Marin Barleti, një vështrim i gjatë etimologjik

Një vështrim i gjatë etimologjik për një ndër vendet më interesante të Ultësirës Perëndimore shqiptare. Histori, kulturë, traditë....

Në" Historia e jetës dhe bëmat e Gj. K. Skënderbeut" , nga humanisti shkodran i Rilindjes evropiane Marin Barleti 1450-1512 do të mësojmë, se në vitin 1451 Skënderbeu ndodhet në Fushkuqe, duke inspektuar sufadedet ,vendrojet bregdetare, njëkohësisht dhe duke zhvilluar takime e për të siguruar  ndihma, për rastin kur Kruja, kryeqyteti mesjetar i Arbërisë vuante brenda mureve të kalasë dhe ishte në panik nga rrethimi prej një ushtrie nga më të mëdhatë e kohës,siç qe ajo e Turqisë Otomane. Barleti e quan këtë vend Pianities Rubra dhe shton se kështu e thirnin dhe më parë, ç’ka hedh drite se ky vend egzistonte shumë kohë më parë si pjesë e Collematia-s( dokument i v.1402,Bregmati v.1374,Zali de Matcho 1397,nga ku eksportohej lëndë drusore dhe drithra).G.Cautelli, nëse nuk ka gabuar më 1689, vendos diku poshtë një Torre di Scanderbeg,edhe pse shumë njerëz kur e dëgjojnë sot mbesin të habitur, për vetë faktin se është bregdet dhe kishte shumë vorbëza, gorga, vija, rrela, këneta, gotulla dhe limane,ndër ta më i hershmi i dokumentuar, shënohet Shufadaja (shefia detare e Fundshae v. 1393) e më vonë Limani ose Skela e Potokut , ku më 24 Prill 1827 do të nënshkruhet një marrëveshje tregtare për prerje-shitje të landës drusore mes Nikollë Sumës, Drejtor i Përgjithshëm i shkollave të Fushkuqes, Ishmit , Kepit të Rodonit dhe Shën Pjetrit dhe mjek i vezirit të Shkodrës dhe përfaqësuesit Triestes Halil Kapidanit, në gjuhen italiane (H.Bushati,Shkodra dhe Motet,bot. Shkodër 1999, fq.563, Dokumente). Edhe më vonë jepen me koncesion nga koncensionarë shkodranë, që më v. 1929, vendi në fjalë kishte marrë pamjen e një qyteze. Këtë të fundit e dëshmojnë jo vetëm vendasit që ishin punësuar si druvarë, sharrtarë, shinashtrues dhe mirmbajtës vagonash, ngarkim-shkarkim lëndësh drusore me sana e flluga apo anije-maune,por edhe tuxharë, sekserë deri menaxherë në këtë shoqëri koncensionare. Më parë këto mallra shkonin drejt vendeve të perandorisë osmane si Aleksandria, Tripoli, e në kohën e mbretërisë shqiptare eksportoheshin drejt porteve perëndimore si Bari, Ankona, Trieste, etj. Një dëshmi na jep piktori ynë i njohur, ndjesë pastë, Ibrahim Kodra 1918-2006, i cili në një ditë të bukur kishte zbritur nga një vagon me trupa tërhequr prej  dekovilit të kësaj linje që më 1928 në qytetin e Potokut. Kështu e përshkruan ai në librin e tij me kujtime nga fëmijëria e tij, kur një sipërmarrës italian  do të zbulonte talentin e tij prej piktori, kur hidhte mbi telajo portretin e një zotnie që bridhte në atë kohë në ato anë. Djali i vogël, mbetur jetim gjen strehë dhe punë në fillim në kantierin e Mamurrasit me sipërmarrës gjerman, pastaj e transferojnë në Fushkuqe,që aso kohe ishte vetëm një lagje e lokalitetit të Gurëzit, siç ishin edhe Gorreja, Alku, Rroxga, Narshëllinxa, Bregu i Gjapshit. Ky kantier sharrash në anë të pyllit,pranë limanit me punë voluminoze si duket piktorit i kishte lënë mbresa edhe i ruan në memorien e tij edhe mbasi një ditë një fotograf ekspresionist, ndoshta  Hugo A. Bernardzik, kur fotografonte më 1929 peizazhin lagunor të Bregut të Fushkuqes, në veçanti dashin e detit apo siç i quajnë gjelit pelikan, fotografonte çobanin në Breg-gjapsh nën drurët e lartë për të treguar lartësinë e drurëve të kësaj treve, por dhe mahnitet me veshjen e malësores e ndjek dhe e fikson në celuloid deri në oborrin e kishës, kërkon të imitojnë traditën e përcjelljes së vajzës-nuse nga shpia e prindërve, në grykderdhje të lumit  Mat, pra Alkut apo Stomi i Stakës, Fushkuqe.

Përballimi me vështirësitë e bregdetit.

Megjithë resurset si lënda drusore  e bollshme pa shpenzime për të ngritur shtëpi e për ngrohje, toka e lehtë ranore,  trojet mbi stome,vende më të larta të cilat nuk përmbyteshin,livadet dhe rrethet me shumë barë,zënia e thjeshtë e peshkut dhe shpendëve,gjuetia e  kafshëve të egra deri te derri i egër, megjithkëto qe  një vend i vështirë për tu jetuar e shfrytëzuar, e ndaj kot nuk thonin, të pafsha në breg të detit. Shumë familje që kishin provuar fatin në këtë vend ishin përballur jo vetëm me hajdutë që endeshin rrugës të këtij stomi ranor me  thikë e litar në brez ,që kryenin dhe vepra kriminale deri ndaj kafshëve. Njëherë tregojnë se për tua hequr lëkuren gjallë në kambë në rastin e buajve,të cilvet ua riepën pak, ua lidhen për një pemë, pastaj i tremben duke ua lënë lëkurën e trashë në pemë, që e përdornin për opinga,apo lidhja e çobanit dhe "harrimi" i tij , a pastaj lënia në mëshirën e insekteve e shpendëve. Në këtë periudhë mund të ketë ndodhur dhe plaçkitja e tregtarëve shkodranë në Radë ndërkohë që ktheheshin me kuaj ngarkuar drejt Fushkuqes, që pastaj vendasit i kishin sjellë për bamirësi në kufi me një fis nënshkodrakësh që jetonin prej shekujsh në Kodër Reke. Në rranxë të kësaj kodre nga jugu qenë varrosur 13 vigje e sot vendi quhet vorret e shkodranve. Nuk mjaftonin vetëm këto, por edhe  me shumë situata të vështira si me përmbytje,erës së rëndë që shkaktonte dekompozimi i gjallesave e bimëve ujore gjatë thatësirë së verës në moçalishtet,por edhe me sëmundjet që linin pas ushtri të prekura nga epidemitë ,që  shfarosnin jo vetëm individë por edhe familje të tëra,prandaj dhe ishin detyruar ta braktisnin vendin,të migronin deri pranë Karavastasë,dhe kur  riktheheshin më pas këtu, gjenin nëpër drurë letra që njoftonin shitjen e tokës me çmim shumë të lirë. Ata që tregoheshin më kambëngulës, mbështetur dhe nga Bushatlinjtë e" pashallarve të fratit" sigurojnë tokën e ndaluar për katolikët dhe e shpallur miri, ndërsa prej françeskanëve në kishat Rrubikut dhe të Skurajve i shpëtojnë tundimit të ndrrimit të fesë në këmbim të tokës. Dalja në bjeshkë duhej bërë patjetër aq e shëndetshme për njerëzit por edhe për bagëtinë. Secila familje kishte bjeshkën e saj,niseshin në fillim të qershorit e të ktheheshin nga fundi i shtatorit para se të fillonin shirat e vjeshtës. Një princ i Malit të Zi,më 1911,  në kohën kur shqiptarët sorollateshin mes Orientit fanatik dhe Oksidentit liberal, ndoshta me qëllim joshjeje,përshkruan djemtë e rinj malësorë, që kur niseshin për në bjeshkë mbanin lahuta, të vendosura krahqafë.

Kronikë vendase

        Bonifikimi, shkruajnë historianët kishte filluar që nga fillimi i shek. XVII-të me hapjen e honekëve për të larguar ujërat e larta dimrit por dhe që shërbenin per rrugë ndërpyjore e që mund të lidhnin vendbanimet,stomet që më parë lidheshin me anën e rrugëve ujore, me sul, sanall apo me trape siç vazhdon të ruaj këtë emër edhe sot një bisht deti ,sot një kanal i quajtur Trapakeqi,rreth 5 km ,i cili thonë se përshkonte territorin e Gorresë mespërmes. Në kujtesën e banorëve ruhen edhe sot emrat e honekve simbas sipërmarrësve përkatës ,që shkarkonin këto ujëra në gjirin detar të Shëllinxes ,si Honeku i Prëk e Lek Martinit e Honeku i Dervishit  pranë Golemes,Honeku i Mal Dems në Gorre,Honeku i Gogs në veri. Në këtë periudhë shtëpitë ndërtoheshin prej çaçmesh mbi trupica të larta,për tu siguruar nga përmbytjet. Modelin e tyre ndërtuar mbi trungje e mbuluar me pullazina na e ka përshkruar ambasadori Teodor Ippen 1861-1925. Ngritja e kantierit të sharrave  i pati dhënë një zhvillim të pa parë strehimit të malësorve të fushës. Ky model shtëpie shihej deri nga vite`50. Pas eliminimit të harkut të lumit ,hapja e kanalit përmes Alkut më 1959, edhe pse mori qindra hektarë tokë me cilësi të lartë, e ngritjes së argjinaturave gjatë brigjeve të lumit 1960-62, bonifikimit modern dhe instalimit të hidrovorit të parë në Shqipëri më 1961 mbi grykën antike të Shëllinxave,qe zgjidhur problemi më shqetësues, pëmbytja, dhe me prerjen dhe shpyllëzimin deri në ekstrem të pyjeve që pritnin erën, rregullonin rënjen e shirave të verës, filluan ndërtimet në masë me themele guri e mur tulle. Shtëpi kullë më parë patën ndërtuar funksionarë të mbretërisë dhe familje me troje mbi stome. Në livadhin e Kol Gjonit në Gorre,në livadin e Fran Zefit në F.Kuqe janë zbuluar vendbanime me themele guri e mur tulle,për të cilat arkeologët shprehen se janë shumë të hershme. Në afërsi të ish-skelës së vjetër është gjetur nëntokë lëndë ndërtimi e cilësisë së lartë. Përfaqësuesi më i vjetër i pyllit të dikurshëm është Qarri i Fushkuqes, rreth 600 vjeçar dhe është nën mbrojtjen e Komunës,si monument i florës, ndryshe thirret dhe Qarri i Skënderbeut.

E shkuara    

Banorët që rrezikuan më shumë në ketë trevë të thellë fushore qenë popullsia që deri më 1925-1939, ku ishin të gjithë pronarë, thirreshin  malsorë nënshkodrakë. Historianët i zbunojnë këta me nofkën lekë ndoshta nga leuka ,i bardhë,i zhberdhitë,i shpejtë si drita e bardhë e agimit, ndoshta edhe per ti përngja me Aleksandrin e Madh,por unë mendoj edhe për guximin dhe shkathtësinë e treguar në veprimet luftarake me pushtues të ndryshëm në veçanti kur kulmojnë me kryengritjet e tyre në Bregun e Mats dhe në Durrës,drejtuar nga patriotë si vëllezërit Gjeto e Ded Coku,intelektuali shkodran Zef S.Harapi, mbështetur fort prej prijësave të malsive që rrethonin fushën, që ishte kthyer në arenë luftimesh ,si Kol Toma i Vels e Gjin Pjetri i Skurajve në fillim të shek.XX-të,për Pamvarsi Kombtare. Këto kryengritje patën dhe dëshmorë e tyre,si Gjok Dod Shkreli, Kolec Marku, Llesh Sokoli, Pjeter Bici, Tom Xhuxhi, Nikoll e Pjetër Miri, Kol Bori, Ded M.Ulaj. Mirash M.Ujka,apo të plagosur si Ujkë Hasi e Rekë Voka.Në shkrime më të hershme janë përmendur edhe pjesëmarrës e dëshmitar si Pal Buli nga  i Bregu i Mats i Poshtëm dhe të tjerë nga ai i Sipërm. Këta dëshmorë e luftarë kujtohen me nderime të mëdha si dëshmorë të Atdheut. Për këta dëshmorë kanë shkruar shumë studiues e figura të njohura kombëtare dhe ndërkombetare, si Franc Nopça,Hil Mosi,Ndoc Nikaj,Marin e Aleksander Sirdani, gazeta shqiptare në Sofje "Liri e Shqiperisë",tetor 1912 e K.Dakos e deri te Baki Dollma në Krujë. Eshtrat e tyre prehen në vorrezat e Gurëzit,sot në administrim nga  komuna e Fushkuqes,në Shkoder dhe në Krujë. Banorët e kësaj treve rrezikuan edhe gjatë periudhës së Luftës së II-të Botnore.Sherif Binaku 1895-1982,i cili kishte punuar në kantierin e sharrave të Potokut edhe me shumë puntorë vendas, kishte bërë edhe vizita në Itali deri më 1939, kishte arritur të kuptonte synimet  italiane për ekspansion për ta kthyer Fushkuqen dhe Shqipërinë në një koloni ku mund të shfrytëzonte resurset e saj të mëdha duke përfituar nga  krahu i lirë i punës, varfëria e trashëguar nga pushtimi i gjatë turk. Do të ishte ky burrë që do të organizonte dhe të shpërndante armët për rezistencë gjatë vijës bregdetare ku mund të zbarkonte ushtria pushtuese e imperializmit italjan më 7 prill 1939.

Lufta e Dytë Botërore

Shumë djem dhe burra rrokën armët ose u radhiten në brigadat partizane për dëbimin e pushtuesit nazifashist,fat i mirë që dëmet në njerëz kanë qenë minimale, vetëm një dëshmor i rezistencës pasive si Mehmet Bajrami,22 vjeç, vrarë në tetor 1944 nga pararoja e ushtrisë gjermane në Pyllin e Butë dhe një partizan Brigadës XXIII-të, Çup Veseli, vdekur nga të ftohtit në ndjekje të ushtrisë gjermane në malësinë e Lezhës. Në përgjithësi ushtarët e postave bregdetare italiane dhe gjermane , në veri të Gjirit të Rodonit dhe në Potok të Vjetër, nuk kanë kryer krime ndaj popullatës vendase me përjashtim të vdekjes së dy vetave, kur pas largimit të gjermanëve shkuan në vendin e minuar për të demontuar ,për të marrë barutin e minave apo predhave. 20 Nëndori 1944 mbahet mend nga të vjetrit,ushtria naziste në ikje kreu shpërthimin në qemerin e kokës së Urës së Zogut, presioni fiku qirat dhe konilat në Alk,Gurëz,Gorre. Pjesëmarrës në këtë luftë dhe  që u goditën më pas,pas largimit të ushtris gjermane,fillimisht akuzoheshin për dezertim nga ushtria shqiptare, që kthehej në veri për të kryer masakra ndaj kushërinjve të tyre në M. Madhe siç kishte ndodhur më 28 Gusht 1946, në Gurëz  ku u masakruan 10 veta , dhe mbas pesë javësh do të ekzekutoheshin Dhesh Mirin, Ndue Gj. Ucin dhe Tom N.Keqin më 30 tetor 1946,Postrribë,Vermosh etj. Në fillim provokoheshin që të largoheshin nga vendbanimet në drejtim të miqve në Kurbin, Ishëm,matanë kufirit në Mali i Zi, që të binin në kurthin që ngrinte bashkëpunimi ndërshtetror, pastaj fillonte përndjekja dhe eliminimi. Pre e kësaj "loje" në Shijak ishte oficeri Ded Miri(1915-1945),Sali V.Doda, komandanti i parë i postës kufitare të Fushkuqes që në kohë e mbretrisë, v.1935,i cili në fillim u dënua me vdekje,pastaj me burg të rëndë,tregtari Pashk Hoti 1917-1953,Marash, Frano,Gjek e Pjetër Miri e shumë të tjerë.

         Mikpritja,solidariteti vllazror.

Malsorët katolikë dhe muslimanë me të drejtën e paralindjes këtu,kanë pritur dhe pranuar në gjirin e tyre edhe bujqë të cilët i kanë trajtuar secili më mirë se shoqi. Nga viti 1925 deri më 1939 mbërrijnë familje  nga rrethet e Plavës dhe Pejës, me të cilat kanë ndarë jo vetëm token por edhe gëzimet e hidhërimet. Nga familjet kosovare disa u kthyen e vetëm tri prej tyre vazhdojnë të jetojnë edhe sot në Gorre. Më 1945  vijnë nga Çamëria një komunitet  i përbërë prej 25 familjesh të dëbuara prej famkeqit, gjeneral Napoleon Zerva,bandat e të cilit kishin masakruar në lokalitetin Rrezaj të Gumenics edhe Iljaz Nexhipin 1893-1945. Të moshuarat mbajnë mend mysafiret të veshura ndryshe ,të bukura që më vonë ofruan edhe modele të reja gatimi, e punime dore.

Burrat të pashëm dhe puntorë. Në Stomin e Stakës banon vetë një nga këto familje,pasi të tjerat pas dy vjetësh qenë larguar për në Milot e qytete të tjera. Festat fetare dhe lokale nuk janë normale e  të gëzueshme pa vizitat e ndërsjella. Në këto festa gatimi specjal ishte,Djathi i Zier,rrethuar me mjaltë,familjet e varfra dhe me sheqer,fruta të thata,etj. Mikpritja u provua edhe gjatë luftës me Serbinë në pritjen e kosovarëve më 1999.

        Shkolla e Parë Shqipe. Deri kur erdhën austriakët 1916 shkollimi i fëmijëve kryhej në Shkodër,pastaj këta ndërtonin rrugën mbi Vromin e Vjetër dhe montonin teleferikun Milot-Laç,hapen një shkollë fillore pranë Haneve të Gurëzit me mësues priftërinj si F.Fishta.Mësuesi i parë laik ishte më 1919 Gjush Komani,shkodran. Ky vit është shënuar edhe si fillim i arsimit në Fushkuqe. Mësues të tjerë kanë qenë më 1935 Kol Jakova 1916-2002, H.Pengili,Prëk Gj.Doda 1923-1945,Nush Ndoci 1936-2005,Agustin Preçi,Nurie dhe Hysni S. Tahiri,Rrustem Martini 1911-1999 ,Albert e Hajrie Martini,Nikoll Tarja,Nikoll Toma, Gjek e Drane Toma,Tom e Prëna Pretashi,Kol e Tringa Pretashi,Pashuk e Gjok Bici,Malush e Nadire Çela,Pjeter  e Gjelina Shkreli,N.Preka,V.Staka,R. Vata-Deda,Zef Bardheci,Avdyl e Feride Martini,B.Mehi,V.Selimi, ,Xh.Martini,P.Vata,Gj.Duli,Gj.Luka,S.Çeka,etj.Shkolla e mesme, sot Gjimnazi "Shtjefen Kurti" u hap më 1980,drejtor i parë ishte  Luigj Tarja.Ky gjimnaz sot numëron 328 nxanës dhe drejtohet nga Luigj Deda.Mund të quhet progres shkollimi 98 % i popullsisë por regresiv mënjanimi nga degë si filozofi,arte,mjeksi,mësimi i gjuhëve perëndimore,pranimi selektiv në shkollat e larta. Nga kjo trevë vinte Zef Bici dhe një shkëndi gjeniu si Prof. Frano Alkaj 1905-1992, laureuar në Universitetin e Gjuhëve Antike të Bukureshtit.

Kooperativizmi 1946-1991. Reforma u krye më 1946 dhe kooperativat e para u krijuan shtator-tetor 1956. U fillua me trajtimin e bujqve me modelin ala gjerman"me patate në xhep",por prodhimi gjerman konkurroi botën në bujqësi,prodhim automobilash, anijesh, avionësh, shkencë, mjekësi edhe pse fuqi humbëse, ndërsa bujqësia jonë pati disa arritje në rendimente, Fushkuqja niste me mijëra ton drithëra drejt magazinave shtetnore,po kaq mish, qëngja dhe pse ishte pjesë e një shteti fitues në koalicionin antifashist dhe në fund një pjesë e madhe bujqish, merrnin me vete në kohën e ndertimit me krahë të oxhakëve në plantacionet e orizit, marmalatë sipër bukës së misrit të papjekur mirë për mungesë dru furre, për të mbajtur një industri.

      Pluralizmi. Një nga të mirat ishte shkëputja nga qendra malore e Krujës ekcentrike. Ajo na quante zonë e thellë fushore,ku kishte shumë filoperëndimorë. Kjo u arrit më 1992-in. Nga kjo kohë komuna bregdetare është drejtuar nga drejtues vendas si Nikoll Toma,Marash Vata dhe Dedë Keraj.

       Kultura. Për drejtimin e aktiviteteve kulturore dhe që kanë nderuar vendin  në shkallë kombëtare janë dalluar poeti dhe regjizori Gjergj Uci, këngtarët Paulin Trieshi,Sokol Preçi,instrumentisti Altin Toma, lahutarët Marash Bici, Pjetër M. Ujka. Nuset e para që erdhen me vel të bardhë këtu më v. 1938-40, ishin Katrina e Kap. Ded Mirit dhe Maria e Dr.Llesh Mirit.Ky i fundit kur ishte në gjimnazin e Shkodres, ishte me orkestrën fymore të shkollës,i binte trombës. Kostumi më i vjetër këtu është Xhubleta,thonë se është 4000 vjeçare dhe mbizotëruese në Ballkanin Perëndimor, nga të cilat mund gjenden sot  shtatë të tilla, dhe vetëm njëra me të gjithë aksesorët. Kapica e bardhë malësorësh e fundit , mbahet prej Marash Gjek Ucit-1923. F.Noli 1880-1965 ka thënë se Shqipëria i ka qytetarët në fshat. Në F.Kuqe ndodhet lapidari i Skënderbeut, ngritur më 1968. Në Gurëz ëshë lapidari i Martirëve të vitit 1946.Komuna  duhet të ndertojë Përmendoren e Dëshmorëve të Pamvarësisë nga F.Kuqja.Pas viteve `90 po abuzohet me emrin malësor, të tillë njihen vetëm banorët e  Malësisë së Madhe dhe ata që mbetën në dimërishtet bregdetare deri në Kepin e Rodonit. Me këtë emër thirren edhe malësorët e Skocisë.

           Sporti. Nga F. Kuqja kanë dalë sportistë si Mark L. Meta ,kampion ballkanik në hedhje gjyle, Marinda Preka,kampione kombëtare në atletikë, Pjetër Pllumbi atlet i "Partizanit",mundësi Fran Vata,etj. Mësuesi i përkushtuar Rrok Vata, ka dhënë një kontribut të rëndësishëm në ngritjen e grupeve sportive në Fushkuqe, ka përfaqësuar rrethin e Krujës në olimpiada dhe në festivalin e Lojrave Popullore në Peshkopi më 1979.

        Etimologjia si zbavitje me emërvendin. Barleti na e ka lënë në gjuhën latine,më e përdorura e kohës,e përkthyesi S.Prifti më1967 e përshtat me Fushkuqen e sotme,por këtu nuk ka ndonjë gjë të kuqe për të justifikuar cilësorin, veç disa bimëve kripdashëse të cilat rriten në lagunë deri te vendi i quajtur Dardha e Kukalit, që gjatë vjeshtës së dytë marrin ngjyrë të kuqerremtë. Unë mendoj se për të shuar kureshtjen, duhen marrë parasysh edhe prejardhje të tjera më përfaqësuese si Kepi dhe Gjiri i Rodonit e meqënëse fusha është në vazhdim të rrugës fundore,bregdetare mund të jetë me të njëjtin përcaktor,Fusha e Rodonit dhe ky  nga zbunimi i emrit të shejtores Veneranda shkurt Randa, Rodoni që më vonë u quajt Shne Prendja,Ylli i Mëngjesit , Hylli i Dritës,Kcilla.Sipas M.Shufflai-t 1879-1931,themelet e kësaj kishe ishin diktuar në rrënojat e qytetit antik të Durrësit.Me emrin e kësaj përendeshe që njihet si përendeshe e Dashuris Hyjnore,mendoj se lidhen edhe emrat e disa qyteteve ilire si Amante,Skutari(=Scuttari=shkyptari=Dassuria=Dusseri,(Epi)Te+Amn, Tiamëria,Tossëria,(Man)scuria ,Shkupi,Sa-Randa,Ti-Randa,Drania,Beranti,Rada,Kurata,Tarini).Nga Capo (di Rodoni) ndoshta u thirr  Agapia,Amantia=Gjapshi,emri i segmentit fundor të lumit ,që thirret sipas vendeve ku kalon ,i Tiranës,i Ishmit.Hir Plotja ,Boll Hirja,Hirësia,lat.Gratia Plena, ndoshta në latinisht dha (Grati)A -lbenia e shumë të tjera si,Kiri,Lotaj,Piloti, T`Plani,Tepelena,Bolena,Bollano,Lena,Blendi,Bëllana,Al-Bulena,Avlona ,prandaj katolikët e ritit lindor të Provinces së Prevalit që nga shek.XI-të e adhurojnë Hirploten si Pajtoren e Shqiperisë,Zojen e Këshillit të Mirë.Njëra prej kishave të F.Kuqes,ajo më e vjetra mban këtë emër. Pashko Vasë Shkodrani 1825-1892 ishte në këtë linjë kur u bënte thirrje bashkatdhetarve : "Feja e shqyptarit asht Shqyptaria" !? Simbolet që mbart shqiponja e flamurit "V" mes dy qafave dhe "A" mes dy kambëve mendoj se deshifrohen me emrin kombëtar VenerA=Arberia ,ndersa po të lexohet nga poshtë lart ndoshta A-V mund të japë një sinonim të një territori shqiptar në kohen e Venedikut, pjesë e së cilës është sot Shqipëria Londineze. De fakto shqipja e vërtetë nuk ka dy kokë,nuk është e zezë si xhubleta e malësores, nuk nxjerr flakë nga goja dhe nuk di ndonjë gjuhë!? Ipe thirret në zbunim dhe Ipe-shkvi,tjara e të cilit që vendoset në kokë në raste ceromonish fetare apo mitera ka  dy kinde dhe për hater të pajtimit kombëtar, rilindasit krijuan një shku-ipe. Kështu u veprua dhe me K.O.M.B.-in nga komb, ropë,njerëz të një familjeje,fisi,të një rodi,që ndajnë një dashuri bashkë dhe mund të jetë në familjen me,bie fjala home,angl. apo homogeno it .Emri i vendit Shqiperi dhe konstelacioni i ri, K.O.M.B.-i mendoj se janë konsensualë dhe mesjetarë. Etimologët e sotëm nuk kanë bërë gjë tjetër,vetëm sa kanë përsëritur ata më të vjetërit .Edhe sot një grup shtetesh nuk na njohin me emrin Arbëri, Albani as Shqipëri,pasi Arbëria dhe Albania mund të jenë shprehje të binjakzimeve,siç ndodh rëndom sot mes qyteteve, përkatësisht me shtetet italiane si Venediku dhe Napoli ?! Leximi mbrapsht i këtyre emër-vendeve është shprehje e tolerancës pa prishur harmoninë. Mendoj se emri latinisht i një tip shqiponje ndoshta mund të hidhte dritë të re mbi disa toponime shqiptare.Për ata që nuk pranojnë versionin fetar,Imzot Pjeter Bogdani 1630-1685,shkruante në vepren e tij madhore "Cuneus Propfetarum",se ishte një kohë përshtatjesh, prandaj kjo mund të jetë një arsye shtesë e mohuesve për ta  sublimuar këtë periudhë,kërkojnë deri me rrënjë bimësh,kafshësh, etj. Për rastin tonë F.Kuqen ,në linjën e mohuesve,rekomandoj variantin e hidronimit vorbëza në drejtimin P-L sipas drejtimit të rrugës së vjetër të Shtrazes ,ku rritet një lloj bime me emrin e formuar nga metateza e vorbë-zha=zha-var.Vetë hidronimi vorbëz,grykë e vjetër e Matit me shtrat zha-vori, ku vorbollonte uji dhe kjo e fundit duhet të ketë ardhur nga forma e  orendisë shtëpiake për zierje vegzh,apo nga ena ku shkrihen metalet,kuç.Fusha që shtrihej në kiç të vorbzës u quajt Fushkuqe.Vorbëza, e cila fillonte pranë limanit , që ushqehej  me ujë nga Shëllinxa nëpërmjet Trapakeqit, ishte një vend mjaft i njohur për krapin e kuq dhe shpendët e egra që nxinin siperfaqen e saj.Emërvendet si livadhet,Toka e Shën Gjergjit,Gjinazesi me Trojet e Kishës së Shën Mërisë,Kneta e Zef Mirit,Ura e Pashko Deds në Ranza,Pusi i (Çul e Bec) Patanit,Stomet e Bardha,Stomi i Çap Dod Shkrelit .(F.Cordignano shkruante, se më parë këtu ishte Hoti,ky thirri Shkrelin?! Fran Bardhi 1606-1643 në veprën e tij "Apologjia e Skenderbeut",botuar në Venecia prej Mark Gjinit më 1636,botim shqip i vitit 1957,fq.8 shkruan se Kastriotët janë malsorë nga rrethi i liqenit të Shkodrës. Në një tubim shqiptarësh në  ShBA referuesi N.Veshtaj permendte se "Skënderbeu u lind në Gurëz", dokument vidio i 28.nënd.1996.Autori ishte mbështetur në një liber që ia kishte dhuruar H.Dostit. Nga terrakota e shek.VI-të,kokë e gruas zadrimore, zbuluar  më 1973 jo larg Fushkuqes në Arapaj,Durrës,mund të gjykohet se banorët të Fundinave të  Drishtit popullonin edhe fushen bregdetare nga veriu ,që alternohej me popullsi labehote rreth liqenit të Hotit. Fundinat e Drishtit, tashmë gërmadhë nga inkursionet turke,prej nga ishte Mitër Frani 1443-1525, arkëtarit të Skënderbeut dhe kronikan i tij ,mund kenë dimëruar këtu, ndoshta këta i dhanë emrin e vendit nga vinin,e fqinjëruan me trashëgimtarët e Marës te Gjok S. Balshajt dhe Lenës te Gjurashajt ,bijat e Kastriotëve dhuruar këtë hapësirë nga familja si pajë. Të vjetërit këtu, kur i kemi pyetur, na janë përgjigjur shkurt, ikën u ra epidemi,por nuk thonë nga shkuan. Nikoll Gazulli 1891-1946 shkruan se Alku e mori emrin prej alkajve të Kelmendit,ky një fakt që tregon për vazhdimësi banimi të fushës pa ndërprerje apo me ndërprerje të shkurtra. Një dëshmi tjetër na sjell në librin me heraldika, studjuesi J.Brahaj në kohën e principatave, stema e vitit 1355 e cila përdorej në fushën poshtë lumit Mat, përkatësisht Fushkuqja,e cila paraqet një kokë ujku me ngjyrë të zezë,në sfond të artë, me gojën të hapur nga ku zgjatet gjuha në formën e fuzhnes me tre grepa,ndoshta tri vllazëritë e fundit balshjane,njëkohesisht mjet me të cilin kapet peshku,por në rastin e stemës duket se ka kuptimin se, gjuha kocka nuk ka po kocka thyen ,e folura,elokuenca,arsyeja duhet ti paraprijë veprimit,atë që e zgjidh fjala s`ka pse ta zgjidhë arma.

                                                                      

Permbytjet në Fushkuqe kanë qenë të zakonshme para disiplinimit të lumit Mat, ndërtimit të argjinaturave,bonifikimit dhe ngritjes së dy hidrovorëve. Këta të fundit janë mbajtur në gatishmëri të plotë prej 39 vjetësh nga tekniku Gjergj Çuli. Përmbytjet më të përmendura janë ato më 1922,1959,1963,1993,2004, dhe kjo e jashtëzakonshmja e fillimvitit 2010,nga batica detare që ndodhte një herë  në 100 vjet,por për Nënshkodrën  për herën e parë llogaris borën që shkriu jovetëm nga ngrohja patologjike e klimës,por edhe nga energjia e përplasjes së  vizitave konkurruese, brenda 24-orëve në Kosovë të presidentëve serb dhe kroat. Gjendja e H/C-ve mbi Drinin e Bardhë dhe Drinin e Zi mbeti në terr informativ?! Për mua axhendat qenë një provokim,tensionuan kot situaten në Ballkanin Perëndimor."Plakën" mund ta rrejnë vetëm një herë.  Në përplasjen e dytë "Plaka" nuk u duk?!  Batica që përmbyti oborret e shtëpive  anës lagunës dhe për pak centimetra mund të përhapej në gjithë Fushkuqen. Një "cunam" të parëndësishëm pat shkaktuar një shpërthim bërthamor në Mesdhe më 1963 ,kur 7 balena në panik  ndjekin dallgën, përplasen e mbeten mbi bregun e Fushkuqes ,të cilat pasi vizitohen nga shumë kureshtarë,disa u dërguan për vaj dhe një tjetër u dërgua në muzeun e faunës të Fak. Shkencave të Natyres në Tiranë.

         Poshtrake. Fushkuqja  dikur lagje, është sot qendra administrative e ngritur mbi ish-territoret e trevës së vjetër të Gurëzit që më 1944, numëronte disa njësi tregtare,ka një popullsi rreth 9 mijë banorë me të ardhura mujore 150-200 $ / frymë, vendosur në 5 qendra banimi as fshat as qytet,me sipërfaqe të përgjithshme rreth 6,3 mijë hektarë prej të cilëve 2800 bujqësore, një shtrirje të madhe gjatë 10 km bregdet dhe një vend me resurse të mëdha agro-bujqësoro-turistike. Riparimi i rrugës, rikthimi i plazhit dhe molit , duke larguar depozitimet lumore e  thelluar gjirin detar do të rrisin të ardhurat dhe rëndësinë e kësaj komune fushore. Burimet e pashtershme me uji kristal, inertet e pa fundme,peshkimi,ditët me Diell, me pak erë  Murlani,me ajër të pastër  që përshkon bjeshkët e Kthellës ,e bëjnë atraktiv këtë vend jo vetëm dimrit, por edhe në stinë e tjera ,jo vetëm për emigrantët e saj ,por edhe për investitorët e huaj.

Ndue HOTI