XHORXH BERKLI:Ajo që ekziston është veçse një "e qenë e kapshme"

Xhorxh Berkli (George Berkeley), djali i një pronari tokash, u lind më 12 mars 1685 në Kilkeni në jugperëndim të Irlandës.Në moshën pesëmbëdhjetëvjeçare filloi të studionte në Trinity College të Dublinit teologjinë, filozofinë, logjikën, matematikën dhe gjuhët. Pasioni i tij për filozofinë vërtetohet nga Ditari filozofik i tij, mbajtur gjatë dy viteve të fundit të studimeve dhe që përmban pothuaj nëntëqind shënime dhe vërejtje. Ai mori më 1707 gradën magisterartium, pak kohë para se të bëhej prift. Berkli dha mësim deri më 1713 në Trinity College. Të gjitha veprat e tij më të rëndësishme filozofike u botuan, kur nuk i kishte mbushur ende të tridhjetat. Vepra e tij e parë, Sprovë për një teori të re te vizionit, 1709, përmban themelet e teorisë së tij të perceptimit. Më 1710 u botua Traktat mbi parimet e njohjes njerëzore. Më 1713 botohet vepra e tij e tretë e madhe, Tre dialogë midis Hilasit dhe Filonusit, një ilustrim i tezave të tij të paraqitura më përpara, vepër që u bë shumë shpejt popullore. Midis viteve 1713 dhe 1720, Berkli përshkoi Francën dhe Italinë; në Paris takoi filozofin francez Nikolas Malbransh (1638-1715). Më 1723, u emërua dekan i Derrit. Por për vite të tëra, Berkli u lidh me projektin e tij për të filluar të themelonte në arkipelagun e Bermundeve një kolegj të misionarëve, i caktuar për të shkolluar nga bregu në breg fëmijët e kolonëve anglezë, indianë dhe zezakë. Më 1729, shkoi në Amerikë, por duhej të priste më kot tre vjet në Rod Island, ndihmat në të holla të premtuara nga Parlamenti anglez për të çuar në fund projektin e tij. Kohën e mbushte me veprimtari prej misionari dhe themeloi një shoqëri filantropike. Më 1732, u kthye në atdhe pasi ia kishte dhuruar bibliotekën dhe fermën e tij të Rod Islandit Universitetit të Jales, themeluar më 1701 në Nju Haven, institucioni i tretë më i vjetër i arsimit të lartë të asaj që do të bëhej Shtetet e Bashkuara të Amerikës (dhe që zotëron sot një nga bibliotekat universitare më të mëdha). I kthyer në Irlandë, krijoi veprën e tij më të gjerë, Alsifroni ose Filozofi i vogël, në shtatë dialogë polemikë dhe satirikë kundër mendimit të lirë.

Më 1734, Berkli u bë peshkop i Klojnit në Irlandën e Jugut, detyrë që e ruajti deri kur vdiq në Okxford, më 14 janar 1753. U varros në katedralen e Christ Church.

Filozofët pasardhës, si Emanuel Kanti, e kanë qortuar Berklin për pohimin se çdo mendim dhe çdo perceptim varet nga iluzioni. Megjithatë, të mendosh se filozofia e Berklit mbështetet mbi idenë se mbarë bota është veçse përfytyrim i subjektit, kjo është një pikëpamje shumë e pjesshme. Në të vërtetë, Berkli nuk ka thënë kurrë se bota nuk ekziston, por vetëm se nuk ekziston jashtë shpirtit njerëzor. Ai vendoset kështu krahas filozofëve të rëndësishëm, ndër të cilët bashkëkohësi i tij, Gotfried Vilhelm Laibnic, për të cilin "çdo monadë" përmban në vetvete mbarë botën. Më vonë me të u bashkua Johan Gotlieb Fihte (1762-1814), me doktrinën e tij të ndërtimit të botës nga uni veprues, si dhe Artur Shopenhauer (1788-1860), për të cilin bota është veçse "vullnet dhe paraqitje".

A jemi me të vërtetë të sigurt që gjërat që vështrojmë janë ende atje, kur reshtim së vështruari? Kjo nuk është e vërtetueshme. Ne bashkojmë një tufë perceptimesh të veçuara, që i quajmë "gjë", por a ekziston vërtet kjo "gjë"? Kur ne perceptojmë së bashku një lloj parfumi, një shije të përcaktuar, një ngjyrë dhe një formë të veçantë, i rigrupojmë për t'i përdorur, për shembull në konceptin e "mollës"; por nuk mund të sigurojmë patjetër se kjo mollë ekziston realisht. Ne jemi të sigurt vetëm për perceptimet tona të veçuara dhe të unit tonë, që kap me anën e shqisave dhe që urdhëron vetë, gjallërisht, perceptimet. Përmes kësaj lloj teorie, Xhorxh Berkli (George Berkeley) lidhet nga njëra anë me racionalizmin e Rëne Dekartit, për të cilin asgjë nuk është e sigurt përveç asaj që jepet nëpërmjet ego cogitans, nga ana tjetër me empirizmin e Xhon Lokut, për të cilin në mendim nuk ekziston asgjë para se të jetë perceptuar paraprakisht nga shqisat. Berkli e çon empirizmin në skajshmëri, kur vë në dukje se jashtë perceptimit empirik nuk ekziston gjë prej gjëje. Loku kishte pranuar se veçoritë e gjërave që nuk janë as të matshme, as të shifrueshme, si ngjyrat dhe aromat, mbeten të turbullta dhe të papërcaktuara. Berkli shkon edhe më larg duke pohuar: ajo që ne matim dhe llogaritim, janë procese racionale që luhen vetëm në mendimin tonë; mbresat pak të sakta që kemi, nuk janë gjë tjetër veçse figura të prodhuara në shpirtin tonë, jo kopje apo pasqyrime të diçkaje jashtë nesh. Ajo që ekziston është veçse një "e qenë e kapshme" ose, me fjalë të tjera, perceptimi ynë. Ekzistenca, duke patur kështu për themel të veçantë shpirtin tonë, nuk mund të jetë ndryshe veçse shpirtërore; çdo gjësi materiale është veçse iluzion.

Materia është iluzion Berkli e nxjerr këtë të dhënë nga shqyrtimi i vetë konceptit të "materies", mbi bazën e një empirizmi konsekuent me vetveten: asnjë perceptim nuk është perceptim i "materies" dhe nuk mund të jetë i lidhur me këtë koncept abstrakt.

Koncepti i "mollës" përmbledh perceptimet ndjesore; në qoftë se lëmë mënjanë disa nga mbresat e panumërta ndjesore, që i rigrupojmë nën konceptin e "mollës" me qëllim që të arrijmë në një përcaktim më të mirë të konceptit, mund të përcaktojmë mollën e sipërpërmendur si një fryt pothuaj sferik, të një madhësie të caktuar, në kundërshti me Iloje të tjera frutash. Ky do të ishte një abstragim tërë kuptim. Materia, përkundrazi, nuk është një sintezë e thjeshtëzuar e perceptimeve të ndërlikuara; koncepti nuk ka përmbajtje të përjetshme, ai është i zbrazët dhe i zhveshur nga kuptimi. Përfundimisht, nuk ka gjëra përtej perceptimit që kemi për to dhe materia nuk ekziston. Me këtë arsyetim - që nuk miratohet nga të gjithë - kleriku i devotshëm Berkli arriti në rezultatin e kërkuar: në qoftë se materia nuk ekziston, materializmi i një Hobsi, i një Gasendi apo i një Spinoze, që niset nga përjetësia e natyrës materiale dhe që mohon pak a shumë haptazi ekzistencën e një Zoti krijues, hidhet poshtë. Por është sidomos empirizmi i Lokut ai që Berkli ka sulmuar fort dhe sistematikisht, si dhe ai i "deistëve" dhe "mendimtarëve të lirë". Këta empiristë kanë vëzhguar me imtësi ligjet e natyrës për të treguar se bota materiale në tërësinë e vet është shumë e rregulluar; megjithatë, Zoti - "orëndreqësi i madh" - është tërhequr prej shumë kohësh nga bota dhe i ka besuar kështu arsyes njerëzore. Njerëzve tepër modernë, Berkli mund t'u provojë, duke filluar nga vetë parakushtet e tij, se natyra dhe ligjet e saj ekzistojnë vetëm në kokën e tyre (ose më mirë, në shpirtin e tyre). Mirëpo, ajo që ndodh në shpirtrat e individëve të veçuar, nuk sjell asgjë në ligjet objektive të natyrës materiale, por mbetet çështje e secilit prej këtyre shpirtrave. Shpirti, uni, nuk mund të mos njohë ekzistencën e një qenieje që percepton atë që unë dhe ju perceptojmë; kush sheh, ndjen dhe do që çdo perceptim të vazhdojë të ekzistojë, edhe kur unë nuk perceptoj asgjë në një çast të caktuar. Kjo instancë që percepton çdo gjë dhe që është vetëm për të më dhënë siguri, që finituda e perceptimit tim nuk paraqet një kufi përfundimtar, është Zoti. Berkli kërkon gjithashtu ta bëjë empirizmin - që mbahej rëndom për konceptimin e kundërshtarëve të fesë pozitive (domethënë të dhënë) - programin e një filozofie saktësisht fetare nga kreu në fund.

Idetë ndijore, ndërkaq, nuk varen nga ne por i nxit, si thotë Berki, perëndia. Andaj idetë ndijore janë shumë më të forta dhe më të qendrueshme nga idetë e refleksionit dhe të imagjinatës, të cilat i prodhon arbitrarisht shpirti ynë. Sendet reale edhe nuk janë gjë tjetër veçse ide ndijore, kështu që ekzistimi i materies jashtë dhe pavarësisht nga këto ide të cilat i shkakton perëndia në ne, është vetëm një trillim i filozofive «të çuditshme», blasfemuese dhe ateiste. Madje edhe në qoftë se teza mbi likuidimin e materies nuk është vërtetuar logjikisht, do të duhej që të gjithë miqtë e «diturisë, të paqes dhe të religjionit» të synonin që të bëhet kështu. Berkli ndërkaq nuk proklamoi vetëm doktrinën mbi realitetin e nocioneve abstrakte si një nga mashtrimet më të çuditshme nga të gjitha mashtrimet e metafizikës, por njësoj sikurse nominalistët mesjetarë mohoi fare ekzistimin e ideve abstrakte në vetë shpirtin. Iluzioni mbi këtë lind pikërisht nga shënimi i fjalëve. Mirëpo çdo përpjekje që të mendohet vetëm në mënyrë abstrakte, zhduket në perceptimin ndijor që mbetet përmbajtje e veprimtarisë shpirtërore. Nocionet abstrakte, pra, janë fiksione shkollore; në vepimtarinë e njëmendtë mendore ekzistojnë vetëm perceptimet e veçanta, kurse disa për shkak të ngjashmërisë me rastin e të shënuarit mund të përfaqësojnë të tjerat që janë të ngjashme me to. Pikërisht nocioneve matematikore u takon një kuptim i tillë reprezentativ.

Veprat kryesore:

An Essay Towards a New Theory of Vision (1709);

A Treatise concering the Principles of Human (1709);

Three Dialogues between Hylas and Philonuous (1713);

Alciphron or the Minute Philosopher (1732);

Siris, a Chain of Philosophical Reflexions and Inquiries (1744).

JETËSHKRIMET – KURESTI NGA JETA E XHORXH BERKLIT

* Një empirizëm konsekuent kërkon që të mos ekzistojë asgjë jashtë përceptimit. Përveç kësaj, ai është vetëm e vetëm shpirtëror dhe varet vetëm nga shpirtrat tanë.Prandaj Zoti është garanti i vetëm i përceptimit tonë. Nëpërmjet këtij arsyetimi, Xhorxh Berkli kërkoi të ndante - ad majorem Dei gloriam - empirizmin nga aleati i tij i vjetër, materializmi.

* Në Dialogët ndërtmjet Hilasit dhe Filonusit, Hilasi përfaqëson arsyen e shëndoshë shkencërisht të formuar, ndërsa Filonusi është pikërisht vetë Berkli. Filonusi pohon se «realiteti i sendeve ndijore qëndron në faktin se janë të përceptuara», përkundër Hilasit që mendon se «të ekzistosh do të thotë një gjë, kurse të jesh i përceptuar diçka tjetër». Por Berkli me anën e Filonusit tregon sesi të gjitha fenomenet ndijore janë të natyrës mentale dhe konkludon sesi pohimi «se çdo objekt ndijor i drejtpërdrejtë dhe kjo do të thotë çdo ide ose kombinim idesh duhet të ekzistojë në një substancë e cila nuk mendon, ose e cila është jashtë çdo shpirti, është vetvetiu një kontradiktë e qartë».

* Me gjithë suksesin e shkrimeve të tij të kuptueshëm shumë lehtë, Berkli nuk ia arriti këtij synimi, sepse teoria e tij e Zotit e shtrëngoi të braktiste empirizmin, të mbështetur deri atëherë pikë për pikë. Megjithatë Berkli mbetet një empirist radikal, sepse për të ka vlerë vetëm përvoja. Duke ia dhënë këtë vlerë vetëm përvojës, pavarësisht nga realiteti që mund të fshihej prapa saj, ai shfaqet si një "pozitivist eksperimentalist". Pozitivizmi i shekullit XIX arriti në përfundimin logjik nga "jomaterializmi" i tij - Berkli nuk e cilësoi asnjëherë doktrinën e tij "idealiste" - se ekzistenca e materies është e pamundur për t'u provuar, por duke shtuar se ekzistenca e shpirtit është gjithashtu pak e tregueshme. Një nga ironitë e historisë së filozofisë është se ky pozitivizëm i shekullit XIX, të cilit Berkli i parapërgatiti rrugën, u bë filozofia e parapëlqyer e të pafeve.

* Idealizmi subjektiv i Berklit drejtohet nga fanatizmi religjioz dhe nevoja e luftës kundër tezave ateiste të cilat gjithnjë e më shumë depërtojnë në frymën evropiane të kohës së tij. I menduar në mënyrë konsekuente, ky idealizëm - ndonëse ipeshkvi Berkli u përpoq t'i shmangte këtij dhe bile edhe ta mohonte - përfundoi në solipsizëm. Pavarësisht, pra, nga disa konstatime lucide para së gjithash kur është fjala për paraqitjen jokonsekuente të Lokut lidhur me tezat e të ashtuquajturave kualitete primare dhe sekondare dhe pavarësisht nga fakti se shumë autorë (p.sh. Harisi) pohojnë për pamohueshmërinë e argumenteve të Berklit filozofia e Berklit në esencë mbetet një përpjekje origjinale i mbrotjes së pozitave joorigjinale dhe të kota filozofike dhe religjioze.