Ilia Ehrenburg: Shpresoj te ketë më shumë romane për paqen

Më në fund, pas ditësh të tëra qëndrimi në Moskë, gazetarja e njohur e viteve ’60-70 arrin të rregullojë takimin dhe intervistën me Ilia Ehrenburg, por përgjigjet që merr- janë thjesht tre të gjata dhe pastaj shumë shkurt. Ka një hon të madh mes tyre, por duket se mbi shkrimtarin ka dhe shumë probleme të tjera...që ajo i mirëkupton. Jemi në kohën e komunizmit sovjetik...

Nga Olga Carlisle* 
...Intervista u bë mëngjesin para ikjes së tij. Ne qëndruam në dhomën e ndenjes mes të gjithë Pikasove të tij. Ehrenburg ishte dukshëm i preokupuar, ndërsa dha përgjigje precize, shumë të shpejta për pak pyetjet e mia. Mora shënime ndërsa ai vazhdonte të fliste. Sekretarja e tij, më pas, një grua e dashur, shumë e kultivuar, më ndihu që të transkriptoja shënimet e bëra. Ai donte që fjalët e tij të regjistroheshin me një ekzaktësi komplete. Intervista është ndërprerë nga disa thirrje telefonatash-njëra prej të cilave ishte prej doktorit të Ehrenburgut. Kjo ishte në hamendjen e frikës së sëmundjes së Moskës: ai duhej të vaksinohej para se të linte BRSS-në. Vërtetë, çdo minutë para ikjes së tij- ishte e numëruar dhe dukej e pamundur për doktorin që të fiksonte si duhet një orar. Ndjeva se edhe orën që  ma kushtoi mua ishte një gjest shumë bujar nga ana e tij...

Cila është pikëpamja juaj e vërtetë në diskutimin, që ndoqi artikullin tuaj, që lidhej me Komsomolskaya Pravda?

“Kjo pikëpamje është e qartë. Mbi të gjitha, duhet të dini, se unë nuk ngrita çështjen në faktin nëse arti është duke vdekur me zhvillimin e sotëm të shkencave ekzakte. Edhe në të shkuarën, nuk ka pasur kurrë ndonjë antagonizëm në mes të artit dhe shkencës. Ka pasur periudha kur shkencat ekzakte ishin më të zhvilluara se artet, si në kohët Helenike. Por ka pasur periudha të tjera, kur artet i kanë paraprirë shkencave të tilla, si në kohët Gotike apo në Renesansën e hershme. Pastaj ka pasur periudha të tëra, kur kanë lulëzuar të dyja si artet dhe shkenca, siç ka ndodhur në Renesansën e Lartë. Vetëm se, artet dhe shkencat, kurrë se kanë luftuar njëra-tjetrën. Problemi ka qenë i lidhur me atë të specializimit të mirëfilltë. Këtë fakt e kam vërejtur më shumë mes teknicienëve amerikanë. Artikujt e mi janë shkruar për të paralajmëruar rininë tonë rreth rrezikut të zhvillimit të njëanshëm. Rolin e arteve në shoqëri, unë do ta lidhja ngushtësisht me problemin e edukimit të ndjenjave-apo të ashtuquajturit Edukimit Sentimental . Duhet t’ju them juve se para botimit të artikullit tim ka pasur një lëvizje mes rinisë sonë, e cila përpiqej që të qaste pothuaj edukimin e saj në këtë vazhdë. Pak vjet më pas, kam ndjekur përurimin e “Universitetit të parë të Kulturës” moskovite, në një nga institucionet teknike më të avancuara këtu. Të rinj, të cilët studionin për inxhinieri elektrike dhe që u grumbulluan për të formuar një klub të ashtuquajturin Universitetin e Kulturës- dhe që të mësonin përmes tij më shumë për pikturën, muzikën dhe artet e tjera. Të tilla klube janë formuar tashmë në të gjitha universitetet e vendit tonë.

Në Komsomolskaya Pravda, unë prezantova letrën e një studenteje të re, që shkruante se miku i saj, një fizikan i ri, ishte i ftohtë me të por edhe me vetë nënën e tij. Ai nuk i kuptonte ndjenjat e saj për artin. Kjo letër, duke u drejtuar në rrugën e vet naive, e prezantova me mendimet e mia, që lidheshin me nevojën e një zhvillimi shumë-anësh për të rinjtë. Pjesa më e madhe e letrave, që pasuan këtë artikull-ka pasur plot 8000 të tilla syresh dhe të cilat u dërguan në Komsomolskaya Pravda –mbronin idenë e edukimit të harmonishëm, por pjesa e kundërt e pikëpamjeve-që kishte lidhje me artet, që i takonin sfondit të kohës sonë-janë prezantuar shumë më tepër.

Në artikullin tim të fundit, të titulluar “Edukimi i Sentimenteve” fola për nevojën e zhvillimeve të sensit estetik mes rinisë sonë dhe se Njeriu i ri Sovjetik do të ishte i aftë jo vetëm që të dinte shumë, por edhe të ndjente thellësisht”.

Si i pajtoni aktivitetet e një shkrimtari me ato të një figure politike?

“Kjo është e lidhur ngushtësisht me pyetjen tuaj të parë. Ndiej se në kohën tonë një poet duhet të ketë një kuptueshmëri të fizikës nukleare dhe një fizikan duhet ta ndjejë poezinë. Natyrisht, shkenca ka përparuar shumë, aq sa Gëte dhe Leonardo, specialistë të dy në arte dhe në shkenca, janë fatkeqësisht të papërfytyrueshëm në këtë kohë. Por, unë vetë, nuk mund të imagjinoj një shkrimtar në këto ditë që mund të shkruajë një roman në kohët tona duke u mbyllur vetëm në studimet e tij. E di se ata ekzistojnë, dhe mendoj se ata do të tregojnë sesa e pafrytshme, është zeja e letërsisë -po të mos ketë autori një eksperiencë aktive, për atë që i ndodh vërtetë heroit të tij. Ka një pikëpamje të Flaubert (kjo që ka qenë në rininë e tij): “Nëse juve doni të përshkruani kurajën, atëherë mos u vishni ushtar; një dashnor, kurrë mos bini në dashuri; një pijetar, mos pini verë”. Por ka gjithashtu një përgënjeshtrim brilant të kësaj teorie: Stendhal. Ai ishte ushtar, pinte dhe bënte dashuri dhe ka qenë mrekullisht i suksesshëm në përshkrimin e pasioneve të ndryshme njerëzore. Nuk mund të heq një linjë të drejtë në mes të punës sime në letërsi dhe aktivitetit tim politik, ngaqë i mbroj të dyja idetë. Aktiviteti im publik është drejtuar direkt në kahun e paqes dhe bashkëpunimit kulturor në mes të vendeve. Nuk mund të kuptoj sepse mbrojtja e një njeriu kundër vdekjes atomike duhet që t’u lihet diplomatëve profesionistë. Për sa i përket asaj që ka lidhje me shkrimtarin, kush mund të jetë i përgjegjshëm për lexuesit e tij, apo për gjithë librat që janë të shkruara para tij dhe po aq për ato, të cilat do të shkruhen pas tij. Unë gjithashtu nuk e kuptoj sepse shumë ndiejnë që shkëmbimet e kulturave duhet të vendosen për zgjidhje në duart e liderëve politikë, si modele që duhet aq shumë për të ndjekur.

Për t’ju treguar juve të vërtetën, e gjej të çuditshme pyetjen tuaj. Do të doja juve t’ju pyesja-apo të pyesja shkrimtarët amerikanë: a e shikojnë ata si të mundur që “të jenë thjesht shkrimtarë” në një kohë kur është e nevojshme, që të krijosh dhe ta mbrosh letërsinë?”

Por a s’është praktikisht e vështirë, që të qetësosh të shkruarit me shërbimin publik?

“Ne po i kthehemi kështu, sërish pyetjes tuaj të parë. Disa njerëz e pohojnë se në ditët tona, inxhinierët nuk mund të lexojnë romane apo të dëgjojnë muzikë-sepse ata nuk kanë shumë kohë për të bërë këto gjëra. Por, dua t’ju kujtoj juve një njeri, të cilin e njihja-dhe që ju e njihni po ashtu, më besoni- dhe që ka lënë shenjën e tij në shkencën moderne. Jam duke folur për Frederic Joliot-Curie. Ai ishte i aftë për të shkruar punën e tij të fundit rreth radioaktivitetit nga shënimet e Pierre Curie, apo për të drejtuar konstruksionin e një qendre kërkimore shkencore; për të qenë madje edhe president i Këshillit të Paqes, për t’iu kënaqur muzikës-të gjitha në të njëjtat vite. Qartësisht, nocioni ynë i kohëve-i orëve dhe ditëve-është relativ. Koha ngushtohet apo zgjerohet në lidhje me faktin sesi ne dimë t’i afrohemi si duhet. Ajo ndryshon me frymëmarrjen e njeriut dhe me zemrën e tij. Ka një thënie nga amerikanët-që koha është para. Koha mund të jetë dhe shumë gjëra të tjera-mund të jetë qoftë edhe pavdekësia e një individi. Jeta e tij e shkurtër vdekatarë mund të zgjerohet jo vetëm në kohë por edhe në hapësirë-ashtu si mund të shtrihet dhe në jetën shoqërore të secilit”.

Çfarë mendoni për romanin si formë e letërsisë së të ardhmes?

“Më duket se romani është shumë më i gjallë në formë. Pa ndonjë çështje, çdo epokë ka format e saj dhe romani i ditëve tona nuk mund t’i ngjaj atij të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Në këtë terren janë të justifikuara të gjitha eksperimentet, dhe është më mirë të shkruash diçka me këtë ngathtësi të re sesa të përsëritësh të vjetrit në mënyrë të shkëlqyer. Në shekullin e nëntëmbëdhjetë, romanet ishin të lidhura me fatin e një personi apo të një familje; kjo ishte e lidhur me jetën në atë periudhë. Në kohën tonë destinet e njerëzve janë të ndërmjetësuara. Kudo që njeriu njeh apo jo, fati i qenies është më shumë i lidhur me atë të shumë njerëzve të tjerë, sesa ka qenë kohë më parë. Kjo e ka modifikuar arkitekturën e një romani, kurdo që në film ka një sukses të kapjeve aty për aty dhe ato të turmës. Vetë jam përpjekur t’u afrohem romaneve në mënyra të ndryshme, duke lënë pas nocionin e ndërtimit të një karakteri në të cilin mbështeten zakonisht romanet tradicionale. Kam shkruar një roman satirik- që është bërë vetëm një esé, pjesë e një analize Julio Jurenito . Disa nga romanet e mia të tjerë janë të konceptuara si kronika të kohëve tona-por kronikat e humanizuara, ndryshe nga kronikat e historianëve dhe sociologëve. Një gjë e tillë është edhe romani im Dita e Dytë .

Tek të tjerat, jam përpjekur t’i afrohem problemit tim themelor, ashtu si edhe do të bënte një poet. Në të tilla raste, ajo që ka qenë më e rëndësishme për mua- s’ishte më fati i heronjve individualisht, por disi një situatë e vërtetë, apo një mënyrë tjetër. Të tilla janë Vera e 1925 dhe Shkrirja . Edhe në këto romane, që janë më shumë si romane klasike-si: Rënia e Parisit dhe Shtrëngata-kujdesi im s’është përqendruar vetëm në heronj të përcaktuar, por disi në elementët qendrorë që janë heronjtë e vërtetë të këtyre romaneve-Parisi në rastin e Rënia e Parisit, lufta në Shtrëngata. Gati të kam shpjeguar se në opinionin tim- gjëja më e rëndësishme për një shkrimtar është një aftësi për të jetuar eksperiencat e heronjve të vet-“një bashkë-eksperiencë”. Ne duhet që të abandonojmë nocionin se një shkrimtar është thjesht një vëzhgues-ai s’është kamera. Ai ka lidhje me faktin që të paraqesë atë që është e padukshme në fillim. Ai duhet të zbulojë botën e brendshme të një njeriu, dhe kjo është e mundur vetëm nëse shkrimtari ka provuar diçka të ngjashme me atë që ka përshkruar. Kjo është e vetmja mënyrë për të që të kuptojë vërtetë, si duhet heronjtë e tij. Shpresoj se ky nuk është rasti për intervistën tënde, por fatkeqësisht duket si marrja përsipër e më shumë gjërave të këtyre llojeve, që janë të lidhura kryesisht me gjurmimin e prototipave të karaktereve të ndryshme të romaneve, ndryshe nga psikologjia e krijimit. Si një shembull, të marrim Flaubert. Specialistët e Flabert kanë zbuluar njëmbëdhjetë gra, që hamendësohen të jenë prototipi i Emma Bovary, pa ndaluar kurrsesi në atë deklaratë se: “Ema jam unë”, të cilën Flaubert e bën në një nga letrat e tij, që i dhurohet shokut të tij Kahn. Më shumë njohuri të psikologjisë së shkrimit do t’i bëjë të aftë lexuesit të kuptojnë më mirë librat që lexojnë”.

Cilado të jenë në vështrimin tuaj temat e reja në shkrimet ruse, lufta ka qenë subjekti kryesor për shumë vjet. A parashikoni ndonjë ndryshim?

“Shpresoj që të ketë më shumë romane për paqen. Por aktualisht librat e mirë janë gjithmonë për njeriun dhe nuk është sërish kjo çështje kryesore , mbetet e rëndësishme, fakti sesi një autor i afrohet asaj”.

...

Ndërsa Ehrenburg shkoi për të diktuar përgjigjet e pyetjeve të mia, duke folur ngadalë dhe qartë, ai filloi të bëhej më eliptik, duke hedhur përgjigje të shpejta nga koha në kohë në vështrimin e tij. Ishte e qartë se ai po e ndjente realisht presionin e kohës. Tek pyetja për shkrimtarët atij i pëlqeu të jepte përgjigje të shkurtra-Stendhal dhe Çehov, ishin favoritët e tij mes shkrimtarëve klasikë, dhe Heminguej nga bashkëkohorët. E mbylla fletoren e shënimeve. Ishte e qartë tashmë se intervista informale ishte e pamundur. Katër apo pesë pyetje, që ai po priste dhe u është përgjigjur me vështirësi dukeshin si mësuesi që jep diktimin në një klasë. Dhe, fill pas kësaj, edhe kur i kisha thënë për herë të fundit:Mirupafshim  dhe madje edhe kur lashë Rrugën Gorki, apartamentin 8 -e ndjeva veten krejt të impresionuar nga përgjigja direkt e pyetjeve dhe qëndrimin e tij me një bindje të thellë. Zëri i tij s’ishte si shkrimet e tij-cerebral, direkt, faktual dhe udhëzues. Ishte e vërtetë dhe kjo: që mënyra e tij-diçka e freskët për shkak të njohjeve të tij të shumta me babanë tim-më ndaloi të kisha një komunikim më të çlirët me të. Dhe ende përveç faktit, që isha prezantuar me njërën nga anët e shkrimtarit-të lustruar dhe po aq të fortë munda të ndjeja madhështinë tek ai. Ai është, pas të gjithave, pothuajse i vetmi shkrimtar i kahut të majtë nga Brezi i Revolucionit, që ka bërë luftë kundër Carizmit, dhe që ka qenë në mërgim në dy Luftërat Botërore. Përveç dhuntisë si shkrimtar, ndoshta shquarja e tij më e madhe ndodhi kur ai botoi kujtimet e tij Njerëzit, Vitet, Jeta , që filloi të botohej në gazetën letrare Novy Mir, menjëherë pas takimit me të. Suksesi i këtyre kujtimeve ishte i jashtëzakonshëm në Bashkimin Sovjetik. Për lexuesit që ishin bashkëkohësit e tij, Ehrenburg krijoi atmosferën e ideve të rinisë së tyre. Kujtimet janë zbukuruar me faqe elegante, që mbronin dhe kujtimin e bashkëkohësve të Ehrenburgut: Marina Tsvetayeva, Mandelstam, Pasternak, Babel, Meyerhold, Tatlin. Për lexuesin e ri sovjetik, Ehrenburg ka hapur një botë të re të luftës para-Revolucionare, të bohemisë së Montparnasë të artit modern dhe ai ka sjellë po ashtu për lexuesit e privuar gjatë të gjithë kohës dhe segmentet e ndjeshmërisë së sotme: Stendahal, Picasso, Modigliani, Apollinaire, Pasternak. Për jo-rusët, Ehrenburg ka dhënë përshkrimin më të gjallë të të dhënave, edhe pse fragmentare të krijimit të brezit të fundit të Revolucionit. Puna e tij ka pasur një universalitet të papritur, që ishte e brendshme por edhe thellësisht e ndjerë me llogarinë e diçkaje që mund të kapej nga një masë më e madhe.

Rëndësia e këtij fakti, për atë që dukej nga Ehrenburgu , ishte detyrimi për të ndarë jetën e tij-të pasur me ngjarje dhe tejet interesante në shoqëri-me lexuesin sovjetik. Rusët, veçanërisht më të rinjtë, tentojnë të jenë të armiqësuar nga dy aspekte të jetës: që ne i marrim shpesh në shqyrtim: Njohja e të shkuarës dhe njohja e vendeve të huaja. Ndjenja e Ehrenburgut e përgjegjësisë artistike në drejtim të lexuesve të tij mund të bëj më shumë për lehtësimin e të tilla kushteve.- Philip Toynbee në një revieë të mëparshme për një roman të Ehrenburgut Pranvera shkroi: ”Dyshoj se ai e di mirë se çfarë është duke bërë. Dyshoj se ai është duke shkruar krejt dhe apostafat si një edukues: se ai e ka sakrifikuar talentin e tij për hir të së ardhmes. Dhe nëse ky është rasti: a do të mundej ai që të jetonte në një shoqëri, ku liria artistike merret si qesëndisje apo përbuzje e përpjekjeve të tij për të sjellë një liri më të madhe për vendin e tij? Nuk mendoj se ai do të mundet...”

*Shkrimi është bërë më 1961 për Paris Review. U përkthye nga anglishtja prej Ben Andonit