SHËN ANSELMI: besimi dhe arsyeja të çojnë në të njëjtat konkluzione

ANSELMI, i Kenterberit, filozof angl. dhe teolog me origjinë italiane (1033-1109). Arqipeshkvi i Kenterberit luftoj kundër mbretërve anglezë për autonominë e kishës. Shën Anselmi është i famshëm në historinë e mendimit; së pari, për argumentin e tij të famshëm ontologjik për ekzistencën e Zotit. Ai ka lindur në Piedmont në 1033, i futur në Urdhërin Benediktin dhe ku u bë kryepeshkop i Kenterberit, ku dhe vdiq në 1109.

Për Anselmin nuk kishte ndarje të pastër midis filozofisë dhe teologjisë. Ashtu si Augustini përpara tij, ai ishte veçanërisht i angazhuar në sigurimin e mbështetjes racionale për doktrinën e krishterimit, të cilën ai tashmë e kishte pranuar si një çështje të besimit. Ai ishte i bindur se besimi dhe arsyeja të çojnë në të njëjtat konkluzione. Për më tepër, Anselmi besonte se arsyeja njerëzore mund të krijojë një teologji ose metafizikë natyrore, e cila është racionalisht koherente dhe nuk varet ngo asnjë autoritet tjetër përveç racionalitetit. Kjo nuk do të thotë se Anselmi mohonte çdo lidhje midis teologjisë natyrore dhe besimit. Përkundrazi, pikëpamja e tij ishte se teologjia natyrore ka të bëjë me dhënien e një versioni racional se çfarë është e besueshme. Për këtë ai ishte tërësisht agustinian, duke thënë se ai nuk përpiqej të zbulonte të vërtetën rreth Zotit vetëm nëpërmjet arsyes, por ai donte më tepër të përdorte arsyen për të kuptuar se çfarë ai besonte.

Metoda e Anselmit ishte beso duke kërkuar të kuptosh. "Unë nuk kërkoj të kuptoj me qëllim që të mund të besoj", - thoshte ai. "Por unë besoj me qëllim që të mund të kuptoj." Ai theksonte se përpjekja e tij për të provuor ekzistencën e Zotit ose që mund të fillonte në qoftë se ai nuk do të besonte në ekzistencën e Tij. Mendja njerëzore nuk mund të depërtojë në thellësi tek Zoti, "sepse unë mendoj se intelekti im nuk është në asnjë mënyrë i mjaftueshëm që ta bëjë këtë..." Nga prova racionole e ekzistencës së Zotit, Anselmi nuk priste shumë dhe siç thoshte ai "unë dëshiroj vetëm një kuptim të vogël të së vërtetës, të cilën zemra ime beson dhe e do".

Përpara se ai te jepte argumentin ontologjik, në librin e tij Proslogiun, ai formuloi tre argumente të tjerë në një libër më të hershëm të quajtur Monologium. Këto tre argumente tregojnë orientimin e tij filozofik; domethënë pranimin prej tij të realizmit dhe hedhjen poshtë të nominalizmit. Realizmi i tij rridhte nga besimi i tij, se fjalët nuk janë thjesht tinguj ose konvencione gramatikore, por ato qëndrojnë në vend të sendeve reale, jashtë mendjes.

Shkurtimisht tre argumentet e tij të hershme janë:

(1) Njeriu kërkon të kënaqet me atë që ai e quan të mirë. Përderisa ne nuk mund t'i krahasojmë sendet me njëra-tjetrën si më shumë ose më pak të mira, këto sende duhet të marrin pjesë në një, dhe në të njëjtën mirësi. Kjo mirësi duhet të jetë e mirë në vetvete dhe si e tillë e mirë supreme. Ne mund të përdorim të njëjtin argument për të madhërishmen. Por, duhet të ketë diçka, e cila është më e mira dhe më e madhërishmja nga të gjitha.

(2) Çdo gjë që ekziston, ekziston ose nëpërmjet diçkaje, ose nëpërmjet asgjësë. Është e qartë se ajo nuk mund të rrjedhë nga asgjëja. E vetmja alternativë, që mbetet, është se sendet rrjedhin njëkohësisht nga diçka tjetër dhe nga vetvetja. Ato nuk mund të rrjedhin nga vetvetja, sepse më parë ato nuk ishin asgjë. Të thuash se sendet rrjedhin nga diçka tjetër mund të ketë kuptimin se sendet shkaktojnë njera tjetrën, gjë e cila gjithashtu është absurde. Atëherë duhet të ketë një diçka e cila rrjedh nga vetvetja dhe sjell të gjitha sendet e tjera, dhe ky është Zoti.

(3) Kemi shkallë ose nivele të ndryshme të qenies; për shembull kafshët janë qenie më të larta sesa bimët, ndërsa njerëzit janë qenie më të larta sesa kafshët. Duke përdorur një linjë arsyetimi të ngjashëm me argumentin e tij të parë, ai konkludon se, derisa ne mund të ngjitemi në një numër të pafund nivelesh, ne mund të arrijmë në qenien më të lartë dhe më të përkryerën, ku nuk mund të ketë përkryerje të mëtejshme.

Të trija këto argumente fillojnë me sende të fundme, që ekzistojnë dhe ngjiten lart gjatë hierarkisë, derisa arrijnë në kulmin e shkallës së qenieve. Realizmi i Anselmit është ndikuar nga Platoni dhe Augustini, përderisa ai pohon se, kur një send i fundëm merr pjesë në atë që gjuha jonë e quan të mirë, shkak, qenie, këto fjalë i referohen diçkaje që ekziston në realitet. Kështu, sendet e fundme marrin pjesë jo vetëm në fjalët, por edhe në qeniet, të cilat ekzistojnë diku në përsosjen maksimale të tyre. Anselmi ishte i ndërgjegjshëm, se këto argumente nuk kishih qartësinë ose forcën e provave matematikore. Pas një thellimi të gjatë në këtë çështje, Anselmi mendonte se kishte zbuluar një argument të vetëm, të qartë dhe krejtësisht pa të meta, të cilën ai e botoi në veprën Proslogion ose Beso, duke kërkuar të kuptosh.

Argumenti ontologjik! Gjëja e parë, që duhet theksuar rreth kësaj prove, është se të menduarit e Anselmit flllon brenda mendjes së tij, në vend që të fillonte, siç bënte Akuini, me pohimin se çdo provë duhet të fillojë me ndonjë dëshmi empirike, nga e cila mendja mund të lëvizë pastaj logjikisht tek Zoti. Anselmi vazhdoi doktrinën e Augustinit mbi ndriçimin hyjnor, e cila i dha atij drejtimin për tek të vërtetat e sigurta. Në fakt, Anselmi përpara se të fillonte argumentin ontologjik, pyet lexuesin se "a të hyj në dhomën e brendshme të mendjes suaj" dhe "të lë jashtë të gjitha sendet përveç Zotit dhe çfarëdo që mund t'ju ndihmojë juve në kërkimin e Zotit". Anselmi është i sigurt për ekzistencën e Zotit, duke thënë se "pa besuar unë nuk mund të kuptoj".

Ne besojmë, thotë Anselmi, se Zoti është "aq i madhërishëm sa asgjë tjetër më e madhe s'mund të mendohet". Pyetja është nëse kjo e madhërishme, në përmasa që as që mund të mendohet, a ekziston realisht? Ka disa që e mohojnë ekzistencën e Zotit. Anselmi citon Psalmat 14:1, ku thuhet se budallai thotë në zemrën e tij se,"nuk ka Zot". Çfarë kuptohet me fjalët budalla në këtë kontekst? Kuptohet një njeri, i cili mohon ekzistencën e Zotit dhe ngatërrohet në një kontradiktë. Kur budallai dëgjon fjalët "diçka e madhërishme, aq e madhe sa asgjë nuk mund të mendohet", ai e kupton se çfarë dëgjon dhe atë që ai kupton mund të themi se gjendet në intelektin e tij. Por, është ndryshe, që diçka të ekzistojë në intelekt dhe ndryshe të kuptosh se diçka ekziston realisht. Për shembull, një piktor mendon përpara se ai të bëjë një portret. Në këtë pikë, ka një kuptim në intelektin e tij, se çfarë do të bëjë, megjithëse nuk kemi akoma një kuptim të portretit i cili akoma nuk është bërë dhe nuk ekziston aktualisht. Por kur ai e pikturon atë tërësisht, ai ka kuptimin e tij dhe kuptimin e portretit që ekziston, i cili përfundimisht është bërë. Kjo provon se diçka mund të jetë në intelekt edhe më përpara se intelekti ta njohë atë se ekziston. Kështu, gjendet në intelektin e budallait, një kuptim i asaj që ai kupton me shprehjen "diçka e madhërishme, aq e madhe sa asgjë tjetër nuk mund të mendohet", megjithëse ai akoma nuk e kupton domosdoshmërinë se kjo diçka ekziston në fakt. Kjo gjendet në intelektin e tij, sepse, kur budallai dëgjon këtë shprehje, ai e kupton atë, dhe çdo gjë, që kuptohet, ndodhet në të menduarit. Pra, edhe budallai e di ose të paktën gjendet në intelektin e tij një qenie e madhërishme, sa asgjë tjetër më e madhe se ajo, nuk mund të mendohet. Kjo e çon Anselmin në çështjen më të vështirë të argumentit të tij, e cila është: çdo njeri, bile edhe budallai, mund të mendojë diçka më të madhe se një qenie, e cila është vetëm në intelekt si një ide dhe kjo diçka ka një ekzistencë aktuale dhe nuk ka gjë tjetër më të madhe se ajo. Kontradikta ne të cilën gjendet budallai është në të kuptuarit e fjalës Zot, domethënë një qenie aq e madhe sa nuk mund që të mendohet, duke menduar se ekzistenca aktuale e tij është më e madhe, sesa vetëm të kesh një ide për të në intelekt dhe më e madhe, sesa të mohosh ekzistencën e Zotit. Prandaj, thotë Anselmi, "ekziston pa dyshim diçka, më e madhe se çdo gjë tjetër që mund të mendohet si në të kuptuar ashtu edhe në realitet". Në një lutje përfundimtare, Anselmi falenderon Zotin, "sepse nëpërmjet ndriçimit tuaj hyjnor dhe dhuratës suaj bujare, unë tani kuptoj atë që tashmë kam besuar..."

Në Manastirin e Marmontierit, pranë Tours-it, një tjetër murg Gauniloni, doli në mbrojtje të "budallait". Gauniloni nuk donte të mohonte ekzistencën e Zotit, por thjesht donte të argumentonte se Anselmi nuk kishte dhënë një provë përgjegjëse. Gauniloni argumenton se, pjesa e parë e "provës" është e pamundur të arrihet. Ajo kërkon që të gjendet në të kuptuarit një ide e Zotit, se me të dëgjuar këtë fjalë, budallai pritet që të këtë një koncept për atë se çfarë nuk mund të ketë më të madhe. Por, thotë Gauniloni, budallai nuk mund të formojë një koncept për një qenie të tillë, përderisa midis realiteteve, që ai jeton, nuk ka asgjë, nga të cilat ky koncept mund të formohet, ku vetë Anselmi kishte argumentuar se nuk ka realitet të ngjashëm me të. Në qoftë se mendja njerëzore do të mundej të formonte një koncept të tillë, asnjë "provë" nuk do të ishte e nevojshme, sepse çdonjeri do ta kishte bërë lidhjen e ekzistencës si një aspekt të qenies së përkryer. Një kundërshtim tjetër i madh i Gaunilonit është se ne shpesh mendojmë për sendet, të cilat në fakt nuk ekzistojnë. Ne mund të imagjinojmë një ishull aq të madh, sa nuk mund të ekzistojë, por nuk gjendet asnjë mënyrë për të provuar, nëse një ishull i tillë i përkryer ekziston.

Anselmi dha dy përgjigje. Së pari, ai tha se ne me budallain jemi në gjendje të formojmë një koncept të asaj që nuk është më e madhe. Ne e bëjmë këtë sa herë që krahasojmë shkallët e ndryshme të përsosmërisë së sendeve dhe lëvizim në drejtim të maksimumit të përsosmërisë, e cila nuk është më e përsosur. Së dyti, ai mendonte se referenca e Gaunilonit drejt një ishulli të përsosmërisë tregonte se ai kishte humbur pikën e argumentit. Anselmi theksonte se ne mund të kalojmë nga një ide në ekzistencën e saj të nevojshme vetëm në një rast; në rastin kur mosekzistenca e qenies nuk mund të mendohet. Një ishull nuk duhet të jetë: ai është një lloj mundësie ose kontigjenti i qenies. Kjo mund të jetë e vërtetë për çdo send të fundëm. Ekziston vetëm një diçka nga e cila rrjedh ekzistenca e çdo gjëje, por e cila nuk rrjedh nga ndonjë gjë tjetër dhe ka ekzistencën e vet të domosdoshme nga vetvetja. Ky është Zoti.

JETËSHKRIMET - KURESHTI NGA JETA E SHËN ANSELMIT

* Anselmi i Kenterberit,luftoj kundër mbretërve anglezë për autonominë e kishës. Kundërshtar i përbetuar i nominalizmit dhe realist radikal.

* Anselmi pohoi se para krijimit, bota duhet të ketë ekzistuar në mendimin hyjnor - idetë hyjnore janë modele sipas të cilave është sajuar bota reale. Sikurse artisti që e përfytyron në ide veprën artistike para se të krijojë, ashtu edhe bota ka ekzistuar në ide para se të krijohej. Teologjia qëndron mbi dhe para filozofisë sipas parimit themelor: Credo ut intelligam (Besoj për të njohur).

* Në veprën De incarnatione Verbi (Mbi mishërimin e fjalëve), Anselmi thekson se atyre që nuk besojnë, nuk u lejohet fare të bëjnë shqyrtime lidhur me Librin e shenjtë (Biblën). Kjo është e lidhur para së gjithash me nominalistët ose, si i quajti Anselmi «dialektikanë të kohës sonë».

* Vërtetimin ontologjik të Anselmit mbi ekzistencën e perëndisë, me të cilin nëpërmjet nocionit të perëndisë deshi të provonte ekzistimin e saj, e mohoi Gaunilo dhe më vonë Kanti. Sot nuk e pranojnë as të gjithë teologët katolikë.