Fjalët e origjinës – Claude Vigée

Claude Vigée, një nga shkrimtarët e famshëm bashkëkohorë të gjuhës frënge, i lindur në Bischwiller (Rini i Poshtëm) më 3 janar 1927, rrjedh nga një familje hebrenjsh  e vendosur aty që para tre shekujsh. Fëmininë e kaloi në fshat. Gjatë Luftës së II Botërore strehohet në SHBA, ku mbron dhe doktoratën për gjuhët dhe letërsinë romane, më 1947. Në 1960 emërohet profesor i letërsisë frënge dhe asaj të krahasuar në universitetin hebraik ë Jerusalemit, ku jep mësime gjer në vitin 1983. Librin e parë, “Lufta me ëngjëllin”, e boton në Paris, më 1950. Qysh atëherë nuk ka rreshtur së shkruari poezi, prozë, ese, etj. Numri i veprave të botuara është mbi dyzet, pa llogaritur përkthimet dhe botimet në gjuhët e tjera. Ka marrë mbi shtatë-tetë çmime letrare, midis të cilëve dhe Çmimin e Madh të Poezisë së Akademisë Franceze. Në mars të vitit 2000, në vendlindjen e tij, përurohet Qendra Kulturore Claude Vigée, ngjarje krejt e veçantë për një shkrimtar që është ende gjallë.

Fjalët e origjinës                

Duke përthithur në fëmini fjalët e prindërve, kam mësuar vetveten. Kam pranuar dhe rinjohur të tjerët, më të afërt, fqinjët, por, gjithashtu, edhe njerzit më të largët. Kam pranuar brenda vetvetes tokën, erën, ujin qiellin, pyllin, gurin, apo tullën e shtëpisë, bukën, lulet, frutat, kafshët. Jam cytur duke i emëruar, pastaj duke  përfshirë në qënien time thelbin e tyre të njëmendët, ashtu siç zbulohej për një fëmijë. Mbasi e gjitha kjo merret veçmas në fjalët e fillimta. Kështu strukturohet tek çdo njeri fytyra e panumërt, por e përcaktuar e universit të tij. Një prani e botës e përshkruar në më intimen e vetes.

Në fillimin e një jete, njerzit, gjërat dhe fjalët marrin një mprehtësi kuptimesh, një denduri pranie, një rrezëllim të brendshëm të jashtëzakonshëm. Qëniet dhe fjalët, gjithçka përhas në fëmini, marrin një prarim dhe shkëlqim të përtejtokshëm. Kujtimet e ralla autentike që na mbeten ruajnë një pushtet ndjeshmëtar të padëgjuar. Sikur prej atyre kohëve, prej atyre vendëve, vjen ende një rrezatim i shëmbëllyeshëm me atë të yjeve shumë të largët. Gjërat dhe fjalët e kësaj sfere ekzistence shkërbejnë si të ngarkuara me një  energji të nëndheshme, e cila kapërcen përmes kohës së një jete të gjatë, të harxhuar nën diellin e përditshëm. Është sikur, ende dhe sot, të ishin ujdisur me magjinë e zanafillës së panjohshme.

E di, për zanafillën mund të flitet me një lirizëm të hazërtë. Në të vërtetë ajo mbetet e mbuluar me vel, na shpëton në moshën e pjekurisë, por vetëm pjesërisht. Sidoqoftë, ajo arrin të investohet tek perceptime dhe fjalë që kanë mbijetuar tek ne bash prej asaj kohe. Mbijetesa e tyre gamarrosëse provon gjer në ç’ pikë këta elementë parakë llogariten në ekonominë psikike të të rriturit. Megjithatë, për burrat dhe femrat e breznisë sime, të lindur midis Rhin-it dhe Vosges-it menjëherë pas Luftës së parë botërore, këto ngjarje të brendëshme vendimtare janë formuar në dialektin alsasian.

Zbulimi i realitetit të botës tek ne, si ajo e shpirtit të përveçëm që e ajgëton për herë të parë, është bërë përmes  trashëgimisë së dialektit, (të kundërshtuar në vitet 20 nga pushteti vendor), me ndihmën e asaj dhuntie prindërore ambige, të këtij gjysëm mallkimi, e cila ka mundur të veprojë në personalitetin tonë fëminor të nënshtruar ndaj provës, të kërcënuar në nisje nga afazia shpirtërore. Ne, duke e vlerësuar goxha,  nuk kemi zgjedhur të lindim në  universin gjeografik dhe ngushtësinë sociale të dialektit. Por duke e pranuar pjesërisht, duke qenë mbjellë me të, duke qenë të ndërtuar dhe të formuar nga kjo fjalë magjike për më tepër si të persekutuar, na duhej medoemos t’ i mbeteshim besnikë, por, edhe ai vetë, gjithashtu, nëse mëtonim të shpëtonim integritetin tonë, të mbetej i ndershëm duke na dëgjuar.

Kësisoj, përmes një jete të formuar prej shtegtimesh, mërgimesh, kuturisjesh, unë s’ e kam braktisur kurrë përdorimin e dialektit të lindjes. I pakënaqur ta flas vetëm me të afërmit, e  kam përdorur për të shkruar. Në një farë kuptimi, për mua, vënia në punë e dialektit, e bërë largshëm, pothuajse irrealisht, përbën ruajtjen e rrugës së hyrjes për dritën sekrete, nga e cila unë kam ardhur badiava, si dhuratë e lindjes, siç janë të gjitha gjallesat njerëzore.

Ekziston, si të thuash, një qasje kaq fetare e fjalëve që më lidhin me vet zanafillën time në këtë botë. Në fillim tek fjalët e dialektit, pastaj, gjatë pesë apo gjashtë vitesh, disa rudimente të frëngjishtes shkollore, kanë plotësuar thesarin e vobektë familjar të gjuhës së artikuluar. Zëri i prindërve, i gjyshërve, i transmetuar me veshë, gojë më gojë (siç thonë hebrenjtë) është sajuar tek unë gurë pas guri, duke më formuar vetë mua . Kështu është ndërtuar tek secili banesa e vetiaktë.

Por tek vendi i intelegjencies ekziston një burim më i thellë, ujrat e të cilit vijnë nga shumë larg, zanafilla e të cilave fshihet në të ardhmen e pakundruar, po aq sa dhe në të shkuarën. Këto gjuhë të fëminisë së parë dhe të dytë, që ndihmojnë në mënyrë vendimtare për ndërtimin e vetvetes, e përthyejnë shumë më fort  se ato të moshës së rritur dritën e një burimi që na largohet. Është shumë e vështirë të flasësh për të, por unë dua t’ i referohem, shí sepse nuk mund të thuash kurgjë: një burim që, p.sh, ftillon dukjen e pikturës, poezisë, muzikës, ekzistencën e letërsisë dhe të të gjitha arteve, në përgjithësi.

Ajo ç’ ka mbetet nga gjuha mëmësore nuk është dialekti folklorik, apo idiomat e lehta të barcaletave.Ajo çka mbetet është ajo që thotë nëna në mënyrë të njëmendët për fëmijën, kur është vetëm me të: zanore këngëzuese, fjalë, fraza, të cilat ai i mëson në këtë periudhë shumë të rëndë dhe shumë këndellëse të jetës fillimtare. Gjatë këtij mushtimi të tjetërfartë  që do të përcaktojë kismetin e tij, fëmija zbulon njëherazi si realen, ashtu edhe ëndrrën, i nisur nga fjalët prindërore të mërmëritura tek veshi, nga zëri këngëzues i nënës. Ja “Müedeschprooch” e vërtetë, nyja e gjallë e fjalës së parë njerëzore. Tek ajo, për secilin prej nesh,  gjendet banesa e luksit sipëran, shpikja e qenies në botë.

Marrëzia e mbrame, stolia dhe shkrimi, një dialekt i kasnisur dhe i kushtuar harresës, duket sheshazi, s‘ka kurrgjë për t’ u fitur në këtë kuturisje, me përjashtim të vetë jetës… Shkruaja, pra, për jetën, bashkëfajtor me ata, shumë të pakët sot në numër, që shestonin për një të nesërme, pavarësisht nga gjithçka. Me ata për të cilët shkronja Aleph, edhe pse e fshehur dhe e vuvërt, qe dhe do të jetë bazamenti ndriçues i të gjithë të ardhmes tokësore. Besnike ndaj traditës së Aleph-it –dhe sikur të ishte ky dialekti yllperënduar dhe kërcënues i provincës sime të lindjes- shkronja e shkruar mbante në vete farën okulte të ekzistencës së ardhshme. Kam ndjesinë që, në rrethana historike të vështira, me të cilat jam përballur që në çerekun e parë të këtij shekulli,  s’i kam vendosur shumë keq atutë e mia. Gjakoj që të tjerët që do të vijnë ta kapin topin në ajër.

Fjala, gjithmonë, është të kapërcesh pengesën, të buthtosh matanë, si ëngjëlli që hovte përsipër shtëpive në pragjet e ngjyera me gjakun e qengjit të pashkës, në tregimin e mrekullueshëm biblik të daljes nga Egjipti. Duhet provokuar një situatë që të jep kismetin në jetë, në vënd që të varësh krahët dhe të  rënkosh si lamash: “Gjithçka është e humbur qysh më parë”. Kjo e vërtetë banale nuk e çon më tej çështjen tonë. Me forcën për të fituar të pamundurën, kalohet nga na tjetër e mureve të burgut të kësaj bote. Për derisa vallëzoj, unë jam. Festa e vrugët vazhdon.

Gjendja e allasojtë që kam jetuar është ajo e grisjes ë kahershme së pëlhurës gjuhësore së fillimtë. Duke hulumtuar shtrirjen e katastrofës sime, kam arritur të gërmoj mjaft larg nën rrënojat e gomaradhta të vetvetes, gjersa kam mbërritur shtresën e nëndheshme të fillimit intim. Këtë shtresë e kam këtilluar me një emë emblematik: atë të liqenit trëndafili, fushë e Alephit tek unë. Alephi është burimi i të gjitha fjalëve të shqiptuara, të thërrmokëlta, apo luluritëse, të cilat ndodhin tek ne më vonë, gjatë peligrinazhit tokësor. Sepse, tek njerzit e breznisë sime, pëlhura gjuhësore e fëminisë aguridhe është grisur me brutalitet, trashëgimia prindërore është fringëllirë nën mësimet përbuzëse, hyrja ime vetanake për atë që fsheh nën këtë grisje të pataksshme psikike ia ka dalë mbroth, ngaqë ishte e pashmangëshme.

Njohja e fushës nëntokësore të dhimbjes është një prej mirësive dytësore të një ndërgjegjeje të shumëvuajtur. Zgjedhja ime u katandis tek një nga alternativat e rëndomta ekzistenciale: të pranoj vdekjen shpirtërore, vetvrasjen e lehtë përmes mbytjes vullnetare, gjymtimin e dhuntisë së fjalës, ta pranoj në yrtin e shpirtit tim harrues dhe nemitës; ose të gërmoj më larg,të cfilitem në vuajtje pa bëzanë, të kërkoj nën të ujin e Përtëritjes më të thellë. Të qëmoj gjer tek vendi pa vend, ku ajo zmbrapset, kur  i jepen munxat prej botës së njerzve: pra, ndjekja së prapthi, gjer tek burimi i ndaluar i trëndafilisë së parë: “Sepse trëndafilia jote, thotë profeti Isai, është një trëndafili drite”. Ai ujë, atje, i shuan etjen shtegtar vetmitar të shkretëtirës, drita e tij sekrete e ndriçon me të vërtetë. Ajo lejon të shihet qashtër në shortin tonë, për të ditur çdo të bëhet me jetën tonë të shushatur.

Një nga ërparësitë paradoksale të nemitjes, imponuar për breznitë tonë nga historia europiane, është se asaj i është dashur të zbresë në thellësitë e xëxta, ku ende gjithçka është  fushë e virgjër, një vend i përftuar prej heshtjesh. Përçikja me buzë e burimit të brendshëm të këtij gulfimi nuk do të dihet të bëhet veçse në rrethanat e skamjes ekstreme, kur gjithë dituria e mushtimit njerëzor  është e kërcënuar të fshihet në mjedisin e humbjes universale. Ne i kemi njohur të tilla situatat, kemi përballuar me duar të përveshura disa apokalipse bashkëkohore. Ndërmendja e tyre më ka cytur të shkruaj poemën “Hithrat e zinj” , në 1982, në Jerusalem.

Shumica e shokëve të mi të kolegjit alsacien janë masakruar në tragjeditë e luftërave të shekullit. Vargani i gjallë i burrave dhe grave të klasës është shkafanjitur nga bisha e furishme. Stofi ynë i përbashkët gjuhësor qe reduktuar në lecka gjatë ndeshjeve të çmëndura me vendet fqinjë, gjatë ambicieve paranojake dhe brutale të kontinentit europian. Fjalët, gjithashtu, janë edhe mishi  i gjallë i njeriut. Ajo që, në fëmini, fliste lirshëm tek ne ballafaqezi botës së ndriçuar nga gjuha e lindjes, ka patur të njëjtin fat shkërbyes me qëniet e reja që e mbartën këtë fjalë dhe që i kanë asgjësuar. Trupat e tyre të gjymtuar në fushën e betejës, apo vendin e torturave prej genocidit, që prej gropave të heshtura, i bashkohen kësaj nemitjeje të ligë duke u zgërdhirë për fjalën e vrarë. Gjithçka ka qenë fringëllirë si pre prej ligësisë, ose marrëzisë së llogaritur ftohtësisht prej njerëzve të tjerë, vëllezërve të tyre vrasës.

Duke u nisur prej shkalafitjes së fjalës dhe të mishit, të sakrifikuar mbrapurisht së bashku, sikur të realizoheshin tek njëri-tjetri, ndonjëherë bëhet e mundur të zbritet gjer tek vendi i gulfimit të fillimtë melodik, ku nuk mund të bësh gjë tjetër veçse të vërvitesh përpjetë. E çara e pashërueshme e vuajtjes, plaga e mungesës dhe e asfiksisë që përhas tek cullakësia e gjendjes nemitëse, është shí ajo, “shtegu i hithrave të zinj” , e cila e çon njeriun e gërbulur, të privuar nga bota dhe vetvetja, në bodrumet e saj të padukshme, në zanafillën e fushës okulte të Alephit themelues. Rruga tjetër nuk mund të të çojë veçse në dëshpërim dhe në shkagim. Ajo çka është shkurajuese tek vetvrasja është se  ofron pak perspektiva për të ardhmen: të vërtetën e fillimtë, si të gjitha banalitet!…

Por ne të tjerët nuk heqim dorë kaq shpejt nga e ardhmja. Ne futemi në guaskë, bëjmë me gjasme harruesin, varrosim në natën tonë çdo kujtim. Të kërmillëzuar, të vuvërt, presim. Kemi një aftësi të jashtëzakonshme prej durimit heshtanak, prej shërimit klandestin, prej gulfimit të beftë. Bash kur karkaculi nuk besohet më, befas, kjo qënie lugat që dukej e shkatërruar rishfaqet prapë. Ajo vikat këtu poshtë praninë e vet të paparashikuar, shpesh herë të pahonepsshme dhe të palejuar, siç janë shumica e të riardhurve të Historisë. Por, për të mbërritur aty, i është dashur të paguajë një taksë të kobshme drejtësie, të gërryejë një tunel përmes zonave të marrta të kohës, mureve të mjerimit shpirtëror, shkatërrimin të rëndomtë njerëzor, me qëllim që një ditë të hovë në dritën utopike të një bote të pajtuar që , së mbrami, do të gjakonte dashamirësinë :”Shpresa tek fjala është premtimi i botës”.

E përktheu nga origjinali: Balil Gjini

Shpresa e fundit

 “Emri i Zotit është: Ndofta”

 (Tikkoinéi-Hazohar 69)

Ç’do të mbetet prej nesh më

në fund,

ndofta veç

ky zjarr i mpakur mërqesh

i mërdhirë

që tymon akoma fare sheshazi gjatë

ndoca netësh dimërore

midis dy kërcunjve prej shelgjesh

gri dhe të zinj,

mbrapa pyllit të vogël të

shtogjeve dhe aheve

të varrosur nga moçalishtja e rëndë e

Rhinit plak

nën një qefin hëne, në

mjegullimën e përjetshme.

                     (pranverë 2004)

Për ku

Shpirtra të paprëjtur, nga era e marrëzisë

fringëllirë në rrufullën e zezë të ditëve indiferente,

drejt kujt vikasim të mpirë,

për ku trupat tanë bredharakë vërtiten e enden,

ata që kahershëm i janë premtuar agonisë së zjarrtë,

flutura mëndjeçartura që fluturojnë nëpër natë?

                              Shtator 1998

Mështekna në bredhishtë

Një mështeknë fillikate vizllonte mes myshqeve dhe

guriçkave

Në bredhishten e muzgët

E harruar në gjumin e dhjetorit.

Degët nën shi gjerdanëronin pa shpresë,

Era nuk i fshinte më as më të voglën gjethe të vdekur

Dhe hungërinte në pragun e shtëpisë së gjëlpërave.

Dru i dobët i pranverës, ti e njeh kalldisjen

Prej mbartjes së qiellit mbi supin

E kithtë, si një thes plot gjëmba të akullt,

Të përballësh netët e shkatërrimit

Shugatur në mjegull si një ëndërr spektrore

Për t’u vithisur në agshol

Në ujin e dëborës dhe në llucë!

Por së pari ta ka ënda të rilexosh bardhësinë

E pataksshme, heshtjen e fillimtë të tokës dimërore

Duke mërmëritur vetëm fjalën vogëlane: brymë.

Apo do të përgjosh midis tre trungjeve vendosur shulazi

Si përmes baxhasë së hapur të papafingos,

Dritën e boshtë atje tej, brengosës dhe të kalfët

Tymin që kuqërremon nëpër fusha.

Tashmë fara në rrënjën tënde

Nën skorjet e borërimave

Është ai zjarr i ylltë që do të buisë

Në verën e gjelbër të mbirjes tënde.

Hithrat e zinj

(Me këto vargje hapet poema e gjatë, e këtilluar “Hithrat e zinj flakërojnë në erë” –një requiem alsasian).

Ndonjëherë besoj se në vesh

kap një jehonë

të fjalëve të pëshpëritura,

që zërat e kahershëm, të humbur

qyshkur,

thoshnin pothuajse në heshtje:

kështu lagëson shiu i fushave në vjeshtë

përmes gjetheve të tharra, me kaq

durim,

në rrëzën e pyllit me dushqe gri dhe

kullusmëror

ku Përroi i kuq pëshpërit,

pastaj arratepset pikë e nga një pikë në tokë,

me hapa miushësh, siç bën fara,

përmes rrugës së thellë

në shtegun e hithrave të zinj.

Fons Amoris

Për malin e vrugët, të habitshëm, pa

rrugë

që klloçit mbi verën si një ari i pataksshëm

prej guri

lulëzon vetanake dhe sipërane margarita.

Parku i vogëlushëve shkëlqen nën shtatin

e mollëve

të pemishtes, të kukomajave plot trëndafila

të egër,

pranë tëbanës me lëkurë dhe zjarreve

të barërave blu

që dëbojnë drejt pyjeve mushkonjat

e mbrëmjes.

Në këtë masiv prej nate që thadron

heshtja,

ku mushkonjat e zeza na pickojnë

gjer në gjak,

grafullojnë drejt nesh ujrat e këndelljes:

dita del e dritësuar nga barku i natës.

Ti shkapërdridhesh shkëmbinjve, ujvarë triumfuese

Dhe duart e mia i djeg në vaskat diellore

Gjinjtë e tu ëmbëlcakë më njomin buzët hollake

Ku sumbullon qumështi i dhëmbshurisë njerëzore.

Bajamja nën hënë

Shtalpi mbrëmjesor është pjekur në kokën

time,

tek emri kam dyllosur të panjohurin pa

fytyrë.

duke mëtuar të kap frutin, insektin,

ylberin

dhe të thith në shkëmb vajin e virgjër, apo mjaltin,

kam shkarrëzirë drejt natës në pasqyrën

e zërave:

ketri në kafaz rrotullohet i

kamarrosur,

në fund të pusit buzëqesh heshtja

dhe honi shkrofëtin.

Mbi trashësinë imcake të fjalëve

patinojmë

duke u zmbrapsur qysh prej fëminisë;

këndojmë,vallzojmë

drejt amshimit pa vështrime dhe pa emër.

Ashtu si një vetëtimë mbi pasqyrë,

Tek pozia është përshkruar hullia

E zogut që fshin sipërfaqen e lëmuar.

Muzikë e ëmbël  e vjeshtës

U volën dhe mollët

U shkundën dhe arrët,

Macet bëjnë kapërcime elegante;

Përsipër hendeqeve

Të ngrira putrat e lagura

Qentë e kallkanosur ecin mbi këmbalkë

Në qimiterën plot ujë lemzojnë

Nga lumturia thithlopat e mbrame;

Shiu bie netë të tëra

Mbi tokën e yndyrtë të varrezës

Heshturisht vjeshta shiron

Në gojën e të vdekurve rioshë…

                               

Arti i arratisë

Të vdesësh do të thotë të rigjesh tokën e gjakuar

Të kumbisesh në ujrat zanafillorë

Të thithësh cicën shujtuese të natës

Të vdesësh është të përqafosh botën e dëshiruar.

Kush nuk deshi do të bëhet

Shkurrnajë e braktisur.

Kush s’ ka qenë i hapur

Do të jetë gur i vithisur.

Ai që përbuzi

 Hi i laturisur.

Të vdesësh është të të shkasë këmba  në buzë të honit

Pastaj të kërtylesh prej detit shkumëzbardhur:

të fundosesh në kënetën e heshtjes.

Të vdesësh do të thotë të kalosh në botën e padashur

Çdo njeri i jepet

asaj vdekje që e ngashënjen.

Të vdesësh është të realisohesh,

Të vdesësh është të ngjërohesh.

Vdekja është atdheu i yllët

Vdekja është mërgimi i zbërdhylët

Të vdesësh është të bëhesh bota ku jeton.

Fjala