VICENA : Çdo gjë, që të fillojë të jetë, duhet të ketë një shkak

Avicenna (Abu Ali al-Ḥusayn ibn Abd Allah ibn Sina,i njohur Abu Ali Sina), i cili kishte lindur në Persi, më 980, ishte një nxënës fenomenal. Ai kishte studiuar gjeometri, logjikë, jurisprudencë, fizikë, teologji dhe mjekësi, u bë mjek praktik që në moshën 16-vjeçare. Ai ishte autor i shumë veprave. Edhe pse mendimi i tij u përqendrua rreth Aristotelit, ai shfaqi disa ndikime neoplatonike, po aq sa edhe disa formulime origjinale të problemeve. Avicnna vdiq më 1037.

Një rëndësi të veçantë ka formulimi nga Avicenna i doktrinës së krijimit. Këtu ai kombinon pikëpamjet e Aristotelit me ato neoplotonike dhe arriti të krijojë një teori, e cila shkaktoi debate të zjarrta gjatë shekullit të trembëdhjetë. Avicenna fillon me pohimin, se çdo gjë, që të fillojë të jetë, duhet të ketë një shkak (si për çdo gjë që ne kemi përvojë). Sendet, që kërkojnë një shkak, quhen qenie të mundshme. Një shkak, i cili gjithashtu është një qenie e mundshme, duhet të shkaktohet nga një qenie e mëparshme. Kjo, gjithashtu, duhet të ketë një shkak, por nuk mund të kemi një seri të pafundme shkaqesh të tillë. Kështu, duhet të jetë një shkak i parë, qenia e të cilit nuk është vetëm e mundshme, por është e domosdoshme, duke e pasur ekzistencën nga vetvetja dhe jo nga ndonjë shkak, dhe ky është Zoti. (Akuini më vonë do ta përdorë këtë mënyrë arsyetimi në provën e tretë të tij).

Zoti është në kulmin e qenieve. Ai nuk ka fillim; është gjithmonë në veprim (d.m.th., është gjithmonë duke shprehur qenien e Tij të plotë) dhe prandaj Ai gjithmonë krijon. Sipas Avicennes krijimi është edhe i domosdoshëm, edhe i përjetshëm. Ky konkluzion e çoi Bonaventurën, në shekullin e trembëdhjetë, në një gabim serioz dhe në konflikt me nocionin biblik të krijimit, sipas të cilit dy tiparet themelore të krijimit janë: ai është një produkt i vullnetit të lirë të Zotit, jo i domosdoshëm dhe se krijimi ndodh në një kohë të caktuar, jo në përjetësi. Akuini do të ishte dakord se, nga ana filozofike, nuk ka ndonjë mënyrë për të vendosur nëse krijimi ndodh në kohë apo në përjetësi; kjo duhet të jetë në fund të fundit një çështje e besimit.

Në qoftë se metafizika e Avicennes shkaktoi vështirësi tek filozofët e krishterë për doktrinën e tij të krijimit, psikologjia e tij shkaktoi shqetësime akoma më serioze. Në psikologjinë e tij Avicenna donte të merrej me aktivitetin intelektual të njeriut. Në këtë teori çështja qendrore ishte dallimi midis intelektit të mundshëm dhe intelektit aktiv. Për të bërë këtë dallim Avicenna u mbështet në pikëpamjet e tij neoplatonike të shkallëzimit të qenieve, duke e vendosur njeriun në nivelin më të ulët të qenieve engjëllore, ose inteligjente. Kjo do të thotë se Zoti krijoi një pasojë të vetme dhe kjo pasojë quhet inteligjenca, engjëlli më i lartë, por kjo inteligjencë krijon inteligjenca të nënshtruara. Janë nëntë inteligjenca të tilla, sipas rregullit zbritës, secila prej tyre krijon: (1) atë që është nën të; dhe (2) shpirtin e sferës që vjen më pas. Nëntë inteligjencat krijojnë dhjetë inteligjencat dhe atë të fundit, i cili është intelekti aktiv. Intelekti aktiv krijon katër elementet e botës dhe shpirtrat individualë të njerëzve. Intelekti aktiv jo vetëm krijon shpirtrat ose mendjet e njerëzve, por gjithashtu "rrezaton format" në këto mendje të krijuara.

Avicenna thoshte se përderisa mendja e njeriut ka një fillim, ajo është një qenie e mundshme, si rrjedhim njeriu ka një intelekt të mundshëm. Këtu Avicenna bënte një dallim të qartë midis ekzistencës dhe thelbit, duke thënë se gjenden dy lloje të ndryshëm sendesh tek krijesat. Duke qenë se thelbi i krijesës është i ndryshëm dhe ekzistenca e saj, thelbi i saj nuk plotësohet automatikisht dhe, sigurisht, që nuk e jep ekzistencën nga vetvetja. Thelbi i mendjes njerëzore është të njohë, por ajo jo gjithmonë njeh. Intelekti është në gjendje të njohë; thelbi i tij është që të njohë, por njohja e tij është vetëm e mundshme. Intelekti është krijuar pa ndonjë njohje, por me një thelb ose mundësi për të njohur. Ekzistenca e njohjes në intelektin njerëzor kërkon dy elemente: (1) shqisat trupore, nëpërmjet të cilave ne perceptojmë objektet e jashtme shqisore dhe fuqia për të mbajtur imazhet e objekteve në kujtesë ose imagjinata e brendshme; dhe (2) fuqia për të zbuluar thelbin ose të përgjithshmen në sendet individuale, nëpërmjet forcës së abstraksionit. Ky abstraksion nuk realizohet nga intelekti njerëzor, por është vepër e intelektit aktiv, i cili rrezaton mendjen njerëzore dhe e bën të aftë, që të njohë, duke i shtuar kështu ekzistencën thelbit të mendjes. Përderisa intelekti aktiv është krijuesi i shpirtërave të të gjithë njerëzve dhe si rrjedhim është forcë aktive në njohjen njerëzore, atëherë ekziston vetëm një intelekt aktiv në të gjithë njerëzit, ku të gjithë njerëzit marrin pjesë.

Ajo që e shqetëson më shumë Bonaventurën në këtë psikologji, të cilën Siger de Brabant e mësonte në universitetin e Parisit, ishte se ajo kërcënonte individualizmin e veçantë të çdo individi. Avicenna nuk kishte ndërmend të merrej me këtë, përderisa ai kishte një doktrinë të pavdekësisë së çdo shpirti, ku çdo shpirt kthehej në burimin e tij, të intelektit aktiv. Më tej autorët e krishterë kishin tendencë të shikonin në doktrinën e intelektit aktiv mohimin e shpirtit individual si edhe një shkëputje serioze midis njeriut dhe Zotit, përderisa intelekti aktiv dhe jo Zoti i jep ndriçimin intelektit njerëzor. Personi individual ekziston vetëm për aq kohë sa materia është e formuar në trupin e tij dhe shpirti i tij është forma e trupit të tij. Pjesa aktive e intelektit nuk i përket atij. Në këtë mënyrë Avicenna futi në filozofinë mesjetare disa teza shumë provokative, ku përfshiheshin: (1) përjetësia dhe domosdoshmëria e krijimit; (2) ngjitja dhe rrjedhja në hierarkinë e qenieve; (3) doktrina e intelektit aktiv, i cili së bashku me intelektin e mundshëm krijonte dhe ndriçonte shpirtin njerëzor; dhe (4) dallimi midis thelbit dhe ekzistencës, i cili lidhet me mundësinë dhe domosdoshmërinë e qenies.

Vepra kryesore e Avicenes, enciklopedia e madhe filozofike (e cila me urdhrin e kalifit u dogj në Bagdad në vitin 1160) ndahet në logjikë, fizikë, matematikë dhe metafizikë. Kanoni i tij u përdor disa shekuj nga mjekët e Lindjes dhe të Perëndimit. Llogaritet se tërë vepra e Avicenes përmbante rreth 100 libra.

JETËSHKRIMET – KURESHTI NGA JETA E AVICENËS

* AVICENA (Abu-Ali ibn Sina), filozof, natyralist, politikan, poet dhe mjek arab (980-1037). Përfaqësues i rëndësishëm i aristotelizmit arab, mirëpo në disa vepra të veta më të vogla është i afërm edhe me misticizmin, duke u përpjekur të bashkojë neoplatonizmin me përfytyrimet fetare islamike.

* Sipas Avicenes, bota materiale është e amshueshme, e krijuar nga askush, mirëpo vetëm relativisht është e domosdoshme dhe i takon kategorisë së mundësisë. Kjo botë që ekziston në aspektin kohor në mënyrë të përjetshme, kushtëzohet nga perëndia e amshueshme që ekziston jashtë kohës. Shpirti i njeriut është i pavdekshëm, por jo në kuptimin fizik por në atë shpirtëror.

* Lidhur me çështjen e universalieve, Avicena është realist i matur: për të nocionet e përgjithshme ekzistojnë para sendeve, në sendet dhe pas sendeve (ante res, in rebus e post res). Mendja e perëndisë, konsideron Avicena u paraprin sendeve, kurse mendja njerëzore vjen pas tyre. Për të parim i individualizimit është materia, kurse parimi i përgjithshmërisë është mendja. Njohja është e pamundur pa mendjen kozmike aktive, e cila është unike te të gjithë njerëzit. Por njohja gjithashtu nuk është e mundur pa përvojën shqisore.

* Shumica e mendimit mesjetar ishtë një përpjekje për të pajtuar fiiozofinë me teologjinë, fenë me arsyen. Autorë udhëheqës ishin të krishterët, të cilët shkruajtën filozofinë duke e përzier me teologjinë. Orientimi i tyre fetar rridhte nga rryma kryesore e traditës së krishterë. Ndërsa orientimi i tyre filozofik ishte krejt i ndryshëm, përderisa në kohë të ndryshme dhe në vende të ndryshme ishin shfaqur filozofë të ndryshëm, bile edhe në rastet kur ata mbështeteshin në të njëjtin filozof, si për shembull, tek Aristoteli, ata paraqisnin interpretime të ndryshme të shkrimeve të tij. Rëndësia e madhe e filozofëve arab në Mesjetë qëndron në atë, se ata dhanë komente me vlerë për Aristotelin, mbi të cilat shumë autorë të krishterë u mbështetën për të kuptuar atë. Këto interpretime të arabëve për Aristotelin, për të njohur më shumë rreth tij, ishin një shkak i vështirësive serioze, në harmonizimin e fesë dhe arsyes.

* Nën udhëheqjen e Muhamedit (570-632 - Paqja dhe mëshira e Zotit qofshin mbi të!) u krijua një perandori e madhe myslimane, me qendra kulturore në Persi dhe Spanjë, ku gjatë shekujve të nëntë deri në atë të dymbëdhjetë, filozofë të rëndësishëm zhvilluan aktivitetin e tyre. Gjatë këtyre shekujve, bota myslimane ishte më e avancuar sesa bota e krishterë në njohjen e filozofisë, shkencës dhe matematikës greke. Për më tepër, bota myslimane kishte pranuar veprat kryesore të Aristotelit shekuj më përpara se ato të arrinin në Evropën perëndimore. Shumë tekste të filozofëve grekë ishin përkthyer në arabisht, të cilat, më vonë, përkthyesit latinë i çuan në perëndim. Më 833, në Bagdat, ishte krijuar një shkollë për përkthimin e dorëshkrimeve filozofike dhe shkencore greke dhe gjithashtu për aktivitet shkollor krijues. Mjaft mendimtarë të shquar punuan këtu, veçanërisht Avicenna (980-1037). Një pikë tjetër qendrore e kulturës myslimane ishte Kordova në Spanjë, ku një filozof tjetër i madh, Averroes shkroi pjesën më të madhe të filozofisë se tij. Megjithëse Avicenna dhe Averroes shkruajtën në arabisht dhe ishin myslimanë, ata nuk ishin arabë. Avicenna ishte persian, ndërsa Averroes spanjoll. Që të dy shkruajtën interpretime mbi filozofinë e Aristotelit. Këto interpretime u pranuan nga disa autorë të krishterë, si doktrinat autentike të Aristotelit. Mëqenëse këto interpretime tregonin se Aristoteli është në mospërputhje me doktrinën e krishterë, disa shkrimtarë mesjetarë, si Bonaventura, mendonin se është e nevojshme të mohohet Aristoteli për të shmangur gabimet. Shën Thoma Akuini, nga ana tjetër, kundërshtonte Siger de Brabantin, i cili ishte paraqitës kryesor i pikëpamjeve së Averroes në universitetin e Parisit. Por Akuini pranonte versionet e tjera të Aristotelit. Për këtë arsye Akuini debatonte me Brabantin, jo që të mohonte aristotelianizmin, por për ta interpretuar Aristotelin në një mënyrë të pranueshme për doktrinën e krishterë.

* Rëndësia e filozofëve arabë është e dyfishtë. Nga njëra anë ata janë transmetues të Aristotelit dhe mendimtarëve të tjerë grekë në perëndim dhe nga ana tjetër interpretimet e tyre mbi Aristotelin u bënë bazë për diskutime të kundërta në filozofinë mesjetare.