Nga : Albert VATAJ
Të gjitha bukuritë që përmbushën një vullnesë hyjnore të njeriut
në bashkëjetesën e tij me vetveten dhe botën, nuk mund të zhbëheshin pa u
ndeshur me qëndismat e jashtëzakonshme, me të cilat Stefan Cvajg thuri
individualitete dhe karaktere që do të vezullonin nga kjo bërthamë shndritëse
rrëfimtare. Në kërkim të botëve të trazuara që daltuan me kujdes memorien e
qytetërimit dhe mprehën me zemëratën e zjarrtë të rrufeve majat e kumtit, ai
ngulmoi dhe u mbars jo vetëm me një zell qëmtese, por edhe me tragjizmin që
përndoqi jetën e gjithë atyre, zymti, e cila u bë ngasje e ditëpasditshme deri
në fundin e mbram. Shtjella që nxori në krye këtë mjeshtër të fjalës, këtë
gjeni të mëtimit, do të vinte e të përzihej dhe të mbruhej dalëngadalë duke u
kthyer në një magmë. Zemërata për një luftë të padrejtë,persekucioni ndaj popullit
hebre, lëngimi prej përgjegjësisë së fajit, ikja dhe pamundësia për të
rifilluar, për të ridalë rishtas në arenë, thyerja e qiejve dhe krahëve,
skërmitja e dhëmbëve të ikjes, i zunë pusi dhe e ndalën për të mos e lënë të
rendte më tej, atë që do të mbeste pena më brilante e letërsisë, Stefan
Cvajg.Si sot, 70 vjet më parë, në mëngjesin e 23 shkurtit të vitit 1942, në
Gonçales Dias 34, në Petropolis, Brazil, dera e dhomës së gjumit e marrë me
qira nga dy bujtës,qëndroi e mbyllur deri pak para pasdites. Personeli i
shqetësuar njoftoi policinë, e cila shpërtheu derën duke gjetur mbi shtrat një
burrë dhe një grua.
Ky i vdekur ishte shkrimtari Stefan Cvajg, dhe
bashkëshortja e tij, Elisabetë Charlotte. Ishte një pritshmëri, megjithëse për
shumë bashkëkohës kjo ikje u përpoq të vishej me eufemizma. Gjithsesi, vdekja e
tij do të ishte një fakt i pamohueshëm dhe një yshtje pikëllimi për gjithë
botën e magjepsur nga fjala e Cvajgut.Megjithëse në letrën e lamtumirës e
kishte lënë me amanet për një ceremoni mortore modeste, presidenti brazilian i
asohershëm, Getulio Vargas, urdhëroi një funeral madhështor me shpenzimet e
shtetit. Më shumë se 500 mijë njerëz mbushën rrugët e këtij qyteti pranë Rios,
dhe arkivolët me trupat e pajetë të dy bashkëshortëve që përshkuan qytetin u
kthyen në kreshta lulesh. Iku tragjikisht dhe mbeti kumtesa e tragjikëve më të
mëdhenj të kohës, dhe jo vetëm.Kurrkush deri asokohe, tash, e në qasjen për nga
vijimësia e qëmtesave dhe kumtesave tekstshkruese, nuk ka mundur që nëpërmjet
fjalës të depërtojë aq thellë, që nëpërmjet ligjërimit të tij magjik dhe të
pashoq, të bëjë për vete miliona lexues,të përlotë sy dhe të thyej zemra.Tançka
në jetën e tij merrte mbi vete një tragjizëm dhe reflektonte në thellësinë e
depërtimit hapësinor dhe shpirtëror. Jetët bashkëshortore, impulset yshtëse të
brendisë dhe përjetimi i jetëve plot theqafje dhe qasje të ngulmët drejt
apogjeut,nuk mund të mos bëheshe jetë në jetën e tij. Ai i jetoi pak nga të
gjithë ata, të cilët i ktheu në përjetësi me penën e tij brilante, me mëtimin e
tij dritëshpërthyes. Ai ishte dhe mbeti deri në shtratin vetëflijimit një
vjenez tipik,plot sharm dhe finesë, ngarendas për nga botët dhe gjendjet që i
mëtonin liri, një jetë e tjetërsoj, dëbuar nga rutina dhe myku i zvargie nëpër
muret e kohës. Krijimtaria e Stefan Cvajgut është e larmishme, plot ngjyresa
dhe trajtesa të njëmendta, përplot ndjesi dhe mëtim joshëse. Në galerinë e
kumteve, novelat dhe tregimet, kjo narrativ e mëshimit nëpër ëndjet dhe
pasionet e kohës, zënë një vend të konsiderueshëm dhe mbartin një vlerë,
ndoshta vetmitare në kryerendjen për nga naltësitë etiko-estetike,
botëkuptimore dhe kunguese. Autobiografitë për korifenjtë e mendimit dhe
epokave janë të pazëvendësueshme dhe të patëdyta për nga përtëritja dhe reinkarnimi
i gjendjeve dhe hapësirave të atyre që u përjetësuan nga kjo penë.Por gjithçka
që shpirti i tij krijues gostiti në sofrën e madhe të botës së dijes,ishte
përplot më atë që vetë Cvajgu përjetoi. Ata hynë të gjithë tek ai dhe dolën
prej andej me moshën e përjetësisë.Në një plan tërësisht historik “Bota e
djeshme” (libri i tij i fundit, një lloj autobiografi) është Vjena dhe Europa
më 1914-n, atje ku Stefan Cvajgu u rrit dhe pati sukseset fillimore, atje ku ai
endi stadet e tij të intelektit, atje ku letërsia iu bë pasion i shpërthimeve
të përhershme dhe të përgjithmonshme deri në të mbyllë të syve. Pati gjithëpoaq
mjeshtërore dhe miqësitë, prej të cilave zgrapcim ato me Frojdin, Rilken dhe
Valerinë, frekuentime, të cilat lanë gjurmë dhe plazmuan më me ngulm në
brendinë e tij atë vetvete që hallakatej mes dyshimesh. Jeta e Cvajgut nuk
është kurrqysh ajo e një bohemi andrallash dhe qëmtesazh gëluese,dritash dhe
vezullimesh, përkundrazi në mes dhe brenda dy luftërave botërore, ai u përndoq
nga fantazma e tërratisjeve që ngërthyen lirinë, për të cilën vetëm sa
dëshiroi. Fati nuk luan vetëm në anën e tij. Ironia pothuaj sa ceket në
ngadhënjimin mbi veten dhe të atypëratyshmen. Drama nuk përdoret kurrë deri në
fund dhe psikologjia, me të gjitha rravgimet zemërthyerjet e pamëshirshme që
gërmojnë në tabanin e çartun të botës së tij personale. Ai është mjeshtri i
impulseve të fshehura, i eksesve të pasionit, i dashurisë së çmendur, i
dëshirave të shfrenuara, dhe i konfuzionit të ndjenjave, i thellësive të
paimagjinueshme të emocionit
njerëzor.
Cvajgu, si biograf, u mor shumë me Dostojevskin, Verlenin, Niçen dhe sigurisht
Frojdin.Kjo ka lënë gjurmë në universin e tij letrar dhe shpjegon dëshirën e
tij pothuaj libidinale për të depërtuar zonat më të errëta të shpirtit.Disa
gjendje psikologjike kanë pushtet shqetësues mbi mua; më duket shumë intriguese
të kërkoj shkaqet e tyre dhe thjesht, prania e personazheve të jashtëzakonshme
ndez tek unë dëshirën e zjarrtë për të ditur më shumë për ta, një dëshirë
pothuaj aq e fortë sa dëshira për zotërim që gjendet te një grua, mendonte
ai.Duke u rikthyer tek fleta e fundit e kalendarit, 23 shkurt 1942. Edhe këtu,
si gjithmonë me Cvajgun, gjërat janë të turbullta, të zymta, plot me dyshime
dhe dëshmime vetanake për të pamundurën në këtë pafundësi ngjarjesh që koha
kungonte. Ai gëlltiti një dozë fatale Veronali në moshën 60-vjeçare, për këtë
arsye befasuese që e shpjegon në një letër që shoqëronte vetëvrasjen e tij:
thjesht, nuk kishte fuqi “për një nisje të re”. Ka diçka kaq të përulur dhe
diskrete, të qytetëruar dhe të denjë në këtë arsye për t’u vetëvrarë. Mund të
merren me mend shumë arsye për vetëvrasjen e tij. Ishte e pamundur të ikje nga
një botë në luftë, me gjithë sigurinë që ofronte vila luksoze e Petropolis në
Brazil. Me gjithë lëvdatat që i thur vendit në tekstin Brazili, tokë e së
ardhmes, ai ndihej i vetmuar në bujtinën e tij të heshtur. Edhe pse larg
rreziqeve të luftës, Petropolis nuk mund t’i jepte asgjë nga klima sociale dhe
intelektuale, me të cilën ai ishte mësuar, edhe në Europën e zymtë të Luftës.
Në kryeherën e të gjithave arsyeja e vetëvrasjes ishte shembja e botës së tij.
“Gjithçka që vepra ime ka përfaqësuar përgjatë 40 vjetësh në botë, u
shkatërrua”, – shkruan në kujtimet e tij te “Bota e djeshme”. Udhëtari i palodhur,
i kohës midis dy luftërave, që kishte përqafuar gjithë botën, por që e dinte se
një shtëpi e ngrohtë dhe mbrojtëse e priste në Vjenë dhe Salzburg, humbi
busullën për të mos u kthyer më kurrë. Nga Austria në Francë, duke kaluar nga
Anglia, ShBA dhe së fundi Brazili i largët, ai duhet të jetë ndierë si një thes
i hedhur në lumë. “Nuk i përkas më vetes. Një pjesë e identitetit natyror të
qenies sime u shkatërrua përgjithmonë”. Mund të ishte kënaqur me një jetë të re
në Brazil,por kjo nuk bëhet kur je 60 vjeç; ashtu si ai shkruante, “bota e
gjuhës sime u zhduk për mua dhe për universin tim shpirtëror, Europa u
shkatërrua…”
I flakur papritur në tymnajat e Historisë, ky njeri urban i
Europës Qendrore u kthye në njeri të së djeshmes.Pas sharmit të botës së vjetër,
në kompozicionin e tregimeve të Cvajgut, në letrën e lamtumirës, ngrenë krye
demonët. Ai intrigohej nga mënyra sesi artistë të mëdhenj si Beethoven dhe
Michaelangelo, frymëzoheshin nga dëshira demoniake, “vullkanike”. Por ajo që
fshihej pas këtyre demonëve ishte diçka më pak e kapshme, më kobzezë, më
fatale, sepse fshihej në personalitetin e butë, pajtues dhe depresiv të
Cvajgut.Spektri i keqardhjes, spektri i asaj që ai mund të kishte qenë. Ishin
ky kapërcyell i personalitetit të tij të lëkundur ajo që do të pikëniste rrugën
pa kthim.Sikur kthimi pas të ishte i mundur, kujtimi të mos kapte për fyti çdo
shpresë,dorëzimi të mos zbonte dëshirën, ai do të gëlonte, do të ishte sërish
anipse duke u hequr zvarrë. Por nuk ishte pakt që mund ta bënte ai. Pa gjasë
ishte e mundshmja që mes këtyre dyshimeve Cvajgu të kërkonte arsyen e
mosarsyes, të ndiqte atë copëz të drobitur të vetes së tij. “Bota e djeshme”
mbetet jo vetëm libri i tij i fundit,testamenti, kumtesa e mbrame me veten që
tashmë nuk do ta dëgjonte, me botën e mbërthyer nga morsa e sertë e tragjizmit
të fundit të shkrimtarit.“Kur u ktheva, pashë papritur hijen time para meje,
ashtu si kisha parë hijen e luftës tjetër para luftës aktuale. Që atëherë, nuk
më ndahet kjo hije e luftës, ajo mbulon si vello zie mendimet e mia, ditë e
natë, ndoshta silueta e saj e errët shfaqet edhe në faqet e këtij libri. Por
çdo hije, në fund të fundit, është bijë e dritës, dhe kush ka njohur dritën dhe
errësirën, luftën dhe paqen, madhështinë dhe rënien, ai ka jetuar vërtet. Gjuha
mund të duket e thjeshtë, por thotë se e kaluara gjen mënyra për t’u shfaqur në
të tashmen dhe të ardhmen, dhe për të na bërë lodra të kohës. Hijet na njohin
më mirë se njohim veten, ato na ngjajnë më shumë se mund ta përfytyrojmë. Ato
hyjnë në zona që na trembin, ruajnë sekretet e tyre, tregojnë historitë e tyre,
flasin gjuhën e tyre. Ato edhe parashikojnë çka do të ndodhë, dhe,siç shkruante
Frojdi, rishpikin atë që mund të kishte ndodhur ose ndoshta ka ndodhur – kush e
di? Hijet mishërojnë mënyrën, me të cilën kërkojmë fjalët për të folur për
kohën, kur nuk kemi më kohë. Dhe mëtojmë se në këtë botë kapërcyellesh, tejet
të trazuar, përplot me zemëratë dhe nerv, mes të pamundurave në kërkojmë
vetveten, e cila nget pas hijes.
Comments
Post a Comment