NJË KULTURË - DY REALITETE RËNDËSIA E LETËRSISË KOSOVARE PËR SHQIPËRINË

Nga Robert Elsie

Nuk ka dyshim se shqiptaret kudo në Ballkan flasin gjuhën e tyre të përbashkët dhe, si rezultat, kanë kulturën e përbashkët, ndryshimet krahinore të së cilës veçse e begatojnë atë. Megjithatë, tani mund të shtrohet teza e ekzistencës, jo e një, por e dy letërsive shqiptare, ose të paktën e një letërsie me dy realitete.

Gjysmëshekulli  i  fundit,  periudha  më  e   rëndësishme  e   historisë  së  zhvillimit  të Shqipërisë, ka  qenë periudha e  ndarjes. Flirti politik midis partisë komuniste jugosllave dhe partisë komuniste shqiptare përfundoi në një tërmet qe tundi gjithë shtëpinë Shqipëri duke e ndarë në copa. Kështu u krijua drama e saj e madhe, aktet e së cilës luheshin njëkohësisht.

Me çlirimin e Shqipërisë nga diktatura, me shpërthimin e luftës në ish-Jugosllavi, një lufte e cila bëhet afër, shumë afër Kosovës, me rritjen e nacionalizmit dhe acarimin e marrëdhënieve midis  vendeve  të  Ballkanit,  ideali  i  ribashkimit të  popullit  shqiptar  merr  një rëndësi të veçantë. Nga ideali i përhershëm u bë sërish shpresë konkrete. Realizimi i bashkimit politik tani për tani duket një çështje tepër delikate dhe plot rreziqe. Mundësia e bashkimit duhet trajtuar me qetësi, kujdes dhe me një shikim afatgjatë.

Mirëpo ekziston një fushë tjetër bashkimi, ndoshta po aq e rëndësishme, në mos më tepër, që,  ndërkohë,  mund  të  realizohet  mjaft  shpejt  dhe  pa  rreziqe.  Është  bashkimi  kulturor  i shqiptarëve.

Bashkimi kulturor në ansjë mënyrë nuk duhet të sjellë me vete nivelizimin e gjërave, as

dhe   uniformitetin.   Përkundrazi,   kultura   shqiptare,   le   të   ketë   dhe   ajo   sa   më   shumë ndryshueshmëri, sa më shumë kundërshtime. Nivelizimi, kjo ambicie partiake, ëndrra delirante e shokut  Enver,  gjendej  shpesh  në  Shqipëri.  Shkrimtari  Anton  Pashku  e  përshkroi  bukur  në romanin 'Oh' nga ku po e citojmë:

"Do të ketë vetëm nji shtypshkronjë, e cila do të botojë vetëm nji abetare, vetëm nji libër leximi, vetëm nji libër të historisë, vetëm nji libër të filozofisë, vetëm nji tregim... vetëm nji  dramë,  vetëm  nji  sonet...  vetëm  nji  gazetë  të përditshme... do  të  ketë  vetëm  nji radiotelevizion, i cili do të emitojë vetëm nji kangë... vetëm nji lajm, vetëm nji informatë... vetëm nji vështrim, vetëm nji kritikë letrare..."

Nëse do duhen diversitete sa më shumë, ç'do të ishte atëhere bashkimi kulturor? Për mua ai duhet të jetë zbulim, një zbulim i vërtetë. Shqiptarët të Republikes së Shqipërisë, të cilet jetuan për një kohë të gjatë, jo në Evropë por, si të thuash, në një shkretëtirë të një planeti tjetër, tani po prekin botën e madhe jashtë. Ndërkohë ata vlen të përvetësojnë arritjet e kulturës së shkruar në Kosovë.

Ç'ka Kosova për t'i ofruar dheut amë? Me siguri mendimet ndryshojnë. Në fushën e letërsisë, sipas meje, ka mjaft elemente që e pasurojnë mozaikun magjepës kulturor e Shqipërisë.

Në  një kohë, kur  intelektualet e  Shqipërisë rrinin urtë, detyrimisht shumë urtë, ashtu

të urtësuar, mbrënda mureve të Spitalit Psikiatrik me emrin Republika Popullore Socialiste e Shqipërisë,  intelektualet  dhe  shkrimtarët  e  Kosovës  zbuluan  botën,  shkruan  dhe  shprehen mendimet dhe ndjenjat e tyre në mënyrë pak a shumë të lirë. Bile kjo vetëkuptueshmëri e lirisë së fjalës në Kosovë përbën për mua ndihmesën kryesore. Por kultura kosovare nuk është vetëm kaq.

Ajo na sjell gjithashtu mendime, guxim dhe eksperimente të shumëllojshme.

Nuk ka dyshim se gjatë njëzet viteve të fundit, librat me interesante të poezisë dhe të dramës shqiptare u botuan, jo në Tiranë, por në Prishtinë. Kritika letrare shqiptare e mirëfilltë, do të thosha, u botua ekskluzivisht në Kosovë. Edhe në fushën e prozës letrare u bënë eksperimente të shumta, disa prej tyre, jo të gjitha, me një sukses të dukshëm, veçanërisht në adaptimin e rrymave kryesore të kulturës bashkëkohore evropiane dhe botërore në letërsinë shqipe.

Mund të jetë e kundërshtueshme, por, gjithmonë sipas meje, letërsia e Kosovës përbën

urën e Shqipërisë që lidh rrugën e kultures bashkëkohore të Evropës atë urë shqiptare me vlerat e kultures tradicionale shqiptare, të cilat u humbën, u shkatërruan gjatë viteve të diktaturës komuniste.

Populli i Shqipërisë ka për të mësuar shumë nga Kosova dhe kultura e saj. Gjithashtu

edhe populli i Kosovës ka aq shumë për të mësuar nga dheu amë. Arritjet në prozen e gjatë dhe në poezinë e re janë të padiskutueshme. Shpresoj se ky zbulim i ndërsjelltë do të përfundojë në një pasurim të mëtejshëm dhe jo në një nivelizim të kontraktuar.

Duke theksuar rëndësinë e letërsisë së Kosovës për Shqipërinë, unë e kam të qartë se jo

çdo gjë do të arrijë të sigurojë pëlqimin e lexuesit. Përdorimi i gjuhës herë-herë mund të duket i rëndë në Shqipëri, lexuesi i të cilës është mësuar ta shijojë fjalën. Disa nga figurat, stilistikisht, do t'i duken të dyshimta. Çdo lexues ka të drejtë të krijojë mendimin e vetë: ose do të pranojë ose do te refuzojë, por ajo që është kryesorja edhe të bindet dhe një herë se fjala shqipe ka mundësi të pafundme.