Jorge Luis Borges, Thjesht: Jam një Njeri i letrave

Intervistë historike e dy filozofëve amerikanë me Jorge Luis Borges për periodikun ‘Philosophy and Literature’ më vitin 1977. Këtu, shkrimtari i madh argjentinas, shpjegon idetë e tij filozofike dhe shkon madje edhe përtej... në përshtatjen e filozofisë me letërsinë

Më 14 Prill të vitit 1976, Denis Dutton dhe Michael Palencia-Roth, atëkohë të dy redaktorë të “Philosophy and Literature”, sëbashku me kolegun e tyre Lawrence I. Berkove nga Universiteti i Michigan – Dearborn, intervistuan Jorge Luis Borges. Shkrimtari gjendej i ftuar nga Universiteti i shtetit të Michigan-it, si pedagog i jashtëm për sezonin e dimrit. Transkripti poshtë përmban pjesët kryesore dhe substanciale të kësaj bisede, e cila u realizua në anglisht. Më parë, ajo është ri-redaktuar për detaje më të rëndësishme dhe saktësira nga një version i ri i përmirësuar dhe i dixhitalizuar i vitit 1976.

Denis Dutton: A mund të na rrëfeni filozofët, të cilat kanë influencuar punën tuaj, apo ata për të cilët juve keni qenë më i interesuar në karrierën tuaj?

 Jorge Luis Borges: “Po mirë, mendoj se kjo është fare e lehtë për mua. Për këtë them se mund të flisnim përmbledhtas tek dy njerëz: Berkeley dhe Schopenhauer. Por, dua të shtoj këtu edhe Hume, i cili mund të shtohet në këtë renditje, paçka që natyrisht Hume e refuzoi Berkeley-in. Në të vërtetë, ai vjen nga Berkeley — ashtu si edhe vetë Berkeley rrjedh nga Locke. Ju, vetë, mund të mendoni që Locke, Berkeley, dhe Hume janë të lidhur të tre me një argument. Dhe, kur dikush refuzon dikë tjetër në filozofi, më duket se ai mund të provojë këtë argument”.

 Michael Palencia-Roth: Ku mund të na hyjë në përdorim Schopenhauer?

Borges: “Schopenhauer është shumë i ndryshëm krahasuar me Hume. Natyrisht, Schopenhauer kishte idenë e tij për sa i përket Vullnetit. Kjo, e gjitha, nuk mund të gjendet p.sh. tek Hume. Natyrisht që në rastin e Berkeley është e ndryshme. Supozoj se ai mendon për Zotin, sikur ka qenë në dijeni për të gjitha gjërat që në Zanafillë, kuptohet nëse nuk gaboj shumë. Nëse do të shkojmë më tutje, a do të zhduket p.sh. kjo dhomë? Jo, ka të ngjarë që jo, natyrisht sepse sipas kësaj logjike është vetë Zoti që mendon për të.

Tashmë, në rastin e përmendjes së Schopenhauer, jam duke rilexuar “Die Welt als Wille und Vorstellung” (Bota si Vullnet dhe Ide), dhe jam gjendur disi në befasi apo ndjehem pak i hutuar do të thosha apo edhe i ngatërruar me atë që e mban në vazhdimësi idenë te Schopenhauer. Natyrisht që kjo mund të konsiderohet edhe si një rrëshqitje pene, por ndërsa ai vetë kthehet pas dhe duke pasur parasysh që është një shkrimtar shumë i kujdesshëm, vetë do të habitesha sikur kjo të ishte thjesht një rrëshqitje pene. Apo, përshembull, Schopenhauer fillon duke thënë se të gjitha: Universi, yjet, hapësirat ndërmjet, planetet, vetë ky planet,  këto gjëra s’kanë ekzistencë, përveç mendjes sonë me të cilin ne i perceptojmë ato-apo jo?”

MP-R: Po.

Borges: “Epo atëherë, kjo përbën kureshtjen time — dhe gjykoj se ju mund të ma shpjegoni këtë: Tek e fundit, juve jeni filozofë dhe unë s’jam. Çfarë do të thotë Schopenhauer që nga të gjithë këto gjëra nuk ka ekzistencë veç trurit? Dhe, që universi-i kujtoj mirë këto fjalë, dhe s’mendoj se jam duke i shpikur ato tani— “ist ein Gehirnphänomen,” që bota është një fenomen cerebral. Tani, kur i lexoj të gjitha këto ndjehem i shastisur. Shkaku është se: Nëse mendoni për universin, truri është po aq  pjesë e botës së jashtme ashtu siç janë edhe yjet apo hëna. Për shkakun se truri pas të gjithave është një sistem apo-këtë nuk e di-i atyre që konsiderohen si perceptime vizuale dhe të prekshme. Por ai vazhdon të insistojë tek truri”.

MP-R: Po.

Borges: “Por, unë s’mendoj për shembull që Peshkopi Berkeley insiston tek trutë apo Hume që ka insistuar në mëndje, me ndërgjegje të plotë…”.

DD: Njerëzit ngandonjëherë pretendojnë se e kanë parë Berkeley vetëm në histori të tilla si “Orbis Tertius.”

Borges: “Po dhe unë vetë hamendësoj se kështu mund të jetë. Po, po natyrisht. Në atë histori, unë vetë jam i drejtuar më shumë kah kuptimit të letërsisë”.

DD: Si e dalloni letërsinë nga kuptimi i filozofisë në këtë histori? A mund të na e shpjegoni këtë më qartë?

Borges: Oh, mirë atëherë, Do mundohem t’jua shpjegoj fare thjeshtë …. Enciklopeditë kanë qenë, le të themi, liderët e mi kryesorë në mësim. Kam qenë gjithmonë i interesuar te enciklopeditë. Ndaj, shkoja vazhdimisht në Biblioteca Nacional në Buenos Aires — dhe meqë isha shumë i turpshëm, ndjeja se nuk mund t’ia dilja kurrë pa pyetur për një libër, apo qoftë edhe për ndonjë bibliotekar që të më ndihte. Kështuqë më duhej të shihja shpesh nëpër rafte për Encyclopædia Britannica. Natyrisht, vite më pas, do e kisha librin në shtëpinë time, bash në duart e mia. Dhe, atëherë, zhytesha të kërkoja tek çdo volum ku mund të lexoja. Një natë u ndjeva shumë i mbushur me veten sepse gati lexova çdo gjë mbi Druses, Dryden, dhe Druids — që përbënte një thesar të vërtetë për mua, apo jo? E të mendosh se të gjitha këto, i hasa në një volum e natyrisht atje ku ishte indeksi “Dr–.”

Atëherë më erdhi ideja e asaj që do të ishte një mrekulli e vërtetë, sikur të bëja një enciklopedi të botës aktuale dhe atëherë dhe të vetë një enciklopedie (shumë të rreptë në modelim natyrisht), të një bote imagjinare, ku çdo gjë e shkruar mund të lidhej mes vete.

Ku, për shembull, mund të kishit, le të themi një gjuhë dhe pastaj dhe një letërsi që shkonte me gjuhën dhe pastaj dhe një histori, e cila të lidhej me të dhe kështu me radhë. Atëherë mendova që të shkruaja vetë një histori për një enciklopedi ëndrrash. Në të vërtetë, le të themi se duheshin shumë njerëz të ndryshëm për ta shkruar. Për ta realizuar duheshin bërë ata së-bashku dhe duhej që për të të diskutonin shumë gjëra-matematikanë, filozofë, njerëz të letrave, arkitektë, inxhinierë dhe pastaj dhe romancierë apo historianë. Kështuqë, ndërsa po kërkoja një botë krejt tjetër nga kjo jona-nuk ishte shumë e plotë të shpikja emra të trilluar-apo thashë, pse të mos krijoj një botë të tërë mbështetur,... le të themi mbi idetë e Berkeley?”

DD: Një botë, në të cilën Berkeley përbën mendim praktik në vend të atij të Descartes?

Borges: “Po, kjo është. Dhe, atëherë shkrova një histori, “Tlön, Uqbar, Orbis Tertius” atë kohë, që tërhoqi shumë lexues. Natyrisht, që e tëra ishte e mbështetur në teorinë e idealizmit, ideja e asaj të qënës, ku s’ka gjëra por vetëm ndodhi, apo të asaj të qënit jo thjesht emra por folje, apo e të qënit jo thjesht gjëra por vetëm perceptime.…”.

Lawrence I. Berkove: “Tlön” është një shembull i mirë, që mund të shpjegojë njërin prej historive tuaja të shkruara, ku sido që mbaron historia, lexuesi inkurajohet të vazhdojë që të aplikojë në mëndje idetë tuaja.

Borges: “Epo, shpresoj të jetë kështu. Por habitem nëse këto janë vërtetë idetë e mia. Sepse në të vërtetë s’jam mendimtar. I kam përdorur idetë e filozofëve për qëllimet e letërsisë sime, por nuk mendoj se jam një mendimtar. Gjykoj se mendimet e mia janë kryer për mua më parë nga ana Berkeley, nga Hume, nga Schopenhauer, apo ndoshta edhe nga Mauthner”.

MP-R: Ju na thatë se nuk jeni mendimtar …

 Borges: “Jo, ajo që doja të thosha është se nuk kam një sistem personal në filozofi. Dhe, s’jam përpjekur kurrë për ta krijuar këtë. Jam thjesht një njeri i letrave. Në të njëjtën mënyrë, për shembull, natyrisht, unë do zgjidhja -këtë si një shembull-në të njëjtën mënyrë ashtu si Dante përdori teologjinë për qëllimin e poezisë, apo si Miltoni përdori teologjinë për qëllimin e poezisë së tij. Pra, pse mos ta përdor filozofinë- veçanërisht filozofinë ideale, filozofinë për të cilën jam më i tërhequr-për qëllimin e shkrimit të tregimeve apo shkrimit të një historie? Supozoj se kjo është e lejueshme në këtë kohë, apo jo?

DD: Ju keni një gjë të përbashkët me filozofët dhe kjo është përqendrimi përballë kuriozitetit me paradoksin.

Borges: “Oh po, natyrisht. E mendoj filozofinë, si një gjë e cila rrjedh nga kurioziteti ynë. Nëse keni lexuar atë që e lejoj për ta quajtur “punët e mia”-apo nëse keni lexuar skicat e mia, çfarëdo qofshin ato-do të kuptoni se ato janë simbol i qartë i kuriozitetit, të cilin e kam gjetur në të gjithë kohën dhe kjo është drejt qorrsokakut. Gjej në të gjithë këtë, një simbol fare të qartë të kuriozitetit. Një stepje dhe një habi shkojnë apo jo? Simboli i habisë mund të jetë dhe vetë stepja”.

  DD: Por filozofët nuk duken shumë të kënaqur edhe vetëm duke u përballur me stepjen, ata duan përgjigje, sisteme...

  Borges: “Mirë, për këtë kanë vërtetë të drejtë”.

DD: Mendoni se kanë të drejtë?

Borges: “Por, sepse ndoshta asnjë nga sistemet s’është i arritshëm, por kërkimi për krijimin e një sistemi është shumë interesant në vetvete”.

MP-R: A mund ta quajmë punën tuaj një kërkim drejt një sistem?

Borges: “Jo s’mund të kem kaq shumë ambicie për të gjithë këtë. Do ta quaja atë, jo fikshën shkencor, por një lloj fikshëni filozofik apo fikshën ëndrrash. Dhe gjithashtu, jam shumë i interesuar në solipsizëm, që është një formë ekstreme e idealizmit. Është e habitshme, megjithatë, sesi të gjithë njerëzit që shkruajnë në solipsizëm shkruajnë me qëllimin për ta refuzuar. S’kam parë dhe një libër të vetëm në favor të solipsizmit. E di se nuk do doni ta pohoni: që unë jam thjesht vetëm një ëndërrimtar, apo pse s’shkruaj një libër? Por nëse është vetëm një ëndërrimtar tek unë, atëherë pse nuk ëndërroj për të shkruar një libër të vërtetë?”

DD: Bertrand Russell njëherë sugjeroi se të gjithë solipsiztët duhet të bëhen bashkë dhe të formojnë një shoqatë solipsistësh.

Borges: “Po, është e vërtetë: ai ka shkruar shumë qartë rreth solipsismit. Dhe kështu bëri edhe Bradley në librin e tij “Shfaqja dhe Realiteti”. Ndodhi pastaj, që unë lexova një libër të quajtur ‘Il Solipsismo’ nga një shkrimtar Italian, ku ai thotë se i gjithë sistemi i krijuar është një provë për egoizmin, për egoizmin e kësaj periudhe. Kjo është idiote. S’kam menduar kurrë për solipsizmin në këtë lloj mënyre”.

MP-R: Çfarë mendoni në të vërtetë për solipsismin?

Borges: “Po ja, mendoj se solipsismi është i pashmangshëm”.

MP-R: I shmangshëm apo i pashmangshëm?

Borges : “Do të thosha që është i pashmangshëm në një rrugë logjike, që kur askush nuk beson tek ai. Është pak a shumë njësoj si ajo që Hume i tha Berkeley: “Argumentat e tij pohohen pa refuzuar dhe nuk prodhojnë kurrë bindje”. Solipsizmi nuk pohon kundërshtim dhe nuk prodhon bindje...”.

DD: A mendoni se është e mundur që një histori të paraqesë pozicionin filozofik me më shumë efikasitet sesa ajo që mund ta argumentojnë filozofët?

Borges: Nuk kam menduar kurrë për të, por hamendësoj se keni të drejtë, Zotni. Po mendoj, por po., po.. ju keni të drejtë. Sepse-tani nuk e kujtoj kush e ka thënë këtë, mos ishte Bernard Shaw? — ai ka thënë se argumentet nuk bindin askënd. Jo, e ka thënë Emerson. Ai ka thënë se argumentet nuk bindin askënd. Dhe, unë them se ai kishte të drejtë, edhe nëse ju mendoni për provat e ekzistencës së Zotit, për shembull,-që nuk ekzistojnë? Në këtë rast, nëse argumentet nuk bindin askënd, një njeri mund të bindet nga parabolat apo fabulat, apo ku e di unë se çfarë tjetër? Apo fikshënin. Këto janë shumë më tepër bindëse sesa silogjizmi-dhe ato janë kështu, hamendësoj. Epo, kjo, natyrisht ndodh kur mendoj diçka me logjikën e Jesus Christ. Me aq sa kujtoj, ai kurrë s’përdor argumente; ai përdor stil, ai përdor metafora të veçanta. Është shumë e habitshme-po por ai gjithmonë përdor fjali shumë të goditura. Ai nuk do të thotë, që unë s’vij t’ju sjell paqe por luftë-“Por nuk po vi t’ju sjell paqe por një shpatë”. Krishti, edhe kur mendon- e mendon me parabolë. Ndaj, them-apo kam përshtypjen se është Blake që ka thënë se një njeri mund të jetë apo nëse është i krishterë- është një artist, që kur Krishti e ka mësuar artin përmes rrugës së tij të vërtetë të predikimit, sepse çdonjëra nga fjalitë e Krishtit, apo qoftë edhe vetëm një shprehje e vetme e Krishtit, ka një vlerë të drejtpërdrejtë dhe mund të mendohet se një metaforë apo si një parabolë”.

DD: Çfarë mendoni në fund të fundit, atëherë që të ndani temperamentin filozofik nga ai letrar, nëse këto gjëra mund të ndahen?

Borges: “Unë gjykoj se një filozof shkon në rrugën e tij të rreptë të mendimit dhe them se një shkrimtar është gjithashtu i interesuar për rrëfimet, ngaqë na rrëfen me metafora”.

MP-R: A mundet një rrëfim, qoftë edhe fare i shkurtër që të jetë i përqendruar në sensin filozofik?

Borges: “Mendoj se mund të jetë i tillë. Natyrisht në këtë rast mund të jetë edhe një parabolë. Kujtoj kur kam lexuar një biografi të Oscar Wilde nga Hesketh Pearson. Atëherë kishte një diskutim të gjatë, i cili shkonte për paracaktimin dhe Vullnetin e Lirë. Dhe, ai pyeti Wilde se çfarë ai konsideronte si Vullnetin e lirë. Ky iu përgjigj me një histori. Historia dukej pak si e e pavënd, por s’ishte fare e tillë në thelb. Ai tha, ...po, po, po, disa thumba, gozhdë dhe gjilpëra jetonin në fqinjësi me një magnet dhe një ditë njëri prej tyre tha :”Ne duhet ti bëjmë një vizitë magnetit”. Dhe tjetri, iu gjegj:”E kemi ne si detyrë që të shkojmë për vizitë te magneti”. Tjetri, ia priti: ”Kjo duhet bërë fill tani. Nuk na lejohet asnjë vonesë”. Ndërkohë, që po thoshin këto gjëra, pa qenë në dijeni të kësaj që po ndodhte, u ndjenë të tërhequr prej magnetit, që vazhdonte të qeshte sepse ai e dinte që ata duhet ta vizitonin atë medoemos! Ju mund ta imagjinoni vetë, me këtë rast, sesi mund të qesh magneti. Ju e kuptoni, edhe atje ku Wilde dha opinionin e tij se ne mendojmë se jemi si qenie të lira, por në fakt kurrë nuk jemi...

Por, dua ta bëj të qartë, se nëse ndonjë ide do të gjendet në atë se çfarë unë shkruaj, këto ide duhet ta dini se vinë pas shqyrtimit të shkrimit. Dua të them, unë filloj të shkruaj, filloj një histori, filloj me një ëndërr, nëse ju doni ta quani atë kështu. Dhe atëherë, fill pas kësaj, ndoshta disa ide vinë vetë. Por nuk filloj ashtu si t’ju them me moralin dhe pastaj shkruaj një fabul që ta provoj atë për atë që e lexon”.

*Shfrytëzuar nga www.denisdutton.com. Kjo intervistë ka qenë pjesë e arkivit të Johns Hopkins University. Përktheu nga origjinali Ben Andoni