TRUMAN Capote: Stili nuk arrihet kurrë me ndërgjegje

Kjo intervistë është bërë me një nga rrëfimtarët më të mëdhenj dhe më të veçantë të shekullit të XX. Me një kulturë të gjerë, por më shumë me një individualitet të spikatur, ai rrëfen teknikat e punës së tij dhe veçoritë e ndryshme: sesi nisi të shkruaj; kush ndikoi për këtë; dhe fazën e parë të krijimeve të tij. Pak e njohur, por Capote është dhe një nga reportazhistët më të mirë të kohës së tij, një shembull për gazetarët e shkruar...Në këtë intervistë të Paris Revieë shpaloset e gjithë bota e tij e veçantë...

Truman Capote jeton në një shtëpi të madhe ngjyer me të verdhë në Brooklyn Heights, të cilën ai e kishte rirregulluar vetëm pak kohë më parë me shije dhe elegancë, dhe që përbën në përgjithësi edhe ndërmarrjen e tij të fundit. Ndërsa po hyja, e shqova befas teksa ai dukej se ishte plotësisht brenda bashkë me shpatullat dhe kokën e tij, tek një kuti e re e sapoardhur, që përmbante një luan prej druri.

“Atje!” bërtiti ai, ndërsa po e tërhiqte atë drejt një vendi të ri origjine, mes një rrëmuje të tërë tallashi dhe ashklash. “A të ka rënë rasti të shikosh ndonjëherë ndonjë gjë kaq të mrekullueshme? Ja, kjo është. E pashë dhe e bleva. Tashmë është i gjithi imi”.

“Është pak si i stërmadh”, i thashë. “Ku keni ndërmend ta vendosni?”

“Pse, ...kuptohet natyrisht te oxhaku”, tha Capote. “Tani hajde e shkojmë drejt e në dhomën e ndenjes, ndërsa mua më duhet të gjej dikë ta pastroj këtë katrahurë”.

Dhoma e ndenjes ishte me karakteristika viktoriane dhe përmbante koleksionin më intim të objekteve të tij të artit, që i kishte vetë në zotërim Capote dhe ‘thesaret personale’, të cilat ishin të gjitha të sistemuar thjesht mbi tavolinat e lustruara dhe raftet prej bambuje, diçka që të kujton përmbajtjen e xhepit të një djali të vogël çapkën. Kishte, për shembull, një vezë Pashke, që e kishte sjellë nga Rusia, pastaj një qen hekuri. Më tej, diçka të keqe për tu veshur; një kuti Faberge; disa mermere; një fryt qeramike bluje; mbajtëse letrash; kuti Battersea; kartolina me imazhe pikturash dhe fotografi të vjetra. Më shkurt gjithçka që mund të duket e përdorshme apo e dobishme në aventurat e ditës dhe e marrë përgjatë të gjithë botës.

Vetë Capote, me gjithë veten e tij, të përshtatej shumë mirë me këtë përshtypje dhe madje qysh në shikimin e parë. Ai është i vogël dhe po aq biond me balluke që ngulmojnë t’i bien drejt syve ndërsa buzëqeshja e tij është e papritur dhe plot dritë. Afrimi i tij me gjithkënd , që është për momentin i ri, përmban një lloj kurioziteti të hapur dhe miqësie. Ai mund të merrej gjithnjë me ndonjë gjë dhe në fakt duket vetëm pak se është gati për të folur. Ka dhe diçka tjetër rreth tij, megjithëse, kjo të bën të ndjeni se është më mirë qoftë edhe sikur të ishte dëshira e tij se do ishte e vështirë për ta tërhequr një si rrobë leshi mbi sytë e tij...por ndoshta këtë, është më mirë për të mos e provuar.

Befas vjen një tingull që tregon si kacafytje në hall dhe Capote vjen i paraprirë nga një bulldog i stërmadh me fytyrë të bardhë.

“Ky është Bunky”, thotë ai.

Bunky më nuhati nga sipër dhe ulet.

Kur filluat të shkruanit?

“Kur isha fëmijë- në moshën dhjetë apo njëmbëdhjetë vjeçare ndërsa jetoja afër Mobile. Më duhej të shkoja në qytet të Shtunave tek dentisti dhe atje iu bashkova rastësisht Klubit Sunshine, që ishte i organizuar nga Mobile Press Register. Kishte atje dhe një seksion kushtuar fëmijëve për diskutime, që lidheshin me të shkruarit dhe për imazhet me ngjyra dhe kështu që unë çdo të Shtunë në mbrëmje i bashkohesha diskutimit-sepse ata kishin pastaj një parti me Nehi të lirë dhe Coca-Cola. Çmimi për diskutimet mbi  shkrimet e tregimeve të shkurtra ishte qoftë një pony apo një qen, që mua më dukej sikur i kisha harruar, por që në fakt i doja marrëzisht. Kisha vëzhguar aktivitetet e disa fqinjëve që s’ishin aq të mirë kështu që shkrova një roman á clef, të quajtur “Old Mr. Busybody” dhe e futa atë në diskutimin e radhës. Diskutimi i parë për të ndodhi një të dielë, nën emrin tim të vërtetë Truman Streckfus Persons. Vetëm që dikush papritur arriti të kuptojë se unë me këtë rast po shërbeja në krijimin e një skandali të vogël lokal duke përdorur fikshënin dhe kuptohet se diskutimi i dytë nuk u bë më kurrë. Natyrisht që nuk fitova gati asgjë”.

Ishit i sigurt qysh atëherë se donit që të bëheshit shkrimtar?

“Kuptova se dëshiroja që të isha shkrimtar. Por, s’isha i sigurt nëse do mundesha derisa u bëra pesëmbëdhjetë apo diçka e tillë. Në atë kohë, kisha nisur pa fare modesti që tu dërgoja rrëfenja drejt revistave dhe formacioneve letrare tremujore. Natyrisht ndodh se asnjë shkrimtar nuk e harron botimin e ti të parë; por një ditë të mrekullueshme kur isha plot shtatëmbëdhjetë vjeç, kam pasur njëkohësisht konfirmimet e të parës, të dytës dhe të tretës të gjitha bashkë me postën e mëngjesit. Ah, por unë jam këtu që t’ju tregoj, trallisjen prej habisë që nuk e thashë dot me asnjë fjalë të vetme!”

Çfarë keni shkruar në fillim?

“Tregime të shkurtra. Dhe sërish, ambicia ime e patundur ende i vërtitet kësaj lloj forme. Kur i kam zbuluar ato në mënyrë më serioze, kuptova se tregimet e shkurtra dukeshin tek mua shumë më të vështira dhe një formë shumë e disiplinuat e prozës ekzistuese së shkruar. Çfarëdo kontrolli dhe teknike që mund të kisha mbi to, këtë ia detyroja më shumë stërvitjes sime në këtë medium”.

Çfarë do të thuash në mënyrë më të qartë me “kontroll”?

“Dua të them elementit të ruajtjes ndaj një dorëzimi të lartë emocional dhe stilistik mbi materialin tënd. Quani atë përpikmëri dhe shko në dreq çfarë-do-tjetër, unë besoj se një rrëfim mund të mbytet prej një ritmi me cene në një fjali-veçanërisht nëse ndodh drejt fundit-apo edhe një gabimi në perifrazimin, por pse jo edhe në shenjat e pikësimit. Henry James është mjeshtri i gjysmë kolonës. Hemingëay është i paragrafit të parë fare. Nga pikëpamja e veshit, Virginia Ëoolf nuk shkroi kurrë qoftë edhe një frazë të vetme të keqe. Nuk dua të them këtë të gjithë për të lënë të nënkuptohet se unë u praktikova me sukses me atë që predikoj. Thjesht, u përpoqa dhe kjo është e gjitha”.

Si ia arrin një shkrimtar- teknikës në tregimin e shkurtër?

“Që në momentin që një tregim i shkurtër realizohet ndeshet me problemet e tij teknike, ku qartësisht dikush nuk mund të përgjithësojë rreth elementit mbi një dy-kohëve-dy-të njëjtave-katër bazave. Vetëm se duke gjetur formën e drejtë për historinë tënde, atëherë është e thjeshtë pastaj të realizosh rrugën më të natyrshme për të rrëfyer historinë. Testi nëse është apo s’është i aftë një shkrimtar që të zbulojë trajtën natyrale të rrëfimit është tamam kjo për mua: Pasi e lexon atë, mund ta imagjinosh atë ndryshe apo mund të ndodhë që të heshtë imagjinata juaj dhe të duket për ju një gjë absolute dhe finale? Ndodh si me një portokall që është krejt i mbaruar. Ashtu, pra si një portokall që është diçka që natyra e ka bërë shumë drejt”.

A shkojnë shpesh modelet që përdor një shkrimtar në përmirësimin e teknikave të tij?

“Puna është i vetmi aparat që unë njoh. Shkrimi ka ligjet e perspektivës, të dritës dhe hijes, ashtu si edhe piktura apo muzika. Nëse ju keni lindur duke i ditur këto, atëherë është mrekulli. Nëse jo, duhet që t’i mësosh. Kështu rindreqni rregullat, që t’ju përshtaten më shumë. Madje edhe Joyce, mospërfillësi ynë më i madh ekstrem ishte një zanatçi madhështor; ai mundi të shkruante Uliksin sepse ai mundi të shkruante më parë Dublinasit. Shumë shkrimtarë duken se e vlerësojnë shkrimin e tregimit të shkurtër bash si një lloj ushtrimi të gishtave. Dhe, në të tilla raste, është e vërtetë se vetëm gishtërinjtë e tyre janë duke u ushtruar”.

A kishit shumë inkurajim në ditët e hershme dhe nëse kështu, nga cili?

“O Zoti im! Kam frikë se e keni lënë veten, që të përfshiheni në një sagë të tërë sajimesh. Përgjigja është strofulla e gjarprit për Jo-në dhe pak –Po. Ju e kuptoni, që jo së bashku por afër dhe gjerësisht, se fëmijëria ime ka kaluar në disa pjesë të ndryshme të vendit dhe mes njerëzve të pajisur me një si dukje ndaj një qëndrimi kulturor. E cila kishte të ngjarë të thuhej se nuk ishte një gjë shumë e keqe në një pikëpamje të gjerë. Ajo më ka forcuar mua shpejt për të notuar në të vërtetë kundër rrymës dhe në disa hapësira, ku unë kam zhvilluar ashtu si duhet muskujt në barrikada të vërteta, veçanërisht në artin e përfshirjes me armiqtë e tij, një art jo më pak i nevojshëm sesa njohja, e cila ishte e vlerësuar për miqtë e tij. Por le të shkojmë pas. Natyrisht, në mjedisin e lartpërmendur unë mendohesha si një eksentrik , që ishte mjaft i përshtatshëm dhe për përcaktimin budalla, dhe që unë e kisha tamam zët. Megjithatë e përçmoja shkollën-apo shkollat, dhe për këtë arsye më duhej që t’i ndryshoja shpesh-dhe vit pas viti dështoja qoftë edhe në objektivat më të thjeshtë, por kurrë pa i neveritur apo u mërzitur. Luaja hookey (tip loje me letra) të paktën dy herë në javë dhe vazhdimisht zhdukesha nga shtëpia. Njëherë u zhduka me një mik, që jetonte në rrugën time-një vajzë që ishte më e madhe se unë dhe që më vonë në jetë arriti një lloj fame. Për arsyen se ajo ka vrarë rreth një duzinë me njerëz dhe u ekzekutua me karrige elektrike në Sing Sing. Dikush shkroi dhe një libër për të. Ata e quanin Lonely Hearts Killer (Vrasësja vetmitare me zemër). Por atje do të bredh sërish. Ah, mirë, përfundimisht, kujtoj se isha gati dymbëdhjetë vjeç dhe drejtori i shkollës bëri një telefon në shtëpinë time dhe u tha prindërve të mi, se sipas opinionit të tij dhe sipas opinionit të fakultetit, unë isha “jonormal”. Ai mendoi se do bëhej kështu i ndjeshëm për familjen time dhe që do ndikonte nga ana e këtij veprimi human që të më dërgonin në disa shkolla speciale, të pajisura me ato tipet e titujve, ku janë përcaktime kopilësh nga pas. Çfarëdo që të kenë ndjerë nga pas privatisht prindërit, kuptohet se e gjithë familja ime ka marrë një fyerje zyrtare dhe në përpjekje për të provuar se s’isha jo normal, menjëherë më paketuan dhe më dërguan direkt drejt një klinike studimi psikiatrik në një universitet në Lindje, ku mua më është kontrolluar IQ. Mua më pëlqeu shumë ajo-dhe a mund ta merrni dot me mënd? Erdha në shtëpi si  një gjeni, të paktën i shpallur kështu nga shkenca. Nuk e di se kush ishte tani më shumë i goditur: mësuesit e mi të mëparshëm, ata që refuzuan ta besojnë këtë apo familja ime që nuk donte të besonte atë-ata donin thjesht të shpresonin që tu thuhej se isha një djalë i këndshëm dhe normal. Ha, ha! Por për sa më përket mua, kam qenë jashtëzakonisht i kënaqur- dhe duke u endur shikoja vazhdimisht veten në pasqyrë dhe thithja faqet dhe mendoja me veten, djali im, je ti dhe Flaubert apo Maupassant apo Mansfield apo Proust apo Çehov apo Woolf, kushdo që të ishte idoli i atij momenti në kokën time.

Fillova të shkruaj seriozisht i frikësuar-dhe mëndja ime më buçiti nga pastaj për çdo natë apo netët e tjera në vazhdim dhe nuk mendoja gjë tjetër veç faktit se do kisha kohë të flija në të vërtetë për shumë vjet me radhë. Derisa kam zbuluar se ëhiskey do të më qetësonte mua më shumë. Isha kaq i ri, pesëmbëdhjetë vjeç që ta blija vetë atë, por për fat kisha disa shokë më të vjetër që ishin shumë të detyruar të më bënin nder, ndaj unë shpejt fillova të koleksionoj një valixhe plot me shishe. Aty ishte çdo gjë që nga konjaku i manaferrave deri te konjaku Bourbon. E mbaja të fshehur në banjo këtë valixhe. Shumë nga pijet i pija vonë në mbrëmje; në mënyrë që unë të përtypja një dorë plot me Sen Sen dhe të shkoja pastaj poshtë për të ngrënë sillën, ku sjellja ime, qetësia ime e xhamtë gradualisht u rrit dhe u bë një burim i shtangies së përgjithshme të familjes. Një nga kushurinjtë e mi thoshte: ´Në të vërtetë se kuptoj mirë, por do të betohesha se ai është një pijanec i thekur`. Mirë, natyrisht që kjo ishte një komedi e vogël, nëse ishte e tillë-dhe që kuptohet se mbaroi me zbulimin dhe me disa shkatërrime dhe isha jo më shumë se drejt një kalimi në fantazi përpara se të kaloja në një gjë tjetër. Sërish, pashë që isha sërish jashtë të natyrshmes. Ju më pyetët rreth inkurajimit. Personi i parë që më ka ndihmuar ndonjëherë mua në të vërtetë ishte çuditërisht një mësues. Një mësues i anglishtes që kisha në shkollë të mesme, Catherine Wood, që më forcoi ambiciet për çdo ditë dhe ndaj të cilës do të jem gjithnjë mirënjohës. Më vonë, që nga koha që unë fillova të botohesha kam pasur të gjithë inkurajimin që ndokush do të donte, veçanërisht nga Margarita Smith, redaktorja e fikshënit në Mademoiselle, Mary Louise Asswell e Harper’s Bazaar dhe Robert Linscott të Random House. Ju do mund të ishit vërtet një llupës për të pyetur për më shumë fat të mirë apo destin sesa unë pata në të vërtetë në fillim të karrierës sime”.

A mundën tre redaktorët që ju përmendet të inkurajonin si duhet- thjeshtë duke ju blerë librat apo në të njëjtën kohë bënë dhe vërejtjet e tyre?  

“Mirë, nuk mund të imagjinoj asgjë më shumë sesa të kesh dikë që të blej punën tënde. Unë s’shkrova kurrë-në të vërtetë sepse jam i paaftë fizikisht-në çdo gjë për të cilën s’mendoj më parë se do të jetë e paguar.

Por faktikisht personat e përmendur dhe disa të tjerë po ashtu të gjithë kanë qenë të mrekullueshëm me këshillat e tyre”.

A ju pëlqen ende ndonjë gjë që e keni shkruar kohë më parë dhe që ju duket si gjërat e shkruara tani?

“Po. Për shembull, verën e fundit unë lexova romanin tim Other Voices, Other Rooms për të parën herë që nga koha kur ishte botuar tetë vjet të shkuara dhe ishte krejtësisht sikur isha duke lexuar diçka të huaj. E vërteta është se jam i huaj në këtë libër; personi që e shkroi- që dukej të kishte kaq pak në përgjithësi me vetë veten time. Mentalitetet tona, temperaturat tona të brendshme janë krejt të ndryshme. Përveç bezdisë kishte një intensitet të habitshëm, një voltazh të vërtetë. Jam shumë i kënaqur se kam qenë i aftë për të shkruar librin kur e kam bërë, përndryshe që kurrë s’do të kishte qenë shkruar. Më pëlqen The Grass Harp dhe disa nga tregimet e mia të shkurtra, megjithëse jo “Miriam”, i cili është një frenim i mirë por asgjë më shumë. Jo, unë preferoj “Children on Their Birthdays” dhe “Shut a Final Door” dhe ah dhe disa të tjera, veçanërisht një rrëfim që shumë njerëz gati se kujtojnë fare “Master Misery” që është dhe në koleksionin tim të A Tree of Night”.

.

Ju pak më parë keni botuar një libër rreth udhëtimit të Porgy and Bess në Rusi. Një nga gjërat shumë interesante rreth stilit ishte ndjenja e pazakonshme madje duke e krahasuar atë me raportimin e gazetarëve, që kanë kaluar vite të tëra duke regjistruar apo duke mbledhur ngjarje në një rrugë më të paanshme. Dikush ka pasur përshtypjen se ky version tentonte të ishte afër të vërtetës sa më shumë të ishte e mundur -për të kaluar pastaj përmes syve të një tjetri, që ishte kureshtar kur ju merrni parasysh se shumë nga punët tuaja kanë qenë të karakterizuara nga cilësia shumë personale.

“Aktualisht, nuk e kam shumë parasysh stilin e këtij libri dhe The Muses Are Heard, ashtu si shquhet është ndryshe nga stili im e fikshënit. Ndoshta përmbajtja, dhe fakti që është për ngjarjet e vërteta, bën që të duket kështu. Pas të gjithave, Muses është një raportim i drejtpërdrejtë dhe në raportim, ku dikush është i okupuar që me letërsinë dhe hapësirën të përfshihet pa komente-dikush mund arrijë në thellësitë e menjëhershme në mënyrën sesi mund t’i shkojë dikush fikshënit. Megjithatë, një nga arsyet që kam dashur të bëj reportazhe ishte që të provoja se mund ta aplikoja stilin tim në realitetet e sotme të gazetarisë. Por besoj se metoda ime e fikshënit është njësoj e veçuar-dhe emocionalisht më bën mua ta humb kontrollin e shkrimit: Më duhet të zbrazem krejt nga emocionet para se të ndjehem klinikisht i aftë për të analizuar një projekt dhe për aq sa jam i koncentruar në një nga ato gjëra që kanë të bëjnë me ligjet e arritjes së teknikës së vërtetë. Nëse fikshëni im duket më shumë personal, ndodh sepse ai varet nga individualiteti i vetë artistit dhe zbulimi i hapësirës: vetë imagjinata e tij”.

Si arrini që të zbrazeni nga emocionet? A është thjesht një mënyrë e të menduarit rreth një historie mbi një gjatësi të caktuar kohe apo ka dhe gjëra të tjera për tu marrë në konsideratë?

“Jo, nuk mendoj se është thjesht një çështje kohe. Supozojmë se ju nuk hani asgjë tjetër veç një molle në jave. Padyshim që ju do të zbrazni krejt shijen tuaj për mollët dhe do të dini më shumë sepse ato kanë atë shije, që kanë. Me kalimin e kohës, shkrova një histori se nuk do të isha më i uritur për të, por ndjeva se e kisha tërësisht aromën e saj. Artikujt e Porgy and Bess nuk kanë lidhje me këtë çështje. Kjo është raportuar dhe “emocionet” nuk janë të përfshira aq shumë-të paktën jo në territoret e vështira dhe personale të ndjenjës për të cilën dua të flas. Më duket se dua t’ju kujtoj që duke lexuar kam marrë vesh se Dickens, ashtu si ai shkruante, mbytej me të qeshura me humorin e tij, ashtu si kullonte në lotë mbi të gjithë faqet, kur i vdiste ndonjë nga karakteret. Teoria ime është se shkrimtari duhet që të konsiderohet për mençurinë e tij dhe t’i thajë lotët, shumë kohë para se të ekspozojë dhe të kërkojë të ndjellë të njëjtin reagim tek lexuesi. Me fjalë të tjera, besoj se intensiteti më i lartë në art në të gjithë trajtat e tij është arritur me një diskutim, shumë të fortë dhe me një kokë të ftohtë. Për shembull A Simple Heart e Flaubert është një histori e ngrohtë dhe e shkruar po aq ngrohtë; por kjo mund të jetë thjeshtë puna e një artisti që është në dijeni më shumë për teknikat e vërteta për shembull nevojat e tij në letërsi. Jam i sigurt në një pikë që Flaubert mund ta ketë ndjerë historinë shumë thellë-por jo kur e ka shkruar atë. Ose për shumë shembuj bashkëkohorë, duke marrë parasysh atë novelën e shkurtër të Katherine Anne Porter Noon Wine . Ka një intensitet të tillë, një të tillë sens të atyre që do ndodhin dhe sërish shkrimi është i mirë kontrolluar, dhe ritmi i brendshëm i historisë është shumë i papërlyer kështu që ndjej një gjë saktësisht te Zonja Porter se ishte në një të tillë distancë të vërtetë nga materiali i saj.

A ka ndodhur që historitë apo librat tuaj të shkruhen në momente krahasueshmërisht të qetë të jetës suaj apo thjesht librat tuaj më të mirë, janë prodhuar nga stresi emocional?

“Ndjehem shpesh sikur kurrë s’kam jetuar në ndonjë moment të qetë, kuptohet po të mos llogarisni këtu një bindje rastësore të Nembutalit. Megjithatë le të mendojmë më shumë për të: Kam kaluar dy vjet të plota në një shtëpi shumë romantike në majë të malit në Siçeli dhe ndoshta po hamendësoj tani se kjo periudhë mund të quhet e qetë. Zoti e di nëse ka qenë e qetë. Ka qenë ajo kohë kur shkrova The Grass Harp. Por dua të them se një iota stresi, orvatja drejt deadline më bën mua vërtetë mirë”.

Ju keni jetuar jashtë vendit përgjatë tetë viteve të fundit. Pse vendosët të ktheheshit në Amerikë?

“Sepse jam një amerikan dhe nuk do jem kurrë apo nuk kam dëshirë të jem, ndonjë gjë tjetër. Përveç kësaj, më pëlqejnë qytetet dhe New York është një qytet i vërtetë qytet-për qytet. Tjetër, pas një tendosje të tërë prej dy vitesh, në fakt, jam kthyer në Amerikë në çdo një nga këto tetë vjet dhe kurrë s’më kanë zbavitur nocionet e mërgimit. Për mua Evropa përbën një metodë për marrjen e një perspektive dhe një edukate, një ngjitje e gurit në drejtim të maturisë. Por ka edhe një ligj të së ashtuquajturave kthimeve më të zvogëluara dhe dy vjet më parë fillova të vendos: Evropa vërtetë më ka dhënë tepër, por papritmas ndjeva se sikur procesi kishte bërë një si lloj inversi-dhe ishte larguar tutje. Kështuqë kam ardhur në shtëpi, tashmë i ndjerë krejt i rritur dhe i aftë të vendosem atje ku më takonte-që do të thotë se kam blerë një karrige lëkundëse dhe iu ktheva... gurit. Tani, jo tamam në të vërtetë: Kisha për qëllim të bëja disa si kuturisje të shpenguara për aq kohë sa kufijtë qëndronin të hapura”.

A lexoni shumë?

“Tepër shumë. Dhe, madje çdo gjë përfshirë këtu edhe etiketat dhe recetat dhe reklamat. Kam shumë pasion për gazetat-i lexoj çdo ditë të përditshmet e New York dhe botimet e të dielës dhe madje edhe disa revista të huaja. Të vetmet që nuk i blej, arrij t’i lexoj duke qëndruar në vendet e leximit. Lexoj mesatarisht nga pesë libra në javë-dhe gjatësia normale e romanit më merr mua rreth dy orë. Më pëlqejnë shumë thriller-at dhe do më pëlqente që ndonjëherë të shkruaja një të tillë. Megjithëse preferoj fikshënin e shkallës së parë, dhe në pak vitet e fundit, leximet e mia duken se janë përqendruar më shumë në letrat e gazetave dhe biografitë. Kjo nuk më pengon aspak të lexoj ndërsa jam duke shkruar –dua të them se nuk has papritmas ndonjë stil tjetër shkrimtari që të depërtojë në penën time. Megjithëse njëherë, gjatë një leximi të gjatë të James, fjalia ime, shkoi frikshëm gjatë”.

Kush janë shkrimtarët, që ju kanë influencuar më shumë?

“Deri më tani, me aq sa di me ndërgjegje, nuk kam qenë në dijeni të ndonjë ndikimi direkt letrar, megjithëse disa kritikë më kanë informuar se punët e mia të hershme kanë një detyrim ndaj Faulkner, Welty dhe McCullers. Natyrisht, jam një admirues i madh i të treve dhe shtuar këtu edhe Katherine Anne Porte, patjetër. Megjithatë nuk mendoj, kur e shqyrtoj realisht se ata kanë shumë në përgjithësi me njëri-tjetrin ose për mua ndonjë gjë, përveç faktit që ata kanë lindur të gjithë në Jug. Në mes të viteve tridhjetë dhe gjashtëdhjetë kanë qenë kohët ideale- e nëse ato nuk janë moshat e vetme për dorëzimin te Thomas Wolfe-ky më duket një gjeni i vërtetë, atëherë dhe njësoj më duket edhe tani, megjithëse unë nuk mund të lexoj edhe një të vetëm tani. Ashtu si shumë flakë të rinisë që më kanë bërë kanale të thellë të tillë si: Poe, Dickens, Stevenson. I dashuroj ata në kujtesë, por më duken tashmë krejt të palexueshëm. Këta janë më entuziastët, që më mbesin në mënyrë konstante: Flaubert, Turgeniev, Çehov, Jane Austen, James, E.M. Forster, Maupassant, Rilke, Proust, Shaw, Willy Cather- ah por lista është shumë e gjatë, kështuqë do e mbaroj me James Agee, një shkrimtar i mrekullueshëm, vdekja e të cilit dy vjet të shkuara ka qenë vërtetë një humbje shumë e madhe. Punët e Agess, meqë ra fjala, janë më shumë të influencuara nga filmat. Mendoj se po ashtu edhe shumë nga shkrimtarët e rinj kanë mësuar shumë dhe kanë marrë prej teknikave vizuale, anën strukturale dhe teknikat e filmit. E kam realisht këtë”.

Ju keni shkruar dhe për filma, apo jo? Të kujt lloji janë ato?

“Zbavitje. Të paktën një skenë që kam bërë për Beat the Devil, ka qenë tmerrësisht argëtuese. Kam punuar për të me John Huston, kurse skena është bërë aktualisht në një vend në Itali. Ngandonjëherë skenat që duken të goditura tamam, janë bërë që me uljen e parë për shkrim. Aktorët ishin krejtësisht të hutuar-ngandonjëherë edhe Huston nuk dukej se dinte se si po shkonin punët. Natyrisht skenat duhet të shkruhen jashtë një sekuence dhe atje ka momente të veçanta, kur unë mbaja përreth kokës sime planin e plotë real të së ashtuquajturës intrigë. Se ke parë asnjëherë atë? Oh ju duhet ta shihni patjetër. Ka një shaka të mrekullueshme. Megjithëse kam frikë se producenti nuk qesh kurrë. E marrtë dreqi atë. Kurdo që do të ketë ndonjë rivënie, unë do shkoj ta shoh dhe do kaloj vërtetë një kohë të mrekullueshme aty. Seriozisht, megjithatë, nuk mendoj se një shkrimtar ka shumë shanse në paraqitjen e vetes në film, po të mos arrijë të punojë në një raport të ngrohtë me regjisorin apo me vetveten, kur është si regjisor. Është më shumë një medium i regjisorit sesa fakti që filmat janë zhvilluar vetëm nga një shkrimtar, që punon në mënyrë ekskluzive, si skenarist, e që mund të mbahet edhe si një gjeni filmi. Dua të them se fshatari i ndrojtur, ai i vogli i kënaqur Zavattini është një shembull i kësaj. Çfarë sensi pamor! Tetë për qind e filmave të mirë italiane janë bërë me skenarët e Zavattinit-të gjitha me imazhin e De Sica, për shembull. De Sica është një njeri sharmant, një person i jashtëzakonshëm dhe tejet i sofistikuar; megjithëkëtë, ai s’është asgjë më shumë sesa një megafon i Zavatinit, kurse imazhet e tij janë absolutisht krijime të Zavatinit: Çdo nuancë, mënyrë, çdo lloj biznesi është qartësisht i bërë nga skenarët e Zavatinit”.

Cilat janë disa nga zakonet tuaja të shkrimit? A përdorni tavolinë? A punoni gjithmonë në një makinë?

“Jam krejtësisht një autor horizontal. Nuk mund të mendoj po të mos shtrihem, qoftë në krevat apo të shtriqem në shtrirje, por punoj gjithmonë edhe me një cigare dhe një kafe në dorë. Gjatë punës shfryj dhe pi me gllënjka. Dhe kur vjen mbrëmja, unë zhvendosem nga kafja për të prerë një çaj me sherry dhe martinis. Jo nuk përdor makinë shkrimi. Të paktën, jo që në fillim. E shkruaj versionin e parë me laps. Pastaj bëj një rishikim të plotë, gjithashtu me dorë. Esencialisht e mendoj veten si stilist dhe stilistët mund të bëhen famëkeq kur insistojnë të përqendruar për vendosjen e ndonjë presje më shumë apo me peshën e gjysmë kolonës. Përqendrime të këtij lloji dhe koha që mund të më marrë këtë, e irriton përtej durimin tim”.

Dukeni që bëni një dallim në mes të shkrimtarëve që janë stilistë dhe shkrimtarëve, të cilët nuk janë. Cilët shkrimtarë do të quani ju stilistë dhe cilët jo?

“Çfarë është stili? Dhe “pse” ndodh ashtu si pyet Zen Koan, që ai “është thjesht tingulli i një dore”? Askush nuk e di vërtetë; ju, vetë- e dini apo jo. Për mua, nëse do të më shfajësoni më pak nëse ju them, se supozoj se stili është pasqyra e ndjeshmërisë së artistit-më shumë sesa të jetë vetë i kënaqur për punën e tij. Për disa studime, të gjithë shkrimtarët kanë stil-Ronald Firbank, bekuar shpirti i tij, kishte më pak dhe falë Zotit ai e realizoi atë me kalimin e kohës. Por zotërimi i një stili, një stil është dendur një pengesë e një force negative, jo ashtu si duhej të ishte dhe ashtu si është në të vërtetë, që të themi,  E.M.Forster, Colette , Flaubert, Mark Twain, Hemingway dhe Isak Dinesen-bënë një riformim. Dreiser përshembull ka një stil-por oh Dio Buono! Dhe Eugene O’Nill. Dhe Faulkner, aq brilant sa është. Ata më duken të gjithë triumfues mbi të fortën, por me stile negative, stile që nuk mund t’i shtohen komunikimit të vërtetë në mes të shkrimtarit dhe lexuesit. Ka dhe stilistë pa stil-që janë shumë të vështirë, apo shumë të admirueshëm dhe gjithnjë shumë popullorë: Graham Greene, Maugham, Thornton Wilderm John Hersey, Willa Cather, Thurber, Sartre (kujto që nuk i kundërshtohen përmbajtjet), J.P. Marquad dhe të tjerë. Por po, ka dhe një që është një kafshë e tillë si jostilist. Vetëm që ata s’janë shkrimtarë: ata janë daktilografistë. Daktilografistë të këndshëm që lyejnë me paunde ujë letre me plot mesazhe pa formë, pa sy, dhe pa dëgjim. Mirë, cilët janë disa nga shkrimtarët e rinj që duken se kanë një stil? P.H.Newby, Françoise Sagan, diçka. Bill Styron, Flannery O’Connor-që ka disa momente, me vajzën. James Merrill. William Goyen- nëse do të ndalojë të bëjë histerikun. J.D.Salinger-veçanërisht për traditën e bisedës. Colin Wilson? Një daktilografist tjetër”.

Ju keni thënë se Ronald Firbank ka pak gjë,vetëm se ka stil. A mendoni se stili vetëm mund ta bëj të madh një shkrimtar?

“Jo, nuk mendoj kështu-megjithëse, mund të argumentohet, se çfarë ndodh me Proust-in nëse ju e ndani atë nga stili? Stili nuk ka qenë kurrë ndonjë pikë e fortë për shkrimtarët amerikanë. Kjo, edhe pse disa nga shkrimtarët amerikanë kanë qenë më të mirët si stilistë. Hawthorne na ka dërguar drejt një fillimi të mrekullueshëm. Për të tridhjetë vitet e fundit Hemingway, flet vetëm stilikisht, dhe ka influencuar te shumë shkrimtarë në botë, madje më shumë se kushdo tjetër. Për momentin, mendoj se vetëm Miss Porter e di më mirë se kushdo se çfarë mund të thotë për stilin”.

A mundet një shkrimtar të mësojë stilin?

“Jo, Nuk mendoj se stili arrihet me ndërgjegje, dhe jo më shumë sesa arrin me ngjyrën e një syri. Pas të gjithave, stili juaj është thjesht ju. Në fund personaliteti i një shkrimtari ka shumë për të bërë me punën e tij. Personaliteti duhet të bëhet sa më njerëzor. Personaliteti është një fjalë e përulur, dhe unë e di se çfarë do të thotë. Humaniteti individual i shkrimtarit, fjala e tij apo gjestet në drejtim të botës, duhet të shfaqen gati si një karakter që bën kontakt me lexuesin e tij. Nëse personaliteti është i turbullt apo i konfuzuar apo thjesht letërsi, ça ne va pas. Faulkner, Mc Cullers-ata e projektojnë personalitetin tyre menjëherë”.

Është interesante se puna juaj ka qenë shumë e vlerësuar në Francë. A mendoni se stili mund të përkthehet?

“Pse jo? Duke u marrë me autorin dhe vetë përkthyesi, tek e fundit janë binjakë artistikë”.

Mirë, më vjen keq që t’ju ndërpres-por këtu është një nga rrëfimet tuaja të shkurtra që është ende me dorëshkrim me laps? Çfarë ndodh pastaj?

“Le të shikojmë, sepse ka dhe një draft të dytë. Pastaj shtyp një draft të tretë në letër të verdhë, një lloj shumë special i letrës së verdhë. Jo, nuk dua të dal jashtë krevatit për të bërë këtë. E balancoj makinën në gjunjët e mi. Sigurisht, kështu punohet mrekullisht; mund të imagjinoj deri njëqind fjalë në një minutë. Dhe, ah... kur mbaron dhe drafti me letrën e verdhë e vendos dorëshkrimin larg për pak kohë, plot një javë, një muaj, ngandonjëherë edhe më shumë. Kur e nxjerr sërish, e lexoj sa më ftohtë që të jetë e mundur, pastaj e lexoj me zë tek ndonjë shok apo dy dhe vendos se çfarë duhet të ndryshoj dhe nëse duhet apo jo ta botoj më vonë. Kam hedhur disa rrëfime shumë të shkurtra dhe kam përgatitur edhe një roman të plotë dhe një gjysmë tjetër...është gati. Por nëse të gjitha shkojnë mirë, e shtyp versionin përfundimtar me letër të bardhë dhe kjo është e gjitha”.

A është libri i organizuar në kokën tënde përpara se ju ta filloni, apo kur filloni ta shpalosni, ju çudit shtjellimi i tij?  

“Të dyja. Unë vazhdimisht kam iluzionin se e gjitha loja e historisë, ka një start, një mes dhe zhvillimin, që ndodh në mendjen time njëkohësisht-dhe se unë jam duke e parë atë me një si shkreptimë njëherazi. Por kur jam duke e punuar, më ndodhin krejtësisht një numër në infinit surprizash. I falem Zotit sepse surpriza, përdredhja e frazës që vjen në momentin e duhur dhe jashtë diçkaje- është papritur ajo që ndan, atë shtyrje të vogël të gëzuar, e cila e mban gjatë një shkrimtar.

Në një farë kohe, unë mbaja shënime me skica për historitë. Por këtë e pashë me kalimin e kohës si të vdekur për idetë e mia në imagjinatë. Nëse nocionet janë aq të mira, vërtetë ajo ju takon juve, dhe atëherë ju nuk do e harroni kurrë –sepse ajo do t’ju godasë derisa të shkruani”.

Sa nga punët tuaja janë autobiografike?

“Në të vërtetë, shumë pak. Pak, sugjerohet, ndoshta thjesht nga incidentet e vërteta apo personazhet, megjithëse çdo gjë që bën një shkrimtar është në një farë mënyrë autobiografike. The Grass Harp është e vetmja gjë e vërtetë, që kam shkruar ndonjëherë dhe natyrisht se gjithkush mendon që ta shpikë atë të gjithën dhe të imagjinosh që Other Voices, Other Rooms mund të jenë vërtetë autobiografike”.

A keni ndonjë ide të përcaktuar apo projekt për të ardhmen?

“Si të them, po, besoj se kam. Unë kam shkruar gjithmonë atë që ka qenë më e lehta deri më tani: Dua të përpiqem për diçka tjetër, një lloj ekstravagance por të kontrolluar. Dua të përdor më shumë mendjen dhe të përdor më shumë ngjyra.

Hemingway njëherë ka thënë se çdokush mund të shkruajë një roman në vetën e parë. Unë e di tamam se çfarë do të thotë ai tamam, në këtë kohë”.

Ku keni tentuar ju më shumë në ndonjë lloj tjetër arti?

“Nuk e di nëse është art, por kam qenë i shastisur për vite dhe më shumë se çdo gjë që doja ishte dikur të bëhesha një tap dancer. Praktikohesha me buch-k-and-wing derisa çdokush në shtëpi bëhej gati të më vriste. Më vonë, kam luajtur shumë në kitarë dhe fillova të këndoja në klube nate. Kështu që kurseva për kitarën dhe mora mësime për një dimër të tërë, por në fund i vetmi tingull që mund të luaja vërtetë ishte fillimi i një gjëje të titulluar “I wish I were single again”. U lodha kaq shumë prej saj, saqë një ditë vendosa t’ia jepja një të huaji në stacionin e autobusit. Kam qenë i interesuar po ashtu në pikturë dhe kam studiuar për tre vjet, por kam frikë se entuziazmi la vrai chose, s’ishte këtu”.

A mendoni se ju ka ndihmuar ndonjëherë kritika?

“Para botimit, dhe e bërë nga njerëz gjykimi i të cilit ju i besoni, po,... natyrisht që kritika të ndihmon. Por kur diçka botohet, e gjitha ajo që dua të lexoj apo të dëgjoj është vetëm lavdërime. Çdo gjë më pak më lodh dhe unë mund t’ju jap pesëdhjetë dollarë nëse ju prodhoni një shkrimtar që mund të thotë ndershmërisht se ai është ndihur ndonjëherë nga kritizerët që e kritikuan apo nga përfillja e review. Nuk dua të them se asnjë nga kritikët profesionistë s’është i vlefshëm që t’i kushtosh vëmendje-por pak nga kritikët që punojnë me bazë të rregullt. Shumë nga ata, besojnë në forcimin e opinionit të vetes kundër. Kam pasur dhe vazhdoj të kem pjesëmarrjen time në këtë dhe shumë nga fjalët e tyre janë ekstremist personale, por kjo nuk më ka shqetësuar më. Mund të lexoj shpifjet më monstruoze rreth vetes dhe të mos më lëvizë fare pulsi. Dhe në lidhje me nëse ka ndonjë copë këshillë, që ia vlen, unë forcërisht ju nxis: Mos e përulni veten duke u kthyer pas në punë, kur iu thotë ndonjë kritik ndonjë gjë, kurrë. Shkruaji ato letra drejt redaktorit me kokën tënde, por mos i vendos të gjitha në letër”.

Cilat janë disa nga tersllëqet e tua? 

“Hamendësoj se supersticioni im mund të përcaktohet si ters. Duhet që të shtoj të gjithë numrat: ka shumë njerëz, të cilëve kurrë s’u kam telefonuar sepse numri i tyre më krijon një figurë të pakëndshme. Apo nuk pranoj një dhomë hoteli për të njëjtën arsye. Nuk mund të toleroj prezencën e trëndafilave të verdhë –të cilët janë aq të trishtuar sepse janë lulet e mia të preferuara. Nuk mund të lejoj, që të jenë në të njëjtën tavëll tre cigare. Nuk dua të udhëtoj në aeroplan me dy murgesha. Nuk dua të filloj apo mbaroj ndonjë gjë ditën e premte. Pafundësia e tij, gjërat që nuk mundem dhe nuk dua. Por nga atje rrjedhin disa nga komfortet e mua nga bindja e këtyre koncepteve primitive”.

Juve jeni cituar njëherë duke thënë se argëtimi juaj janë “bisedimi, leximi, udhëtimi dhe shkrimi por me këtë rend”. Doni të thoni këtë vërtet?

“Mendoj se po. Të paktën jam shumë i sigurt se bisedimi do të jetë i pari për mua. Më pëlqen të dëgjoj dhe më pëlqen të flas. Qiej, vajza,nuk mund të kuptoni se më pëlqen të flas?”

Nga Patti Hill*

*Intervista është bërë në vitin 1957 dhe ajo u përkthye nga origjinali Ben Andonit.