Për gënjeshtrën, drejtësinë dhe faljen nga një mendje e ndritur

Kemi këtë libër nga filozofi i madh francez Jacqued Derrida (1930-2004), botuar nga shtëpia botuese “Tirana time” në përkthimin e Urim Bajramit. Për të qenë të saktë, nuk kemi një prej librave të shumtë -mbi tetëdhjetë- që konceptoi dhe shkroi gjatë jetës së tij ky intelektual hero, siç e kanë quajtur në ShBA, një prej tre emrave më të cituar në botë nga shkencat humane. Kemi një “diçka” nga universi i tij shumë i pasur, një cikël me biseda që ai i ka zhvilluar në kornizën e dy emisioneve të “France Culture”, që janë zbardhur e botuar pastaj si një libër i veçantë nga botuesi i tij francez, për t’u sjellë edhe në shqip vjeshtën e vitit të kaluar. Duhet ta themi që në fillim se kjo është një mënyrë e mirë për të filluar me botimin e veprave të tjera në shqip të Derridës, që ka reputacionin e një shkrimtari dhe filozofi të sofistikuar e të vështirë edhe në rrethet elitare të lexim-shkrimit. Stili bisedimor i shpalosjes së koncepteve që ka inicuar e zhvilluar ky filozof modern është gjithsesi më komunikues, më divulgativ për audiencën e gjerë, duke ruajtur prapëseprapë korrektësinë, domethënë duke mos rënë në thjeshtëzime të kërkuara që bjerrin thellësinë e trajtimit dhe artikulimit.
Në pjesën e parë të këtij libri janë botuar bisedat e zhvilluara në emisionin “A voix nue” (“Me letra te hapura”, apo “Troç”). Derrida është pyetur për jetën e tij. Në përgjigjet e hapura që ka dhënë lexuesit do të gjejnë dëshminë lakonike dhe autentike të filozofit për jetën e tij të vështirë e të trazuar. Është historia e një hebreu të vogël nga Algjeria koloniale, që u përjashtua në moshën dymbëdhjetë vjeçare, në vitin 1942, nga shkolla franceze atje për shkak të ligjeve raciale që përshtati regjimi kolaboracionist; është historia e një njeriu të brishtë që erdhi në Francë pas Luftës së Dytë Botërore, që studioi të mëdhenjtë e të gjitha kohërave, që pikasi ekzistencën e një dijeje të re, e një dijeje të shtuar, që do ta nxirrte nga  errësira, do ta zhvillonte dhe do t’ua përcillte bashkëkohësve dhe pasardhësve si dije derridiane. Derrida flet në bisedat e tij, për aq sa e lejon struktura dhe minutazhi i një emisioni, për fenomenologjinë, për dekonstruktimin dhe zbërthimin e diadave apo çiftëzimeve të kundërta, siç janë realiteti dhe aparenca, arsyeja dhe çmenduria, fjala dhe shkrimi, themeluesi dhe i themeluari – gjithë një seri e tërë çiftëzimesh të tjera të kësaj natyre ku ai orientoi kërkimet e tij dhe plazmoi shpjegimet e tij për botën, njeriun dhe shoqërinë njerëzore.
Po në këtë pjesë të parë të librit lexuesit njihen edhe me angazhimet e guximshme politike të Derridës në favor të Nelson Mandelës, kur ky ishte një i burgosur politik  i regjimit afrikanjugor të aparteidit.
Por pjesa më interesante e librit “Çaste filozofike”, në kuptimin e aktualizimit  dhe jehonës në realitetin shqiptar, janë bisedat e zhvilluara në emisionin “Staccato”, që janë fokusuar në temat e mëdha të gënjeshtrës në politikë, të drejtësisë, faljes dhe pajtimit në shoqëritë post totalitariste apo në bashkëjetesën dhe bashkekzistencën e kombeve, ku një palë ka kryer dhe një palë ka pësuar krime kundër njerëzimit.
Janë tema të vështira, të gjithëkohshme, që kanë motivuar përgjatë historisë  kolosët e mendimit, që nga Platoni e Aristoteli, Shën Agustini, Emanuel Kanti, Hegeli, Ruso, Frojdi e të tjerë e deri te Hannah Arend. Derrida sjell në bisedat e tij sumumin e trajtesave të paraardhësve për këto tema, duke i parë nga të gjitha anët dhe në gjithë përmasat e shfaqjet e tyre njerëzore, individuale, shoqërore, letrare dhe politike. Janë shumë të bukura citimet, është  shumë i gjerë erudicioni i Derridës, të cilin ai ka aftësinë ta komunikojë përgjithësisht thjesht. Më shumë vend i ka kushtuar konceptit puritanist të Kantit, i cili ngulmonte se një nga kushtet formale të jetës në shoqëri është se duhet të jesh absolutisht i sinqertë në çdo rast, se tjetrit i detyrohemi, pa asnjë kusht, që të mos shkelim mirëbesimin e tij. Oponentët e Kantit janë përgjigjur se të zbatosh këtë parim do të thotë ta bësh të pamundur jetën në shoqëri. Po qe se do më duhej të them të vërtetën në çdo çast, lidhja shoqërore do të shkatërrohej. Por Kanti ka vijuar duke hedhur poshtë edhe tërë traditën e gënjeshtrës së dobishme. Ai ka theksuar se po të pranoj edhe çarjen më të vogël në këtë urdhërese, vetë struktura e raportit time me tjetrin do të shembet përdhe. Vetë Derrida e konsideron turbullues, por edhe të parrëzueshëm këtë koncept të Kantit. Ai u ka dhënë një vend të dukshëm në parashtresën e tij konsideratave të Hannah Arendt, e cila ka zhvilluar konceptin për gënjeshtrën në mes të ditës: “Më përpara gënjehej aty ku qytetarët nuk dinin, sepse nuk mund të dinin; kurse sot gënjehet aty ku në parim qytetarët mund të dinë gjithçka. Ka pra një lloj shfaqjeje absolute në gënjeshtrën e sotme. Por edhe këtu mund të pyesim veten nëse fjala gënjeshtër është e përshtatshme për një situatë të tillë”.
Derrida, ndërkaq, thotë të vetat për këtë temë, duke analizuar  skupin e famshëm Klinton-Levinski apo raste të tjera ku parimi kantian i së vërtetës së pastër futet në një raport të caktuar me arsyen shtetërore. Duke lexuar ligjërimin e tij për gënjeshtrën në politikë kuptojmë më mirë kufijtë e të arsyetueshmes me amoralen dhe të papranueshmen.
Të reja, të thella dhe befasuese janë trajtesat e Derridës për çështjen e madhe të drejtësisë dhe faljes. Si pjesëtar i racës hebreje, që ishte viktimë e holokaustit nazist, ai ka ndjerë e menduar thellë mbi mundësitë dhe pamundësitë e këtyre nocioneve. Por ai sjell edhe përvojën e Afrikës së Jugut dhe madje cek edhe përvojat e disa vendeve ish-komuniste. Derrida i thekson vazhdimisht vështirësitë dhe kufizimet objektive në trajtimin e temës së drejtësisë, faljes dhe pajtimit.
Falja nuk jep drejtësi, kjo është e sigurt, nuk e zëvendëson drejtësinë, nënvizon ai duke referuar përvojën e Afrikës së Jugut. Me tej Derrida zhvillon konceptin se ka gjithashtu edhe një detyrë mosfaljeje, me qëllim që njëfarë numri gjërash të mbeten të shënuara në mënyrë të pashlyeshme në historinë e njerëzimit. Nëse ka falje, ajo duhet të jetë një dhuratë e pakushtëzuar, e cila nuk pret ndryshimin, kalimin e zisë apo rrëfimin e kriminelit. Falja nuk duhet të falë të pafajshmin apo të penduarin, por duhet të falë fajtorin të tillë si fajtor. Ai flet gjithashtu për faljen si pamundësi dhe pashmangshmëri. Thotë: “Mundësia e pastër e faljes shfaqet vetëm në çastin kur falja duket e pamundur. Hegeli e bën faljen dhe pajtimin si motor të historicitetit. Nuk ka histori pa falje, pa pajtim. Në të njëjtën kohë te falja ka diçka që e kapërcen historinë, që e ndërpret atë, që hidhet përtej në një çast paradoksal, të pallogaritshëm, si një çast çmendurie”. Duke referuar  sërish Hegelin që thotë se gjithçka është e falshme, përveç krimit kundër frymës, domethënë kundër fuqisë pajtuese të faljes, Derrida e mbyll bisedën me shprehjen e jashtëzakonshme: “Përpiqem të mbërrij në pikën ku, nëse ka falje, ajo duhet të jetë e fshehtë, e tërhequr, e pagjasë dhe, pra, e brishtë”.
Trajtesat dhe dijet e thella të këtij filozofi për gënjeshtrën, drejtësinë dhe faljen kanë rezonancë në problematikën me të cilën përballet e do të vijojë të përballet Kosova e pavarur me fqinjën e saj Serbinë. Por janë të vlefshme edhe në qasjen që duhet të kemi ndaj problemit çam. Këto trajtesa na kujtojnë postulatin e famshëm se një strukturë dijesh përcakton një strukturë pushteti. Dhe na kujtojnë pastaj cektësinë dhe amatorizmin me të cilin i ka parë dhe vazhdon t’i shohë politika shqiptare këto tema kaq madhore. Libri i Derridës është në këtë pikë një ftesë për ndriçim.
Preç Zogaj
Mapo