Evelyn Waugh: Qëllimi i moralit, një shans shpëtimi në çdo jetë njerëzore

Artur Evelyn St. John Waugh u lind më 28 tetor 1903 dhe e mbaroi jetën papritur pas një krize në zemër më 10 Prill të vitit 1966. Ishte një shkrimtar i mirënjohur në rrethet letrare anglisht-folëse për humorin e tij të errët dhe romanet satirike si “Decline and Fall”, “Vile Bodies”, “Scoop, A Handful of Dust”, dhe “The Loved One”, po aq sa edhe punë shumë serioze të tilla si “Brideshead Revisited “dhe  “Sword of Honour”, një triologji që manifestonte qartësisht angazhimin e tij katolik. Shumë nga romanet e Waugh përshkruajnë aristokracinë britanike dhe shoqërinë e lartë, që edhe pse ai e ka satirizuar ashpërsisht, nga ana tjetër edhe ishte shumë i mikluar prej saj. Përveç, ai shkroi tregime të shkurtra. Pos tyre edhe tre biografi të vlerësuara dhe volumin e parë të një autobiografie të pambaruar. Shkrimet e tij të udhëtimeve dhe ditarët e shumtë, po ashtu janë botuar dhe janë pritur shumë mirë. Ai është vlerësuar vazhdimisht në publik dhe admirohej përveç të tjerave edhe si humorist dhe stilist proze. Me kalimin e kohës konservatorizmi dhe religjioni në letërsinë e tij u bë më i fortë dhe e largoi pak tharmin e tij. Kështu dhe punët e tij u bënë më të përfolura nga kritikët. Edmund Wilson, një kritik i letërsisë amerikane, do e perifrazonte kështu atë:”Një gjeni komik i shkallës së parë që u shfaq në letërsinë britanike fill pas Bernard Shaw”…

Kjo intervistë është bërë me një nga shkrimtarët më të mirë të humorit të zi të shekullit të shkuar. Waugh, që në kohën e Luftës së Dytë Botërore do shërbente deri në Jugosllavi, la vepra të ndjera por më shumë një mendim tejet të përkorë për idetë e tij...

Nga Julian Jebb*

Intervista, e cila po vazhdon këtu, është rezultat i dy takimeve në ditët, që le t’i quajmë të suksesshme në Hotelin ‘Hyde Park’, gjatë prillit të vitit 1962.

I kisha shkruar Z. Waugh që më parë- për t’i kërkuar lejen për ta intervistuar dhe në këtë letër të dytë edhe i kisha premtuar se nuk do të merrja ndonjë regjistrues me vete. E imagjinoja pak, me atë që kishte shkruar në pjesën e dikurshme “The Ordeal of Gilbert Pinfold”, një pjesë ku ai -ishte veçanërisht kundërshtues ndaj teknikës.

Ne, vërtetë, u takuam në hollin e hotelit në orët e pasdites. Z. Waugh ishte veshur me një kostum të errët blu, të cilën e mbulonte një pallto e rëndë dhe një kapele e zezë e tipit homburg. Veçmas nga lidhja mjeshtërore e kravatës dhe një kutie me letra-ngjyrë kafe, ai ishte i pangarkuar... Pasi kemi shtrënguar duart, ai më ka shpjeguar se intervista do të bëhej në dhomën e tij, kurse gjëja e parë që më ka thënë pas një heshtje- do ishte:”Ku e ke regjistruesin?”

I shpjegova se nuk e kisha blerë ende një gjë të tillë.

“E ke shitur?” vazhdoi, ndërsa u futëm në ashensor. Unë po qëndroja diku aty, por si i shushatur. Në fakt, njëherë kisha pasur një regjistrues dhe e kisha shitur në të vërtetë plot tre vjet më parë, përpara se të shkoja të jetoja jashtë. Asgjë nga kjo, që po flitej, s’dukej shumë e lidhur me argumentin tonë të revistës. Ndërsa ne po zbrisnim ngadalë,  Z. Waugh vazhdoi pyetjet e tij të tërthorta rreth makinës. Për sa e kisha blerë atë? Dhe, përsa e kisha shitur? Kujt ia shita atë?

“A dini të mbani stenografi atëherë?” më pyeti, ndërsa lamë ashensorin.

I shpjegova se nuk dija.

“Atëherë më duket si shumë kokëkrisje prej jush, që ta shisnit regjistruesin, apo jo?”

Ai më drejtoi tek një dhomë shumë e rehatshme, e pajisur kthjellët me një pamje të mrekullueshme, e cila shikonte mbi pemët që qëndronin në Hyde Park. Ndërsa ai po lëvizte rreth dhomës- përsëriti dy herë nën frymë “Tmerri i jetës londineze! Tmerri i jetës londineze!”

“Shpresoj mos të bëj përshtypje, po ika për të fjetur”, më tha befas, duke shkuar në banjë. Nga atje, më dha një numër komentesh dhe drejtimesh:

“Shko dhe shiko te dritaret. Ky është i vetmi hotel me pamjen e lënë qytetarisht në Londër...A e shikoni kutinë me letër-kafe? Hapeni pak atë- ju lutem”.

Bëra ashtu.

“Çfarë gjete?”

 “Një kuti me cigare”.

“A pini duhan?”

“Po. Jam duke pirë cigare tani”.

“Mendoj se cigaret janë pak si të ndyra, që të pihen në dhomën e gjumit. Nuk ke pirë ndonjë nga këto cigare?”

Ai u rifut, duke mbajtur tashmë një palë pizhame dhe gjyzlykë me rrathë metali. Mori një cigare, e ndezi dhe shkoi në krevat.

Unë u ula në një kolltuk në këmbë të krevatit, duke luajtur me bllokun e shënimeve, penën dhe me një cigare të stërmadhe, që e mbaja midis duarve dhe gjunjëve.

“Nuk do mundem të jem në gjendje t’ju dëgjoj që atje. Afroju këtu bashkë me karrigen”. Ai më tregoi një nga dritaret, kështu që unë i rregullova sendet e mia personale, ndërsa ne filluan të flisnim reciprokisht si shokë. Krejt befas më tha: Kur e ke për ta filluar hetimin?”

Kisha përgatitur një numër pyetjesh të gjata-dhe lexuesi nuk do ketë shumë dyshim se mund të zbulojë ndokund edhe hije nëpër to,-por shpejt isha unë vetë, që kam zbuluar se ato nuk i bënin, si e kisha shpresuar, idesë për të nxjerrë prej tij përgjigje të gjata ose si të themi të ripërtypura. Ndoshta ajo që ishte më goditëse rreth bashkëbisedimit me Z. Waugh ishte kontrolli i tij për gjuhën: sentencat e  tij apo e folura aq e hijshme, preçise dhe me fjalë të qarta, sikur ai vetë po i shkruante fjalitë. Ai kurrë s’ligështohej dhe as edhe njëherë s’dha përshtypjen se po kërkonte për të gjetur ndonjë fjalë. Përgjigjet që ai dha te pyetjet e mia erdhën pa hezitim apo vrarje mëndje dhe pa ndonjë përpjekje që bëra për të bindur atë, që të shtrinte përgjigjet, të cilat në përgjithësi rezultonin në rifrazimin e asaj që ai e kishte thënë më parë.

Jam i vetëdijshëm se rezultati i asaj që është në faqet e mëposhtme është ndryshe nga shumica e intervistave të Paris Review; fillimisht kjo që kam bërë unë-është shumë e shkurtër dhe e dyta nuk është një “intervistë në thellësi”. Personalisht, besoja se Z. Waugh nuk do e jepte veten, qoftë si shkrimtar por qoftë edhe si njeri- në formën e një zhbirimi delikat psikologjik dhe vetë-analizë që janë shumë karakteristike për pjesën më të madhe të intervistave të tjera. Ai do mund të konsideronte edhe si të pacipë një përpjekje publike për ta lidhur jetën me artin e tij, ashtu si edhe ishte demonstruar në mënyrë konkluzive, kur ai është shfaqur në një program televizioni anglisht “Face to Face” shumë kohë të shkuara dhe ku arriti që të dredhojë nga gjithë zhbirimet me përgjigje tejet të shkurtra, të drejta dhe diku të mundshme për të tjerët, por gjithsesi krejt njërrokëshe.

Megjithatë, do t’më pëlqente të bëja diçka për të hedhur imazhin mitik të Evelyn Waugh, si një katallan të arrogancës dhe reaksionit. Ndërsa, ai me kujdes iu shmang pjesëmarrjes së tij në tregun e jetës letrare, të konferencave, dhënies së çmimeve dhe ndërtimit të reputacionit, -ai ishte megjithatë i mirinformuar dhe ka vendosur me kujdes opinionin e tij rreth bashkëkohësve dhe të rinjve. Përgjatë tre orëve, që kam kaluar me të, ai ishte vazhdimisht ndihmues, i kujdesshëm dhe kortez, duke i lejuar vetes shumë pak fluturime të vogla të pezmatimeve ironike, kur ai i konsideronte pyetjet e mia si të pamenda apo thjesht si të keq-formuara....

A kishte pasur nga ju përpjekje për ndonjë roman para se të shkruanit “Decline and Fall”?

“E shkrova pjesën e parë të fikshënit kur isha vetëm shtatë vjeç: ‘The Curse of the Horse Race’. Ishte e gjallë dhe me shumë aksion. Atëherë, le të shohim, ishte më duket edhe “The world to Come”, shkruar me metrikën e Hiawatha. Kur isha në shkollë, shkrova një roman me pesëmijë fjalë rreth jetës në shkollën moderne. Ishte patolerueshmërisht e keqe”.

A keni shkruar ndonjë roman në Oxford?

“Jo. Bëra disa skica dhe kjo lloj gjëje ishte vetëm për Cherwell dhe për një gazetë të botuar nga Harold Action-e cila quhej Broom. Kurse Issis ishte revista zyrtare e studentëve; ishte e mërzitshme dhe e bollshme, shkruar si për ta lexuar pijetarët e birrave dhe lojtarët e regbisë. Cherwell ishte pak më shumë se mendjelehtë”.

A e keni shkruar jetën tuaj në Rosseti në atë kohë?

“Jo. Erdha poshtë nga Oxfordi pa ndonjë gradë, duke dashur që të bëhem piktor. Babai rregulloi borxhet e mia dhe u përpoqa të bëhesha piktor. Dështova sepse s’kisha as talent as edhe ndonjë aftësi pune-Nuk kisha fare cilësitë morale për të”.

Atëherë çfarë?

“U bëra një mjeshtër për shkollën para-përgatitore. Ishte shumë e lezetshme dhe, në fakt, më pëlqente shumë. Jepja mësim njëkohësisht në dy shkolla private për një periudhë afërsisht dy vjeçare dhe gjatë kësaj kohe- fillova një roman në Oxford, i cili  nuk pati shumë interes, pasi jam dëbuar nga shkolla e dytë si pijanec. U ktheva pas edhe pa asnjë peni te im atë. Shkova të shikoja mikun tim Anthony Poëell, që punonte me Duckëorth, një botues, në atë kohë që i thashë:”Jam duke ngordhur”. (Kjo s’ishte e vërtetë sepse atë kohë -po më mbante im atë) . Drejtori i firmës ra dakord që të më paguante pesëdhjetë paundë për jetëshkrimin e shkurtër të Rosseti-t. Isha i kënaqur sepse pesëdhjetë paund ishte një shumë goxha e madhe atëherë. Unë godita fort dhe këtu gjëja vërtet u godit. Rezultati, kuptohet se ishte i nxituar dhe i keq. Unë nuk i lashë ata që ta rishtypnin sërish. Atëherë shkrova Decline and Fall . U shkrua në një sens bazuar në eksperiencat e mia si një mjeshtër shkolle edhe pse kisha shumë më tepër kohë sesa vetë heroi”.

A munde te ‘Vile Bodies’ ta ndiqje menjëherë atë logjikë?

“Shkova përmes një si forme martese dhe udhëtova përreth Evropës për disa muaj me këtë ngushëllim. Shkrova përshtypje për këto udhëtime, të cilat u bënë vandak bashkë në libra të botuara dhe me to pagova për udhëtime, por s’mbeti asgjë pas. Isha në mes të ‘Vile Bodies’, kur ajo më la. Ishte vërtetë një libër i keq, mendoj, i ndërtuar jo me aq kujdes as si i pari. Skena të ndara që tentonin të shkonin për shumë gjatë-ndërsa bashkëbisedimi në tren në mes të atyre dy grave, filmi e tregoi nga këndvështrimi i babait, që dukej se ishte i rrjedhur”.

Mendoj se shumica e lexuesve tuaj mund t’i grupojnë shumë bashkë afër këto dy libra. Nuk mendoj se shumë nga ne- do të njihnin të dytën, që ishte e ndërtuar edhe më dobët.

“(Gjallërisht) Po ishte. Ishte dora e dytë gjithashtu. Unë e rrasa atë më shumë në skenën për zakonet nga Firbank. E popullarizova me një gjuhë të modës, ngjashëm me shkrimtarët e humbur të sotmit dhe libri u kap mirë”.

A keni kuptuar se inspirimi apo pika e fillimit të secilës nga romanet tuaja ka qenë e ndryshme? A ndodh që ngandonjëherë filloni me një karakter, herë tjetër me një ngjarje apo rrethanë? A keni mundur ju, për shembull, që të mendoni për shtrirjen e një divorci të themi aristokratik si qendra e ‘A Handful of Dust’ apo ishte karakteri i Tonit dhe fati i tij i fundit nga i cili ju dhe keni filluar?              

“Shkrova një histori të quajtur ‘The Man Who Liked Dickens’, që ishte identike me pjesën finale të librit. Pas dy vjetëve, pasi e kisha shkruar atë, u bëra më i interesuar në rrethanat të cilat mund të kishin prodhuar këtë karakter; ngaqë në deliriumin e tij kishte shumë aluzione, të cilat mund të kishin qenë edhe në jetën e tij të mëparshme. Kështu që unë e ndoqa vërtetë më pas”.

A u kthyet sërish dhe sërish në këtë histori në ndërfutjen e dy viteve?

“Unë s’kisha përhumbur aty, nëse kjo është ajo që do të thuash. Isha thjesht kurioz. Ju mund të gjeni madje historinë origjinale në koleksionin e marrë bashkë nga Alfred Hitchcock”.

A i shkruat këto novela të hershme me lehtësi apo-

“Një punë gjashtëjavëshe”.

Përfshirë dhe rishikimet?

“Po”.

A punon me të njëjtën shpejtësi dhe lehtësi dhe sot?

“Jam bërë më i ngadaltë teksa jam moshuar. ‘Men at Arms’ më mori plot një vit. Kujtesa e dikujt, që plaket- bëhet gjithnjë e më keq. Kam qenë i aftë dikur të mbaja të gjithë librin në kokë. Tashmë, nëse bëj një ecje, ndërsa jam si kohë duke shkruar, më duhet të nxitoj shpejt pas dhe të bëj një korrektim, përpara se ta harroj...”.

Doni të thoni se ju punoni nga pak për të gjithë vitin apo se punoni me periudha të koncentruara?

“Periudha të koncentruara. Dy mijë fjalë në një ditë të mirë pune”.

E. M. Forster ka folur për “karakteret e sheshta” dhe “karakteret e rrumbullakosura”; nëse ju e kuptoni ndryshimin, a jeni dakord se ju keni krijuar jo karaktere”të rrumbullakosura” deri te A Handful of Dust?

“Të gjithë karakteret fiksionalë janë të sheshtë. Një shkrimtar mund të japë një iluzion të thellësisë duke dhënë një pamje steoroskopike të dukshme të një karakteri-duke e parë atë nga dy pika epërsie; e gjithë ajo që mund të bëj një shkrimtar është të japë pak a shumë informacion për një karakter dhe jo informacion të një urdhri të ndryshëm”.

Atëherë a bëni dot një shquarje radikale midis karaktereve si të marra ndryshe si Z. Prendergast dhe Sebastian Flyte?

“Po, arrij ta bëj. Janë ata që njihen si protagonistë dhe ka karaktere që janë thjesht si pajisje. Dikush mundohet të japë thjesht një aspekt të pajisjeve. Kurse, Sebastian Flyte ishte një protagonist i vërtetë”.

A mund të na thoni, atëherë se Charles Ryder ishte karakteri rreth të cilit ju gjetët dhe informacionin më të shumtë?

“Jo, Guy Crouchback. (Pak shqetësim). Por shiko: Mendoj se pyetja juaj ka më shumë lidhje me krijimin e karakterit dhe s’është e mjaftë me teknikën e shkrimit. E vlerësoj shkrimin jo thjesht si një hetim të karakterit, por si një ushtrim në përdorimin e gjuhës dhe me këtë jam i obsesionuar. Nuk kam interesa teknike psikologjike. Është drama, fjalime dhe ngjarjet që më interesojnë mua tashmë veçanërisht”.

A do të thotë kjo se ju vazhdoni të përmirësoni dhe eksperimentoni?

“Eksperimentoj? Më mirë e përjashtojmë këtë fjalë! Shikoni p.sh në rezultatin e eksperimentit në rastin e shkrimtarëve si Joyce. Ai e fillon shkrimin shumë mirë, pastaj mund ta vëzhgoni atë që bëhet i çmendur pas sqimës. Ai e mbaron shkrimin si lunatik”.

Kam mbledhur nga ajo që keni thënë më parë se nuk e shikoni aktin e shkrimit si shumë të vështirë?

“Nuk e gjej se është i lehtë. Ju e kuptoni se ka gjithmonë fjalë që shkojnë përreth kokës sime: Disa njerëz mendojnë me piktura, disa me ide. Unë, vetë, mendoj krejtësisht me fjalë. Me kohë, kam ardhur në përfundim se duhet të ngjis penën time vetëm në bojën e këtyre fjalëve, që kanë mbërritur stadin e urdhrit, që është pastaj lehtësisht i prezantueshëm”.

Ndoshta kjo shpjegon pse Gilbert Pinfold përhumbej nga disa zëra-apo nga fjalë të patrupëzuara.

“Po, kjo është e vërtetë-fjalët bënin një si lloj manifesti”.

Mund të më thoni diçka rreth influencave direkte në stilin tuaj? Ka qenë ndonjë nga shkrimtarët e shekullit të nëntëmbëdhjetë veçanërisht një influencë e veçantë për ju? Samuel Butler, të themi?

“Ata kanë qenë vërtetë baza e edukimit tim dhe po aq natyrisht edhe jam prekur duke i lexuar. Dua të them se P.G. Wodehouse e ka ndikuar direkt stilin tim. Atëherë ka qenë dhe një libër i vogël nga E.M. Forster që quhej Pharos and Pharillon-skica në lidhje me historinë e Aleksandrisë. Mendoj se Hemingway ka bërë zbulime të vërteta rreth përdorimit të gjuhës në romanin e tij të parë The Sun also Rises. E admiroj mënyrën sesi ai i bën të flasin njerëzit e pirë”.

Çfarë mund të na thuash p.sh. për Ronald Firbank?

“Më ka pëlqyer shumë kur kam qenë i ri. Por, s’mund ta lexoj më tani”.

Pse?

“Mendoj se do të ishte diçka e gabuar për një plak që do të donte t’i bashkohej idesë së Firbank”.

Cilin autor lexoni për kënaqësi?

“Anthony Powell. Ronalfd Knoy,... të dy për kënaqësi dhe ngritje morale. Por edhe Erle Stanley Gardner”.

Po Raymond Chandler!

“Jo. Jam i mërzitur nga gjithë ato gllënjka uiski, që ka tek ai. Nuk e çaj kokën fare edhe për të gjithë dhunën ...tashmë në këtë moshë”.

Por, a nuk ka pak si shumë dhunë tek Gardner?

“Jo, por nga ndonjë lloj paturpshmërie e huaj që ju e gjeni tek shkrimtarët e tjerë britanikë- amerikanë...po”.

Çfarë mendoni për shkrimtarët e tjerë amerikanë përshembull Scott Fitzgerald apo William Faulkner?

“Më ka pëlqyer pjesa e parë e Tender is the Night. E shikoj Faulkner si patolueshmërisht të keq”.

Është e qartë se ju nderoni shumë autoritetin e institucioneve të rrënjosura-Kishën Katolike dhe Ushtrinë. A jeni dakord se në një lloj niveli, të dy si Brideshead Revisited dhe triologjia e ushtrisë ngjajnë si kremtime të këtij nderimi?

“Jo, sigurisht që jo. Unë e nderoj Kishën Katolike sepse është e vërtetë, por jo sepse ajo është e themeluar apo se përbën tashmë një institucion-Men at Arms ishte një lloj jokremtimi, një histori e deziluzionit të Guy Crouchback me ushtrinë. Guy kishte ide të modës së vjetër, për sa i përket nderit dhe iluzioneve të kalorësisë; sot ne i shikojmë ato se janë konsumuar krejt dhe janë shkatërruar nga përplasjet e tij me realitetet e jetës ushtarake”.

Do të thoshit se ka një moral direkt për këtë triologji të ushtrisë?

“Po, dua të lë të nënkuptohet se ka një qëllim morali, apo një shans shpëtimi në çdo jetë njerëzore. A e dini se himni i vjetër protestant thotë se:’ Dikur për çdo njeri dhe komb/ Erdhi momenti i vërtetë për të vendosur?’ Guy e ofroi këtë rast duke u bërë vetë i përgjegjshëm për edukimin e fëmijës së Trimmer dhe për të parë se ai nuk ishte sjellë thjesht nga nëna e tij e shthurur. Ai është veçanërisht një karakter bujar”.

A mund të thoni diçka në lidhje me konceptimin e triologjisë? A e realizuat dot një plan, që ju e kishit bërë që nga fillimi?

“Ai ndryshoi shumë gjatë të shkruarit. Në konceptimin origjinal, kisha për qëllim që volumin e dytë Officers and Gentlemen të ishte i përfshirë në dy pjesë. Atëherë vendosa t’i mblidhja ato bashkë dhe pastaj t’i mbaroja. Atje ka shumë pasazhe të këqija kalimtare, p.sh. si ato që zhvillohen në bordin e një anije trupash. Volumi i tretë, në të vërtetë, u ngrit nga fakti që Ludovic kishte nevojë për shpjegime të mëtejshme. Ndërsa ia doli, sepse çdo volum ka një formë të përbashkët dhe kishte një figurë absurde që s’lidhet në secilën për të bërë ecjen e mëtejshme të veprës”.

Edhe sikur, ashtu si thoni ju, i gjithë konceptimi i triologjisë mos të ishte qartësisht i realizuar përpara se të fillonit të shkruanit, nuk kishte atje disa gjëra që ju i dinit qysh nga fillimi?

“Po, të dyja si shpata në kishën italiane dhe apo e ashtuquajtura shpata e Stalingradit ishte, ashtu si e vendosni dhe ju, të fiksuara atje që nga fillimi”.

A mund të na thoni diçka për rritjen e Brideshead Revisited?

“Ishte shumë apo si të themi një fëmijë i asaj kohe. Nuk kishte qenë ende e menduar së shkruari, ndërsa ishim ende në një kohë vërtetë të keqe në luftë, ku nuk kishte asgjë për të ngrënë. Në kushte të tjera, do të kishte qenë një libër krejt tjetër. Fakti që është aq i pasur në përshkrime ndjellëse-në një shkrim si shumë të pangopur-duket si një rezultat direkt i privacioneve dhe ashpërsisë së atyre kohëve”.

A keni gjetur ndonjë kritikë profesionale të punëve tuaja, që ju ka ndriçuar apo të themi se ka qenë ndihmëse për punën tuaj? Edmons Wilson, përshembull?

“Mos është amerikan ky?”

Po.

“Nuk mendoj se ajo që kanë dashur të thoshin ndonjëherë kritikët kishte shumë interes, apo jo? Mendoj se gjendja e përgjithshme e kritikës në Angli është e nivelit të ulët- pak si pisanjose dhe mburravece. Kam pasur një ligj kur i rishikoja librat si një i ri, që nuk ngopet- për të mos e ndërprerë kurrë mësimin edhe nga një vërejtje e pafavorshme apo edhe tek një libër që nuk e kisha lexuar. E gjeta madje këtë ligj të thjeshtë që ishte thyer në mënyrë flagrante tani. Natyrisht kam krupë me lëvizjen e Kriticizmit, që ka ardhur nga Cambridge, bashkërisht me tmerrin dhe elegancën dhe anëtarët e tij, që reciprokisht inkurajonin shkrimet e trasha. Përndryshe, jam i kënaqur nëse miqtë e mi i pëlqejnë librat”.

A mendoni se kjo shërben thjesht dhe vetëm për t’ju përshkruar si kundërshtues të vazhdueshëm?

“Një artist duhet të jetë kundërshtues. Atij i duhet të  qëndroj kundër rrjedhës së gjërave dhe jo të rrjedhë përgjatë shtratit; ai duhet të ofrojë gjithmonë pak kundërshti. Madje, edhe artistët e mëdhenj Viktorianë ishin të gjithë anti-viktorianë, përveç presionit të tyre për të konfirmuar”.

Çfarë mund të na thoni për Dickens? Megjithëse predikon reforma sociale ai gjithashtu kërkon edhe një imazh publik.

“Ah, kjo është krejt e ndryshme. Atij i pëlqen lajkatimi dhe atij i pëlqen që ta nxjerrë këtë ndjenjë në publik. Por ai është ende tejet thellë kundërshtues ndaj Viktorianizmit”.

A ka ndonjë periudhë të veçantë historike, ndryshe nga kjo e sotmja, në të cilën ju do të donit, që të jetonit?

“Shekulli i shtatëmbëdhjetë. Mendoj se ishte koha e dramave të mëdha dhe romancave. Mendoj se po ashtu, mund të kisha qenë i lumtur edhe në shekullin e trembëdhjetë”.

Përveç varietetit të madh të karaktereve që keni krijuar në romanet tuaja, është shumë e dukshme se nuk na keni dhënë kurrë një portret simpatik apo të paktën një portret të shkallës së plotë të një individi të klasës punëtore. A ka ndonjë arsye për këtë?

“Nuk i di këto që thoni dhe nuk jam fare i interesuar për të. Asnjë shkrimtar përpara mesit të shekullit të nëntëmbëdhjetë nuk shkroi për klasat punëtore sesa ata që i bënin këto shkrime që ishin tejet groteske apo plot me zbukurimet pastorale. Atëherë, kur u është dhënë vota edhe shkrimtarë të vërtetë filluan që të thithen krejt nga ato tema”.

Çfarë mund të na thuash për Pistol...apo një njeri që ka qenë më vonë, Moll Flanders dhe-

“Ah, klasat kriminale. Kjo është disi e ndryshme. Ata kanë pasur gjithmonë një si nderim të vërtetë”.

Mund t’ju pyes se çfarë jeni duke shkruar për momentin?

“Një autobiografi”.

Do të jetë disi konvencionale në formë?

“Ekstremisht”.

A ka ndonjë libër të cilin do donit ta kishit shkruar edhe sikur ta gjenit si të pamundur?

“Kam bërë çfarë kam mundur. Kam bërë më të mirën”.