Ligjërimi i nobelistëve të letërsisë në ditën e kurorëzimit

Është zakon që në datën 7 dhjetor të çdo viti fituesi i ri i ‘Nobel’-it në letërsi të mbajë një fjalim para anëtarëve të Akademisë suedeze dhe të ftuarve të shquar në ceremoninë solemne të dhënies së çmimit. Që nga e enjtja e dytë e muajit tetor, kur shpallet fituesi i këtij çmimi sipëror, shkrimtari apo shkrimtarja fituese kanë më shumë se shtatë javë kohë për ta përgatitur fjalimin më të rëndësishëm e ndoshta edhe më të vështirin e jetës së tyre, atë që do të mbahet në katedrën e kurorave më të larta letrare të shekullit, që do të transmetohet e botohet nga mijëra media elektronike dhe të shkruara, që do të dëgjohet e lexohet nga elita e botës dhe masa më e madhe e artdashësve, bashkëkohës apo të ardhshëm. Në shumicën e rasteve, fjalimet e nobelistëve sjellin pasazhet e një rrëfimi të panjohur për takimin e tyre intim me muzën. Ato fjalime qëllon të jenë testamente letrare. Ato ngrenë pikëpyetje për jetën dhe ekzistencën. Ato rreken të formulojnë përgjigje të hapura, që nuk imponohen, por provokojnë dhe çlirojnë diskutime. Në rastet më të mira, ato janë modele të lakonizmit, shembuj të përqendrimit, një festë e vërtetë e fjalës, që na çon apo na përfshin në shkallën më të lartë të kënaqësisë dhe rrëqethjes intelektuale, që është pikërisht një mrekulli e fjalës.

Nga kjo festë shekullore e fjalës së shkrimtarëve nobelistë, shtëpia botuese “Tirana time” u ka dhënë mundësinë lexuesve shqiptarë të lexojmë të përkthyer në shqip nga përkthyesi Urim Nërguti nëntë fjalimet e nobelistëve të periudhës 2001-2009, duke filluar me shkrimtaren gjermane me origjinë rumune Herta Muller, që fitoi çmimin ‘Nobël’ në vitin 2009 e duke përfunduar me “ intuitivin ” Naipaul, shkrimtarin britanik me origjinë nga Trinidad Tobago, nobelistin e vitit 2001. Në këtë përmbledhje me titullin “Nobelistët”, për kënaqësinë e ithtarëve të thellësisë dhe lakonizmit, gjejmë fjalimet e shkrimtarit frances Le Clezio, të shkrimtarit turk Orhan Pamuk, të shkrimtarit afrikanojugor Coetzee, të shkrimtarit hungarez Imre Kertesz, hebreut që u kurorëzua në vitin 2002.

Fjalimi i gjithsecilit ka një bosht, një shqetësim apo një temë qendrore të veçantë rreth së cilës mblidhet lënda. Le Clezio shtron problemin e madh dhe të vjetër të kundërshtive letrare, ku spikat kundërshtia midis atyre që e frymëzojnë dhe atyre që e lexojnë shkrimtarin. “E si është  e mundur të sillemi nga një anë njëlloj sikur asgjë në botë të mos kishte më tepër rëndësi se letërsia, kur nga ana tjetër është e pamundur të mos shohim rreth e përqark njerëz që luftojnë kundër urisë dhe që janë të detyruar të mbajnë për më të rëndësishme atë që fitojnë në fund të muajit. Sepse ai, shkrimtari, has në një kundërshti të re: ai nuk do të donte të shkruante për gjë tjetër veçse për ata të cilët kanë uri dhe tani zbulon se vetëm ata të tjerët që kanë për të ngrënë, kanë edhe mundësinë për të shquar ekzistencën e tij”, nënvizon Le Clezio. Qasja e tij për kundërshtitë është e gjerë dhe shumëplanëshe. Shkruan shumë bukur Le Clezio. Shkrimtarë, vepra, rryma, dukuri të periudhave të ndryshme bashkërenditen e nënrenditen natyrshëm e tejdukshëm në dijen e tij dhe kalojnë si mirazhe në një lumë të kulluar. Sepse ashtu si romanet, Le Clezio duket sikur edhe fjalimet i shkuan me bojë të kulluar uji. Përvojat që referohen apo përpunohen në kulturën e tij nuk janë shprehje e një manie për t’u dukur i ditur, por shërbejnë për të ndriçuar në lidhjen e tyre fatin e letërsisë dhe të vetë shkrimtarit. “Vetmia do të jetë fati i tij”, thotë Le Clezio për shkrimtarin. “E tillë ka qenë ajo gjithmonë”.

Hertha Muller, nobeliste e vitit 2009, vepra e së cilës përshkruan peizazhet e braktisjes dhe Imre Kertesz, nobelist i vitit 2002, vepra e të cilit përshkruan përvojën e brishtë të individit përballë arbitraritetit barbar të historisë, konvergojnë në temën e depersonalizmit të njeriut në diktaturë. Fjalia kyçe e fjalimit të Hertha Muller-it është “A ke shami”. Është një kujtim nga nëna, që merr vlerat e një metafore për qëndresën dhe vetminë. Ka mundësi, thotë Muller, që kjo pyetje në çdo kohë të mos ketë asnjë lidhje me shaminë, por me vetminë e mprehtë të qenies njerëzore.

Kertesz ka jetuar në Hungarinë komuniste, por ka shkruar kryesisht për holokaustin nazist kundër hebrejve. Sentencat e Kertesz për rënien dhe letargjinë e individëve përballë fatit të keq kanë një mprehtësi të pashoqe. Kam parë sesi një popull përcillet drejt mohimit të idealeve të veta. Kam parë fillimet e përshtatjes, gjestet e kujdesshme. Kam kuptuar se shpresa ishte një vegël e së keqes dhe se imperativi kategorik i Kantit, etika, nuk ishte gjë tjetër veçse vasale e bindur e mbijetesës, shkruan ai teksa ka parë me sy funksionimin e një diktature. Tronditëse janë imazhet e fotografive me femra të qeshura dhe djem të rinj me vështrim të zgjuar, plot me vullnet të mirë, disa minuta përpara se të ngarkoheshin në trenat e vdekjes apo të ftoheshin në dhomat e gazit me mirësjelljen naziste “Në gaz, zonja dhe zotërinj!”

Secili shkrimtar përqendrohet në një problem të veçantë të ekzistencës, por ndërkaq, si të jenë duke i kaluar njëri-tjetrit stafetën e një monologu që nuk ka të sosur, ata përballen të gjithë me pyetjen e përhershme përse shkruajmë dhe për kë shkruajmë. Nëse shkruajmë, kjo do të thotë se nuk veprojmë, thotë Le Clezio. Se ndihemi në vështirësi përballë realitetit. Në pikënisje të shtytjes së tij për të shkruar është lufta. Por jo lufta e madhe e ushtrive si çast historik. “Lufta për mua është ajo ku luftojnë civilët dhe sidomos të vegjlit”, shkruan Le Clezio. Është e re, është shumë prekëse kjo frazë. Përmes saj mund të zbërthehet një pjesë e madhe e veprës së tij.

Orhan Pamuk është më i drejtpërdrejtë, disi më retorik, tek i ngarkon letërsisë barrën e gjithë kurave. Shkruaj sepse jam tepër i mërzitur, thotë ai. Me të gjithë ju. Me të gjithë botën. Shkruaj sepse më pëlqen të rri mbyllur në një dhomë vetëm, gjatë gjithë ditës. Shkruaj sepse nuk mund ta duroj ndryshe realitetin, vetëm duke e ndryshuar. Shkruaj që gjithë bota ta dijë se çfarë lloj jete kemi jetuar dhe jetojmë, unë, të tjerët, ne të gjithë në Stamboll, në Turqi. Shkruaj sepse ky është një zakon, një pasion. Shkruaj sepse kam frikë të jem i harruar. Shkruaj sepse nuk arrij të jem i lumtur, çfarëdo që të bëj. Shkruaj që të jem i lumtur, rrëfen Pamuk.

Kertesz nuk e ka vrarë mendjen dhe madje nuk ka qenë i interesuar të kuptojë përse shkruan. Por përgjigjja ka mbirë vetë nga përvoja e tij, teksa përballej vazhdimisht me pyetjen se çfarë gjëje të përbashkët kishte ai me letërsinë. “Sepse ishte e qartë: një vijë e pakapërcyeshme më ndante nga letërsia dhe idealet e saj dhe kjo vijë quhej Aushtviz”. Vetë shkrimtari ishte një i mbijetuar në këtë kamp nazist të vdekjes. Gjyshërit e tij kishin vdekur atje, ndërsa prindërit e tij ishin shkatërruar në Hungarinë komuniste. Ky fat i familjes së tij simbolizonte vuajtjet e mëvonshme të Hungarisë, por Holokausti mbeti mizoria dhe misteri më i thellë për të. Me Holokaustin Zoti vdiq dhe vlerat u shembën. Mbi perceptimin e kësaj kataklizme njerëzore shkrimtari austriak me origjinë hebreje, Stefan Svajg, kishte vrarë veten. Kërtesz ishte adoleshent në këtë kohë. Ai ishte një nga jetimët e shumtë, pasi “pas Aushtvicit ne kemi mbetur jetimë”, thotë ai dhe “na është dashur të krijojmë vlerat tona”. Ja edhe arsyeja e të shkruarit. Ai shkruan me qëllim që realiteti i pandreqshëm i Holokaustit të pjellë spiritualisht ndreqjen, domethënë pastrimin e shpirtit. “Kjo dëshirë ka frymëzuar gjithçka që kam bërë”,  thotë ai më 7 dhjetor të vitit 2002 në Stokholm.

Nga koha në kohë, nga kontinenti në kontinent, nga një fat në tjetrin, letërsia lind dhe ushqehet me burime universal dhe endemike, në shkaqe standarde dhe të pangjashme. Nobelisti V.S Neipaul nga Trinidat Tobago, vepra e të cilit u vlerësua lart sepse “na dënon të shohim praninë e historisë së ndrydhur”, rrëfen në shtatë dhjetorin e tij të vitit 2001 si më poshtë: “Unë duhej t’i shkruaja këto libra sepse nuk ekzistonte asgjë mbi këto çështje që të më jepte atë që dëshiroja. Doja të plugoja universin ta sqaroja për veten time”.

Ai, më saktë edhe ai, ishte dënuar të ishte vetëm në rrethimin e të panjohurave dhe magjive, të cilat i ka ftilluar e shtyrë tutje duke shkruar libra. Pa shpjeguar asgjë. “Duke qëndruar rrafsh me tokën”.

Janë vërtet të mrekullueshme këto fjalime. Janë shpeshherë një dëshmi e dhuntisë hyjnore të gjuhës për të zbuluar çfarë nuk mund të zbulohet me asnjë lloj skaneri apo rezonance magnetike. Gjuha është skaneri i shpirtit, por jo gjithkush mund ta përdorë atë. Janë pak. Nobelistët janë pararojë e kësaj pakice. Libri me fjalimet e tyre është argëtim dhe punë për cilindo që dëshiron të shijojë diçka nga mrekullia e gjuhës dhe njëherësh të thellojë njohjen për botën e letrave.

Fjalimet e nobelistëve sjellin pasazhet e një rrëfimi të panjohur për takimin e tyre intim me muzën. Ato fjalime qëllon të jenë testamente letrare. Ato ngrenë pikëpyetje për jetën dhe ekzistencën. Ato rreken të formulojnë përgjigje të hapura, që nuk imponohen, por provokojnë dhe çlirojnë diskutime. Në rastet më të mira, ato janë modele të lakonizmit, shembuj të përqendrimit, një festë e vërtetë e fjalës, që na çon apo na përfshin në shkallën më të lartë të kënaqësisë dhe rrëqethjes intelektuale, që është pikërisht një mrekulli e fjalës.

Preç Zogaj