Tradita që krijoi në muzikën klasike shqiptare, Çesk Zadeja

Salla e Qendrës së Kulturës, Medias dhe Botimeve të Mbrojtjes (ish-SHQUP-i), u “kthye” në ministudion e Çesk Zadejës paraditen e djeshme. Për 85-vjetorin e lindjes, për herë të parë familja nxori nga arkivi partiturat e muzikës së filmit  “Skënderbeu” (1952) dhe i prezantoi në një ekspozitë.  Studiues të muzikës mbajtën për një orë kumtesa mbi pasurinë e krijimtarisë 50-vjeçare të Zadejës, u përqendruan te roli i krijuesit në muzikën profesioniste shqiptare dhe te lidhja që ai kërkonte të mbante me zhvillimet europiane të muzikës. U fol për një kompozitor të frymëzuar, sidomos te baleti “Delina” dhe “Para stuhisë”, për frymën e re që përcillte në krijime, për kontributin në shkollën kombëtare, profesionalizmin në pedagogji, mbështetjen që u jepte të rinjve krijues dhe prurjet në fushën e botimeve mbi muzikën. Në sallë u shpërnda nga familjarët edhe “Vetparja e procesit”, botim i vitit 1997, me shkrime mbi kompozicionin që kompozitori i shkroi qysh në fillimet e karrierës së tij në vitet ‘60. Prof Zana Shuteriqi u përqendrua te formimi i kompozitorit të ri dhe te “terreni në të cilin Zadeja u afrua me muzikën”.  “Ishte Shkodra e Fishtës, në muzikë e Martin Gjokës, ithtar i njohur i Fishtës. Ajo u bë linja në të cilën eci dhe u formua Çesk Zadeja. Këtu e kërkoja origjinalitetin, rrugën dhe rolin që ai luajti në historinë e muzikës shqiptare si kompozitor në radhë të parë i profilit kombëtar, ndonëse edhe më gjerë”, – shpjegoi Shuteriqi ndikimin që pati tradita te Zadeja. Qysh në kohën kur krijoi “Simfonia” (1956) i doli për detyrë shtrimi i rrugës për muzikën profesionale shqiptare. Vitet e fillimit të Zadejës, ‘50-’60, lidhen me fillimet e profesionalizmit në muzikë. Edhe pse u përqendruan te profili i kompozitorit kombëtar, të pranishmit në konferencë folën edhe për prirjen e këtij krijuesi të shkolluar jashtë vendit, në njohjen dhe kërkimet që bëri në trashëgiminë e muzikës europiane.  “I pari që kërkoi ta çonte përpara mendimin e gjallë intelektual dhe t’i jepte muzikës një rol të ngjashëm me atë që kishte në vendet europiane. Kjo nuk ishte një punë e thjeshtë sigurisht, sepse duheshin kapërcyer shumë konvencione të estetikës”, – u shpreh prof. dr Fatmir Hysi dhe vlerësoi faktin që krijimet e tij ishin larg “kanonove dogmatike të kohës”.  Kompozitori Thoma Gaqi ka parë tek ish-profesori “kompetencën profesionale, racionalitetin, intuitën e mprehtë”. Akademiku Rauf Dhomi, i ardhur nga Kosova për të kujtuar kontributin e Zadejës, në Akademinë e Shkencave dhe Arteve të Kosovës, vlerësoi rolin e një profesori “par excellence, që me forcën artistike do  ngrinte nivelin e cilësdo katedër universitare”.  Çesk Zadeja u la ka lënë një vepër të vyer atyre që aspirojnë të bëhen kompozitorë nesër. Me veprën  “Vetparja e procesit” kompozitori shkruan mbi marrëdhëniet e kompozitorit me muzikën popullore, thellimin në njohjen e muzikës kombëtare dhe asaj ndërkombëtare dhe kombinimin e të dyjave në muzikë. Janë leksione që u vlejnë të rinjve që aspirojnë të bëhen kompozitorë.  “Mapo zgjedh të botojë një fragmentin nga libri:

Harmonizmi midis kombëtares dhe ndërkombëtares

Duke i interpretuar etapat e këtij zhvillimi brenda një kuptimi të përgjithshëm (harmonizimin midis kombëtares dhe ndërkombëtares), ato kryhen më shpejt si logjikë se si etapë përcaktuese kronologjike. Dhe kjo është e kuptueshme. I rëndësishëm mbetet parimi i bashkërendimit midis kombëtares dhe ndërkombëtares, proces i vështirë dhe, në të shumtën e rasteve, proces i gjatë, për të arritur kërkesat e domosdoshme cilësore.

Mendoj se është shumë aktual trajtimi i çështjeve teorike e praktike në marrëdhëniet e ndërkombëtares dhe mbarë njerëzores, çështje thelbësore që meritojnë vëmendje tepër të veçantë, aq më tepër, sipas mendimit tim, që këto dy kuptime ngatërrohen duke mohuar njeri-tjetrin. Përmbajtja  e këtyre dy parimeve, në etapën e re të zhvillimit të kulturës muzikore shqiptare, është shumë e rëndësishme për zhvillimin e mëtejshëm të artit muzikor: ajo duhet kuptuar në thellësi dhe duhet vepruar në procesin krijues me aftësi e përkushtim njerëzor. Ajo që është mbarënjerëzore prek të gjithë njerëzimin…

Zadeja rrëfen për jetën

Kam lindur në 8.6. 1927, në qytetin e Shkodrës, ku kam mbaruar shkollën fillore e gjimnazin. Në vitin 1942-1943 kam studiuar në Konservatorin “Santa Cecilia” të Romës (Itali). Që në moshë fare të re kam qenë anëtar i korit, bandës dhe më vonë i orkestrës simfonike të shkollës françeskane dhe të shoqërisë “Antoniane” të qytetit. Mbas çlirimit, gjatë viteve 1945-1947, kam punuar si përgjegjës i muzikës pranë Radio Shkodrës. Mbas mbarimit të shërbimit ushtarak, në vitet 1945-1951 jam emëruar dirigjent pranë Ansamblit Artistik të Ushtrisë. Nga viti 1951 deri në 1956 kam studiuar për kompozim më Konservatorin Shtetëror të Moskës “P.I. Çajkovski”, ku jam diplomuar për kompozim me vlerësimin “shkëlqyeshëm”. Mbas kthimit në atdhe në janar të vitit 1957, jam ngarkuar me krijimin e Ansamblit të Këngëve dhe Valleve Popullore, duke qenë dirigjent dhe udhëheqës artistik i tij. Me hapjen e Konservatorit Shtetëror të Tiranës, në janar të vitit 1962, jam emëruar pedagog në klasën e specialitetit të kompozimit e teorisë. Në vitet 1965-1966 jam emëruar udhëheqës artistik i Teatrit të Operas dhe Baletit, duke mbajtur veprimtari pedagogjike pranë Konservatorit dhe me krijimin e Institutit të Lartë të Arteve në shtator të vitit 1966, jam emëruar kryetar (Dekan) i degës së muzikës, duke mbajtur gjithashtu dhe përgjegjësinë e shefit të katedrës së teorisë, si dhe të dirigjimit.  Në vitin 1972 kam dalë në profesion të lirë. Në vitin 1973 jam emëruar rishtazi udhëheqës artistik i Teatrit të Operas dhe Baletit deri në vitin 1979. Në këtë vit kam ushtruar profesionin e lirë deri në vitin 1990, vit në të cilin kam dalë në pension. Në janarin e vitit 1993, me riorganizimin e Akademisë së Arteve jam kthyer si pedagog pranë degës së muzikës në Akademinë e Arteve, duke dhënë mësim në specialitetet e kompozimit dhe muzikologjisë. Gjatë tërë veprimtarisë sime si krijues, që nga hapja e Konservatorit në vitin 1962, nuk jam shkëputur asnjëherë nga procesi pedagogjik, duke mbajtur normë të plotë pedagogjike në specialitetin e kompozimit dhe teorisë. Nga klasa ime kanë dalë kompozitorë, që kanë dhënë dhe po japin një ndihmesë të madhe në zhvillimin e muzikës sonë kombëtare, ndër të cilët mund të përmenden kompozitorët: Tonin Harapi, Kozma Laro, Limoz Dizdari, Gjon Kapedani, Agim Krajka, Shpëtim Kushta, Kujtim Laro, Thoma Gaqi, Aleksandër Peçi, Josif Minga, Haxhi Dalipi, Pirro Koka, Aleksandër Gashi, Binak Elezi, Gjon Shllaku, David Tukiçi, Isak Shehu, Selim Ishmaku, Ardian Daja, Ardit Gjebrea, Qezar Alia, Shpëtim Saraçi, Markelian Kapidani. Kanë kryer studimet në specialitetin e muzikologjisë Ferial Daja, Pirro Miso, Violeta Strakosha, Klara Kilica, Dorian Nini, Doreida Xhaferri. Kanë studiuar në klasën time: Aleksandër Çefa, Spiro Kalemi, gjithashtu edhe Feim Ibrahimi, Gjon Simoni, në specialitetin e polifonisë. Si krijues kam shkruar pothuajse në të gjitha gjinitë e muzikës simfonike, koncertale, skenike, muzikës së dhomës, vokale e instrumentale, vepra që kanë gjetur përdorimin e gjerë në planet mësimore të Akademisë së Arteve e shkollave të mesme të muzikës.  Kam përpunuar për solist, kor , orkestër mbi 120 këngë popullore. Në fushën e muzikës skenike të koreografisë kam shkruar katër balete: “Delina” (1964), “Shqiponja sypatrembur” (1972) balet për fëmijë, “Lumi i vdekur” (1982), “Vajza e qytetit të gurtë” (1990)

Jorida Pasku

Mapo