not normën e tij ditore të gjysmë miles.

   

A janë të kënaqshme orët gjatë procesit aktual të shkrimit?

“Shumë”.

A mund të na thoni diçka rreth këtij procesi? Kur punoni ju? A i përmbaheni një orari strikt?

“Kur jam duke punuar mbi një libër apo një histori, dua t’ju them se shkruaj çdo mëngjes sa më shpejt të jetë e mundur. Atëherë për fat, nuk ka njerëz që t’ju shqetësojnë dhe sido që të jetë: ftohtë apo freskët, ju thjesht vini drejt punës suaj dhe ngroheni pak nga pak, ndërsa keni filluar së shkruari. Pastaj lexoni ato që keni shkruar dhe, kuptohet duhet të ndaloni gjithnjë, kur dini se çfarë do bëhet, ngaqë do niseni pikërisht nga këtu për më tej- derisa t ë vini drejt një caku, ku ende keni lëngun tuaj dhe e dini se çfarë do të ngjasë m ë pas- dhe bash këtu do ndaloni dhe përpiqeni që të jetoni përmes saj derisa ditën tjetër, kur ju do të goditeni sërish për të punuar. Kështu, ju keni filluar më gjashtë të mëngjesit, të themi, dhe mund të shkoni deri në mesditë apo edhe pak më para, para kësaj kohe. Kur ju ndaloni, kjo tregon se jeni aq bosh dhe në të njëjtën kohë edhe nuk mund të boshatiseni më, por ndërkohë po mbusheni, ashtu sikur ndodh q ë jeni duke bërë dashuri me dikënd që doni. Asgjë nuk ju vret, asgjë nuk mund të ngjasë, asgjë s’do të thotë ndonjë gjë derisa ditën tjetër, kur ju do filloni sërish punë. Është një pritje deri ditën tjetër, që duhet thënë se është vështirë ta përshkruash”.

A mund të ndodh të hiqni nga koka projektet që keni pasur në momentet që largoheni nga makina e shkrimit?  

“Natyrisht. Por kjo kërkon shumë disiplinë për të bërë. Dhe kjo disiplinë duhet mësuar. Duhet që të bëhet”.

A rishkruani menjëherë fill pas asaj që keni shkruar një ditë më parë ? Apo kjo bëhet më vonë, kur ka mbaruar e gjitha?

“Unë gjithmonë shkruaj çdo ditë deri në pikën kur do ndaloj. Kur e gjitha ka mbaruar, natyrisht që e rishikoj. Me këtë rast, kam një mundësi tjetër për të korrektuar dhe rishkruar, kjo ndodh edhe kur dikush tjetër shtyp aty dhe ju e shikoni, që është e pastër si model. Shansi i fundit është vërtetë një provë. Juve jeni plot mirënjohje për këto ndryshime kaq të ndryshme”.

Sa rishkrime të ndodh të bësh?

“Kjo varet. E kam rishkruar fundin e Farewell Arms (Lamtumirë Armë) faqen e fundit të tij, plot tridhjetë nëntë herë, përpara se të më kënaqte plotësisht”.

A kishte probleme teknike në libër? Cila është ajo që ju rëndon më shumë?

“Që të gjej fjalët e duhura”.

Është pikërisht ai rileximi, që ju bën të “mbusheni me lëng”?

“Rileximi ju vendos në një pikë, ku ka për të shkuar më tej dhe duke e njohur këtë fakt është po aq mirë sa edhe mund të vazhdosh deri më sipër . Ka gjithmonë lëng diku”.

Por a ka kohë, kur inspirimi nuk gjendet fare atje?

“Natyrisht. Por nëse ndaloni, kur ju e dini se çfarë do të ndodhë më tej, atëherë... vetëm se më mirë është të vazhdoni. Për aq kohë sa e ndjeni se mund të filloni, juve jeni në rregull. Lëngu do të vijë vetë”.

Thornton Wilder flet për modulet e kujtesës  që e bëjnë shkrimtarin të përshkojë ditën e tij të punës. Ai thotë se juve njëherë i keni thënë tij, që kishit mprehur plot njëzetë lapsa para punës.

“Nuk mendoj se kam pasur ndonjëherë njëzetë lapsa në të njëjtën kohë. Por, duke mbajtur shtatë lapsa të modelit...them se është një fillim i mirë për një punë të mirë ditore”.

Ku janë disa nga vendet, që i keni parë si me më shumë avantazh për të punuar? Hoteli Ambos Mundos mund të ketë qenë njëri syresh, duke gjykuar nga numri i librave, që ju keni përgatitur atje. Apo të themi, a kanë luajtur rrethinat ndopak efekt në punën tuaj?

“Hoteli Ambos Mundos në Havana është me të vërtetë një vend shumë i mirë për të punuar. Kjo Finca është një vend i mrekullueshëm ose më mirë të themi ishte. Por të themi edhe këtë se: unë kam punuar mirë kudo ku kam qenë gjatë jetës sime. Dua të them se kam qenë i aftë për të punuar po aq mirë,  me aq sa kam mundur në rrethana të ndryshme. Telefoni dhe vizitorët janë shkatërruesit e punës”.

Është stabiliteti emocional i nevojshëm për të shkruar mirë? Juve më keni thënë njëherë se mund të shkruani mirë vetëm, kur jeni i dashuruar. A mund të ma shpjegosh pak më mirë këtë?

“Çfarë pyetje. Por plot me shenja për t’u përpjekur, që tu japësh një zgjidhje. Ju mund të shkruani në çdo kohë, kur njerëzit ju lënë të vetëm dhe nuk ju ndërpresin. Apo disi, mund ta bëni këtë, nëse do të jeni i pamëshirë në lidhje me këtë fakt. Por shkrimi më i mirë është sigurisht, kur juve jeni i dashuruar. Nëse kjo është e njëjta dhe për ju, atëherë nuk do ta shtrija më shumë shpjegimin tim”.

Çfarë mund të na thuash për sigurinë financiare? A mund të jetë dhe kjo një dëmtim për shkrimin e mirë?

“Nëse kjo vjen mjaft herët dhe ju e doni jetën, po aq sa doni dhe punën tuaj, ajo mund t’ju marrë shumë karakter për t’iu rezistuar ngasjeve. Ndodh që shkrimi t’ju bëhet juve vesi më i madh por edhe kënaqësia më e madhe aqsa vetëm vdekja mund ta ndalë. Siguria financiare atëherë është një ndihmë e madhe sepse ju mban pak larg shqetësimeve. Telashet e shkatërrojnë aftësinë e të shkruarit. Shëndeti i dobët është i keq në raport me faktin sepse prodhon shqetësime, që e godasin nënvetëdijen tënde dhe shkatërron rezervat tuaja potenciale”.

A mund të na kujtoni një moment të vërtetë, kur vendosët të bëheni shkrimtar?

“Jo, unë gjithmonë kam dashur të bëhem shkrimtar”.

Philip Young në librin e tij për ju- sugjeron se goditja traumatike nga plaga e rëndë gati mortore e 1918 ka influencuar shumë në rrjedhën e asaj, që juve u bëtë shkrimtar. Kujtoj se në Madrid, ju keni folur njëherë shkurtimisht rreth kësaj teze, duke gjetur pak gjëra në të dhe keni shkruar se mendoni q ë pajisjet e artistit nuk janë një karakteristikë e mësuar, por e trashëguar, te themi në një sens Mendelian.

“Të jem i qartë, që në atë vit në Madrid, mëndja ime nuk mund të quhet aq e kthjellët. E vetmja gjë, që do t’ju rekomandoja të mbani mënd është se kam folur shumë shkurtimisht rreth librit të Z. Young dhe teorisë së tij të traumës në letërsi. Ndoshta dy tronditjet dhe një frakturë kafke, atë vit, më kishin bërë disi të papërgjegjshëm në qëndrimet e  mia. Dua t’ju kujtoj, se besoja që imagjinata mund të jetë rezultat i një eksperience të trashëguar raciale. Po ashtu, duket shumë mirë dhe në një humor të këndshëm në të folurën pas-tronditjes, por mendoj se është pak a shumë në vendin ku i takon. Kështu që deri në traumën e çlirimit tjetër, le ta lemë atje ku është. A jeni dakord? Por falë lënies jashtë të emrave të ndonjë të afërmi, unë edhe mund të jem ngatërruar disi. Gëzimi i të folurës është për të zbuluar, veçanërisht sa më shumë nga ajo- se e gjitha kjo është e papërgjegjshme dhe nuk mund të shkruhet. Sikur njëherë të shkruhet, juve duhet t’i qëndroni konform asaj. Ju mund të keni thënë, që nëse ju e besoni apo jo këtë. Në çështjet që ju ngrini: është e vërtetë që efektet e plagëve ndryshojnë shumë. Plagët e thjeshta, që nuk të bëjnë të thyesh kockat, mund të merren pak në konsideratë. Juve këto ju japin disi një ndjenjë besimi. Plagët, të cilat kanë të bëjnë me thyerje të madhe kockash dhe nervash, nuk janë të mira për shkrimtarët apo dhe për këdo tjetër”.

Ju më keni shkruar njëherë se rrethanat e zakonshme nën të cilën ishin shkruar pjesë të ndryshme të fikshënit tuaj mund të ishin edhe orientuese. A e aplikuat këtë në të vërtetë tek “Vrasësit”- ju më keni thënë se shkruat në të njëjtën mënyrë edhe “Ten Indians” dhe “Sot është e premte” në një ditë tjetër-dhe ndoshta këtë e bëtë edhe në romanin tuaj të parë “The Sun Also Rises?”

“Le ta shikojmë me kujdes. ‘The Sun Also Rises’, që e fillova në Valencia, përkoi me ditëlindjen time më 21 korrik. Hadley, gruaja ime dhe unë kishim dalë të gjenim bileta të mira për feria, e cila zhvillohej më njëzetë e katër korrik. Deri më atëherë, çdokush nga krijuesit, që ishte në moshën time ia kishte dalë të shkruante një roman, ndërsa unë kisha ende momente të vështira, kur më duhej të shkruaja edhe paragrafin e thjeshtë. Kështuqë e fillova librin bash në kohën e ditëlindjes sime, duke shkruar për gjithë kohën e feria, fillimisht në krevat në mëngjes, e pastaj gjatë rrugës për në Madrid dhe ku të mundesha. Por, nuk kishte feria atje, kështuqë ne morëm një dhomë, ku gjendej një tavolinë dhe unë shkrova me shumë luks mbi atë gjë dhe përreth çdo cepi të hotelit në një vend birre në Pasaje Alvarez, ku më dukej se ishte freskët. Pastaj u bë shumë nxehtë për të vazhduar të shkruaj dhe ne shkuam në Hendaye. Atje, në këtë plazh të dashur të stërgjatë kishte një dhomë hoteli të lirë dhe ndjeva se po punoja shumë mirë...  pastaj ikëm në Paris dhe draftin e parë e mbarova në apartamentin, që shikonte sipër një kantieri sharre në 113 Rue Notre-Dame-des-Champs, fill gjashtë jave pasi e kisha filluar. Ia tregova draftin e parë Nathan Asch, një romancieri, që shoqërohesha atëherë –kurse ai me një aksent të fortë më shqiptoi:”Hem , ççfarëë doni të thoni me këtë që keni shkruar një roman? Një roman hëh. Hëm Ju keni bërë një libbbërr udhëtimi”. Unë s’u dekurajova nga Nathani dhe e rishkrova librin, duke e mbajtur në dorë gjatë udhëtimit (që ishte pjesa e një udhëtimi peshkimi dhe Pamplona) në Schruns në Vorarlberg deri në Hotel Taube. Ndërsa për sa i përket historive që përmendni dhe që unë i shkrova në po të njëjtën ditë në Madrid më 16 maj, përkoi me borën që binte në fushë-luftimin e San Isidoro. Të parën që shkrova isha “Vrasësit” që isha përpjekur ta shkruaja edhe më parë por kisha dështuar. Një moment gjatë drekës u futa në krevat të rrija ngrohtë dhe shkrova “Today is Friday”. Kisha aq shumë lëng dhe po më dukej se isha duke u çmendur, sepse kisha gati plot edhe gjashtë subjekte për të shkruar. Kështuqë u vesha dhe eca drejt Fornos, një kafe e vjetër e toreadorëve dhe piva kafe dhe pastaj u ktheva dhe shkrova “Dhjetë indianët”. Kjo më mërziti dhe piva shumë konjak dhe vetëm pastaj më zuri gjumi. Kisha harruar të haja dhe një nga kamerierët më solli sipër bacalao dhe një biftek të vogël, shoqëruar me patate të skuqura dhe një shishe me Valdepenas.

Gruaja, që mbante pensionin, ishte shumë e shqetësuar sepse unë s’kisha ngrënë shumë, ndaj ajo më dërgoi diçka me kamerierin. Kujtoj se isha ulur mbi krevat dhe si po haja dhe pija Valdepenas. Kamerieri më tha se do më sillte dhe një shishe tjetër. Pastaj, shtoi se Senora donte të dinte nëse do të shkruaja për të gjithë natën. I thashë jo dhe mendova që të shtriqesha për pak kohë. Pse nuk përpiqesh që të shkruash dhe pak, më tha kamerieri. Unë përpiqem të shkruaj vetëm një herë, i thashë. Pa sens fare, më tha. Ju mund të shkruani dhe gjashtë pjesë të tilla. Do të përpiqem nesër, i thashë. Provoje sot natën, tha ai. Për çfarë mendon, se të solli gruaja e vjetër për të ngrënë?

Jam i lodhur, i thashë atij. Pa sens, mu përgjigj ai (fjala nuk ishte pa sens). Juve ndjeheni i lodhur pas tre tregimeve fare mizerabël. Më përkthe një.

Më lër vetëm, i thashë. Si mund të shkruaj, nëse ti nuk do më lësh vetëm? Kështu që u ngrita në krevat dhe fillova të pija Valdepenas dhe mendova se çfarë dreq shkrimtari do isha nëse tregimi i parë që kisha bërë do të ishte direkt i arrirë”.

Sa i plotësuar është në mendjen tënde, që në fillim- koncepti i tregimit të shkurtër? A ka të ngjarë që tema apo fabula apo personazhet të ndryshojnë ndërsa ju lëvizni para?

“Ngandonjëherë, ndodh që ju e dini historinë që më parë. Ngandonjëherë, ndodh që ju e sajoni atë që të lëvizë dhe nuk e keni idenë sesi do të dalë. Çdo gjë ndryshon ndërsa lëviz më ndryshe. Kjo është ajo që e bën lëvizjen dhe bash ajo që e bën nga ana e saj historinë. Ngandonjëherë lëvizja është kaq e ngadaltë, saqë nuk duket se po lëviz fare. Por ka gjithnjë ndryshim dhe gjithmonë lëvizje”.

Ndodh e njëjta gjë me romanin apo e punoni ju fare jashtë fillimisht planin përpara se të filloni dhe pastaj i mbështeteni atij tepër rigorozisht.

“Për Whom the Bells Tolls(Për kë bien kambanat) ishte një problem në linjë, ndaj, më duhej që t’i përmbahesha çdo ditë. E dija se çfarë do të ndodhte në princip, që pa u ulur. Por zakonisht unë e shpik atë që ndodh për çdo ditë, që shkruaj”.

A është e vërtetë kjo se tek Green Hills of Afrika, To have and have not dhe Across the River and Into the Trees të gjitha fillojnë si tregime të shkurtra dhe pastaj ndodh  që zhvillohen në romane? Nëse ndodh kështu, a ndodh që dy format të jenë kaq të ngjashme saqë shkrimtari të kalojë lirisht nga njëra tek tjetra pa e mbaruar komplet përpunimin e prekjes së tij të një teksti?

“Jo, kjo s’është e vërtetë. The Green hills of Africa nuk është një roman por është shkruar në një përpjekje për një libër të vërtetë, ku duhet shikuar nëse hija e një vendi dhe struktura e një veprimi mujor- mundet nëse në të vërtetë është arritur të jepet, që t’i  shkojë punës së një imagjinate. Pasi shkrova atë, mbarova edhe dy tregime të shkurtra “The Snow of Kilimanjaro” (Dëborat e Kilimanxharos) dhe “The Short Happy Life of Francis Macomber” . Këto ishin histori që i shpika nga njohuritë që kisha dhe eksperienca e fituar në të njëjtin udhëtim të gjatë një mujor gjuetie, gjatë të cilit u përpoqa të shkruaja përshtypje shumë të besueshme të The Green Hills. To have and Have not dhe Across the River and Into the Trees, por të dyja filluan si tregime të shkurtra”.

A e shikoni të lehtë të zhvendoseni nga një projekt letërsie drejt një tjetri apo vazhdoni deri në fund me atë që keni filluar?

“Fakti që e kam ndërprerë punën serioze për t’iu përgjigjur këtyre lloj pyetjeve- provon se jam aq budalla saqë duhet madje të penalizohem ashpër. Do të vazhdojmë, gjithsesi. Mos u shqetëso”.

A e mendoni ndonjëherë veten në garë me shkrimtarët e tjerë?

“Kurrë. Më parë përpiqesha të shkruaja më mirë sesa disa shkrimtarë të njohur, që kishin vdekur dhe që vlerat e të cilëve për mua ishin të padiskutueshme. Për një kohë të gjatë tashmë jam përpjekur thjesht të shkruaj më të mirën e asaj që mundem. Ngandonjëherë kam fat të mirë dhe shkruaj më mirë sesa mundem”.

A mendoni se fuqia e shkrimtarit zvogëlohet me kalimin e kohës, kur ai fillon e plaket? Në The Green Hills of America ju përmendni se shkrimtarët amerikanë në një moshë të caktuar ndryshojnë në të ashtuquajturin OLD Mother Hubbards.

“Nuk e di që ta kem thënë këtë. Njerëzit që e dinë se çfarë bëjnë duhet ta zgjasin me aq sa munden idenë në kokat e tyre. Në librat, që ju përmendni, po të shikosh me kujdes ( nëse shikoni sipër), ju do shikoni se kisha qenë duke folur me zë të lartë rreth letërsisë amerikane, por me një karakter austriak krejt pa humor, që më detyronte në fakt të flisja, kur në fakt duhet të bëja diçka krejt tjetër. Shkrova një përshtypje të kujdesshme në këtë bisedim. Kurrë për të bërë deklamime pavdekësore. Një përqindje e caktuar e shqiptimeve janë mjaft të mira”.

Ne nuk e kemi diskutuar ende personazhin: A janë personazhet e punës suaj të marra pa përjashtime prej jetës reale?

“Natyrisht, që nuk janë. Por, disa vinë nga jeta reale. Në më të shumtën, juve ju bie të shpikni njerëz nga njohuritë dhe kuptueshmëria, por edhe nga vetë eksperienca e njerëzve”.

A mund të na thoni diçka rreth procesit të kthimit të një personazhi nga jeta reale në fikshën?

“Nëse do të shpjegoja sesi kjo është bërë ndonjëherë, do përbënte një manual të duhur për gjykatësit shpifarakë”.

A bëni dot një dallim-ashtu si bënte E. M. Forster-ndërmjet karaktereve ‘të zakonshëm’ dhe atyre të “ ngatërruar’?

“Nëse do të përshkruash dikë që është i zakonshëm, ashtu si edhe e bën fotografi, nga pikëpamja ime mund të quhet një dështim. Nëse ju do e ndërtoni atë, edhe thjesht nga ajo që dini, atëherë do t’i ketë të treja dimensionet”.

Cilin nga karakteret tuaja e këqyrni me një afeksion të veçantë?

“Kjo do të përbënte një listë shumë të gjatë”.

Atëherë juve ju pëlqen të lexoni drejt në librat tuaja-pa ndjerë nevojën se ka do të donit të bënit ndryshime?

“Unë i lexoj librat e mi ngandonjëherë, thjesht që të më ngrenë shpirtërisht, kuptohet kur e kam të vështirë të shkruaj, e ky është momenti kur kujtoj se ishte gjithmonë e vështirë dhe gati e pamundshme ngandonjëherë për të shkruar”.

Si i cilësoni personazhet tuaja?

“Sa më mirë që të mundem”.

A vinë direkt titujt tek ju ndërsa jeni duke i shkruar historitë?

“Jo. Unë bëj një listë me tituj, fill pasi e kam mbaruar historinë apo librin-ngandonjëherë kam më shumë se njëqind syresh. Atëherë filloj t’i eliminoj , ngandonjëherë ndodh që e bëj për të gjitha”.

Dhe ju e bëni këtë edhe kur ndodh p.sh. si me atë historinë- titulli i të cilës është mbështetur nga teksti-“Hills like White Elephants”?

“Po. Titulli vjen paskëtaj. P.sh. u hasa me një vajzë në Prunier ku kisha shkuar për të ngrëna goca deti para drekës. E dija se kishte bërë një abort. Ia dola të takoheshim dhe ne folëm, jo rreth kësaj, por gjatë rrugës duke u kthyer në shtëpi, ndërkaq unë mendoja vetëm për historinë, duke e lënë drekën pas dhe duke e kaluar atë mbrëmje teksa kam shkruar për të”.

Kështu, në kohën që nuk shkruani , mbeteni në mënyrë konstante vëzhgues duke parë për diçka që mund të jetë ende në përdorim.

“Sigurisht. Nëse një shkrimtar ndalon së vëzhguari, ai ka mbaruar. Por ai e bën këqyrjen jo se ka vëzhguar me ndërgjegje sesa ka menduar sesi do jetë e dobishme. Ndoshta kjo do të ishte e vërtetë që në fillim. Por më vonë, më duhet të them se asgjë që shikon shkon drejt një rezerve të madhe të gjërave, që ai i di ose i ka parë. Duhet që të dish si ta përdorësh idenë, unë gjithmonë përpiqem të shkruaj me atë që e quaj principin e ajsbergut. Ka shtatë te tetat e ajsbergut nën ujë, por çdo pjesë që tregon mbi ujë. Çdo gjë që dini ju mund ta eliminoni dhe ajo vetëm jua forcon ajsbergun tuaj. Është pjesë, e cila nuk tregohet. Nëse një shkrimtar lë jashtë diçka sepse ai nuk e di do të ketë një vrimë të tërë në histori.

The Old man and the Sea (Plaku dhe Deti) mund të ishte shkruar në mijëra faqe dhe kishte mundësi që për çdo karakter në fshat të mund të futej dhe të përshkruheshin të gjithë proceset sesi ata mundeshin të jetonin, si kishin lindur, arsimuar, bërë fëmijët dhe të tjera gjëra. Kjo gjë është bërë në mënyrë të mrekullueshme dhe krejt mirë nga shkrimtarë të tjerë. Gjatë të shkruarit, juve jeni i kufizuar nga ajo që ka qenë gati e bërë në mënyrë të kënaqshme prej të tjerëve. Kështu që u  përpoqa të mësoj për të bërë diçka tjetër. Së pari, u përpoqa të eliminoj çdo gjë të panevojshme për të shpënë aty eksperiencën e lexuesit, në mënyrë që pas tij ose asaj që ka lexuar diçka të bëhet krejt pjesë e eksperiencës së tija apo të saj dhe të duket aktuale me atë që ka ndodhur. Kjo është shumë e vështirë për tu bërë dhe më duket se punova shumë për këtë.

Gjithsesi, për t’u hedhur tek fakti sesi është bërë kjo pjesë, më duhet t’ju them se pata një fat të pabesueshëm këtë kohë dhe munda të mbartja të gjithë eksperiencën dhe kjo kishte qenë një fakt, që s’e kisha mbartur ndonjëherë. Fati ishte se kisha në kokë një njeri të mirë dhe një djalë të mirë dhe më vonë edhe modelin e një shkrimtari, që nuk besonte se kanë mbetur ende gjëra. Atëherë oqeani mjaftonte për të shkruar për vetëm një njeri, ashtu si ishte ai. Kështu që më duket se pata fat këtu. Kisha llogaritur reagimin e bashkëshortëve dhe e dija këtë. Kështuqë e lashë jashtë këtë. Pashë në një shkollë (apo lëvozhgë)më shumë se pesëdhjetë sperma balenash në të njëjtën rrjedhë uji dhe njëherë kam goditur me fuzhnje njërën që ishte gati gjashtëdhjetë këmbë, por që e humba atë. Kështuqë e lashë dhe këtë subjekt. Të gjithë historitë që dija për fshatin e  peshkatarëve i lashë jashtë. Por njohuritë janë ato që bëjnë pjesën nënujore të ajsbergut”.

Archibald MacLeish ka folur për metodën e mbartjes së eksperiencës tek lexuesit, për të cilën ka thënë se ju p.sh. e zhvilloni, ndërsa e mbulonit me lojërat e basebollit në ato ditët e dikurshme të Kansas City Star. Ishte tamam kjo eksperiencë, e cila është komunikuar deri me detajet më të vogla dhe e ruajtur në mënyrë të afërt që pati efektin e ndikimit të së gjithës dhe bërjes së lexuesit të ndërgjegjshëm për atë që ai deri më atëherë e njihte thjesht nga vetëm nënvetëdija e tij...

“Anektoda është apokrife. Unë kur s’kam shkruar për baseball-in në Star. Ajo që Archie mundohet të kujtojë është sesi unë u përpoqa të mësoja në Chicago rreth vitit 1920 dhe isha duke parë për gjëra të pavërejtura, të cilat bënin emocione, ashtu si rruga që bën një outfielder (basebolli) që tund dorezën e tij pa parë pas se ku bie, si rrjedha e rrëshirës mbi kanavacë nën shputën e sheshtë të atleteve të luftëtarit, apo ngjyra gri e lëkurës së Jack Blackburn, kur ai sapo ka ardhur nga lëvizja dhe gjërat e tjera, që i vëren me kujdes vetëm një vizatues skicash. Ju e keni parë ngjyrën e çuditshme të Blackburn dhe prerjet e vjetra me brisk dhe rrugën sesi ai e vendos një njeri para se t’i mësojë historinë. Këto ishin gjërat e vërteta, të cilat ju lëvizin juve para se të merrni vesh historinë”.

A keni përshkruar ndonjëherë ndonjë lloj situate për të cilën kishit njohuri personale?

“Kjo është një pyetje e çuditshme. Nga njohuritë personale doni të nënkuptoni dhe njohuritë joshpirtërore? Në këtë rast, përgjigjja është pozitive. Një shkrimtar, nëse ka ndonjë gjë në mëndje, nuk e përshkruan dot. Ai e shpik apo e bën atë nga njohuritë personale dhe jopersonale dhe ngandonjëherë duket të ketë pasur njohuri të pashpjegueshme, të cilat mund të vinë që nga eksperiencat e huaja raciale apo ato familjare. Kush e mëson pëllumbin e zbutur që të fluturojë si do ai vetë; ku e gjen trimërinë një dem luftimi apo si e mpreh nuhatjen qeni i gjuetisë? Ky është një përpunim apo një kondensim mbi një material që ne po flasim për kohën e Madridit, bash në atë kohë, kur kokës time nuk mund t’i besohej aq shumë”.

Sa i veçuar jeni ju nga një eksperiencë e mëparshme përpara se të shkruani me terma fikshëni? Ajri afrikan a s’ju ka goditur vallë, për shembull?

“Kjo varet nga eksperienca. Një pjesë e juaja ka një veçim të përgjithshëm që nga fillimi. Një pjesë tjetër është shumë e përfshirë në të tërë. Mendoj se nuk ka ligje sesa shpejt dikush duhet të shkruajë rreth subjektit. Kjo do të varet gjithnjë sesa mirë do mund të rregullohet individi me fuqitë e tij apo të saj rikuperuese. Sigurisht është e vlefshme për një shkrimtar të stërvitur që të përplaset direkt me një aeroplan që digjet. Ai mëson disa gjëra të rëndësishme shumë shpejt. Kudo që të jenë ato të përdorimit,  ato kushtëzohen nga mbijetesa. Të mbijetosh, me nder, që duket se po del pak mode dhe që shoqërohet me gjithë fjalët e rëndësishme është më e vështirë sesa kurrë dhe po aq e rëndësishme edhe për një shkrimtar. Ato që nuk zgjasin janë gjithmonë më të dashurat, që kur asnjë s’ka për t’i parë ato në luftimet e tyre të gjata, të mërzitshme, të pakuptueshme, luftërat-e-pa-dhëna ose luftëtarët e pakuptuar, bash ata që e bëjnë për të treguar diçka- ashtu si ata që besojnë se çfarë do të bënin para se ata të vdisnin. Ata që vdesin  apo që ikin shpejt dhe lehtë dhe me çdo arsye të mirë janë më të preferuarit sepse ato ndjenja janë më të kuptueshme dhe më humane. Dështimi dhe maskimi i mirë i frikacakëve janë më human dhe shumë më të dashur”.

A mund t’ju pyes se deri në çfarë shtrirje - shkrimtari duhet të përfshijë vetveten me problemet socio-politike të kohës së tij?

“Çdokush ka ndërgjegjen e tij dhe nuk do të ketë rregulla rreth asaj sesi mund të funksionojë një ndërgjegje. Të gjithë ju mundeni të jeni të sigurt rreth mendjes politike të një shkrimtari, i cili i shkon punës së tij dhe që mund të zgjasë derisa ju do mund të jeni larguar nga politika, kur ju e lexoni ende. Shumë nga ata të ashtuquajturit shkrimtarë të listuar politikisht i ndryshojnë politikat e tyre në mënyrë të vazhdueshme. Kjo është shumë tërheqëse për ta dhe njësoj edhe për pikëpamjet e tyre në letërsi dhe politikë. Ngandonjëherë ato kanë madje mundësi edhe t’i rishkruajnë pikëpamjet e tyre...dhe në nxitim. Ndoshta mund të respektohet kjo në formën e kërkimit të gëzimit”.

A ka mundur të ndikojë influenca politike e Ezra Pound tek izolacionisti Karper që të kishte pastaj ndonjë efekt për besimin tuaj, që poeti duhej të çlirohej nga Spitali i Shën Elisabetës?

“Jo. Aspak. Unë besoja se Ezra duhej të lirohej dhe të lejohej të shkruante poezi në Itali ose të largohej për ta larguar nga politika*. Do isha i kënaqur që ta shikoja Kasper në burg sa më shpejt që të ishte e mundur. Poetët e mëdhenj nuk janë domosdoshmërisht guida për vajzat apo udhëzues për mjeshtërat e skautizimit dhe as merren si influenca të mira për të rinjtë. Të kujtojmë disa prej tyre: Verlaine, Rimbaud, Shelley, Byron, Baudelaire, proust, Gide nuk mund të kufizoheshin për t’i ndaluar që të ishin shembull nga mënyra e të menduarit, mënyrat e tyre të sjelljes apo moralin e tyre nga Kasperat lokalë. Jam i sigurt se kjo do të dojë një shënim në fund të faqes, kjo lloj përgjigje për ata që do e lexojnë gati dhjetë vjet më vonë se kush ishte Kasper”.

A mund të thoni se keni pasur ndonjëherë ndonjë qëllim didaktik?

“Didaktikë është një fjalë, me të cilën është abuzuar dhe tashmë quhet e prishur. Death in the Afternoon është një libër instruktues”.

Ka qenë thënë se një shkrimtar vetëm përshtatet me një tjetër në një apo më dy ide përgjatë punës së tij. A mund të na thoni nëse puna reflekton thjesht një apo dy ide?

“Kush e ka thënë këtë? Kjo më duket mua shumë e thjeshtë. Një njeri që thotë është e mundur të kishte vetëm një ose dy ide”.

Mirë, ndoshta do të jetë më mirë të flasim në këtë mënyrë: Graham Greene thotë se një pasion sundues jep në një raft romanesh unitetin e një sistemi. Ju edhe vetë keni thënë besoj se shkrimet e mëdha dalin jashtë nga sensi i padrejtësisë. A e konsideroni të rëndësishme që një romancier të dominohet në këtë lloj mënyre-nga një lloj i tillë sensi shtrëngues?

“Z. Greene ka lehtësinë për të bërë deklarata që unë nuk i posedoj dot. Do të ishte e pamundur për mua të bëja përgjithësime rreth një rafti romanesh apo tufe shapkash apo tufë patash. Megjithatë, unë përpiqem që gjithsesi të përgjithësoj. Një shkrimtar pa sensin e drejtësisë dhe të padrejtësisë do të ishte më mirë të redaktonte vjetarin e shkollës për fëmijët e jashtëzakonshëm, që dikur përpiqeshin të shkruanin romane. Një tjetër përgjithësim. Ju e shikoni që ato nuk janë kaq të vështira kur ato janë tejet të qarta. Dhurata më thelbësore për një shkrimtar të mirë është të ndërtojë, të bëjë një provë goditje apo një si detektor koti. Ky është radari i shkrimtarit dhe të gjithë shkrimtarët e mirë e kanë atë”.

Përfundimisht dhe një pyetje thelbësore: Si një shkrimtar krijues, çfarë mendoni se është më funksionale në artin tuaj? Pse përfaqësimi i një fakti është më shumë sesa vetë fakti?

“Pse duhet të ngatërrohemi me këtë? Nga gjërat që kanë ndodhur dhe nga ato ashtu si ekzistojnë dhe nga të gjithë gjërat që dini dhe gjithë ato që s’mund t’i dini- ju mund të bëni diçka vetëm përmes shpikjes tuaj, e cila s’ka të bëjë me përfaqësimin, por është një gjë krejt e vërtetë, madje edhe më e madhe sesa çdo gjë që është e vërtetë dhe e gjallë dhe ju e bëni atë të gjallë dhe nëse ju e bëni atë mirë shumë, juve do t’i jepni asaj vetë pavdekësinë. Kjo është arsyeja sepse ju shkruani dhe për asnjë arsye tjetër që dini. Por çfarë mund të ndodhë me gjithë arsyet që nuk i di askush?”

*Më 1958 Gjykata Federale në Washington D.C i ka hedhur poshtë të gjithë akuzat kundër Pound, duke mundësuar rrugën për nxjerrjen e tij nga Shën Elisabeta.

*Përktheu nga origjinali Ben Andoni.

Kush është Hemingway

SKEDA

Ditëlindja:      21 korrik 1899

Vendlindja:    Cicero, Illinois

Ditëvdekja:    2 korrik 1961

Vendvdekja: Ketchum, Idaho

Nënshtetësia: Amerikanë

Zhanri:           Dramë

Ernest Hemingway (Ernest Heminguej) ishte një shkrimtar amerikan tepër i njohur në kohën e tij, por më shumë pas vdekjes. I përket shkrimtarëve të periudhës klasike të letërsisë amerikane. Ernest Heminguej, në profilin e tij shkrimtaresk, përfaqëson në mënyrë të shkëlqyer realizmin letrar në ShBA.

I konsideruar nga shumëkush si strehë e brezit të humbur, Heminguej vazhdon të mbetet shkrimtari më i shquar amerikan. Proza e tij e gjallë shquhet për nga thjeshtësia mahnitëse, dialogu i thjeshtë plotë jetë. Personazhet kryesore të Heminguejit janë gjithnjë luftëtarë të paepur, me dinjitet krenar, toreador, përballë gjendjes së nderë që po përjetonte padrejtësisht brezi i humbur, brez në kurrizin e të cilit rëndoi më së shumti Lufta e Parë Botërore.

Ky shkrimtar kolosal amerikan është lauruar me shpërblime prestigjioze letrare, madje në vitin 1953 ky shkrimtar merr çmimin Pulitzer me “Plaku dhe deti”. U vetëvra me 2 korrik të vitit 1961 vetëm tre javë para 62-vjetorit të lindjes së tij. Në gjuhën shqipe janë përkthyer një varg romanesh e vëllimesh me prozë tregimtare të këtij shkrimtari. Vlen të përmenden shqipërimet kolosale të Ismail Kadaresë dhe Vedat Kokonës.