Kultura e ujit të parajsës

Shpëtim Kelmendi

S’ka dyshim se, përsa i përket arritjeve artistike në përgjithësi,  jemi një vend vërtetë i prapambetur.  Me këtë nuk bëj ndonjë zbulim. Por, meqë jemi tek zbulimi, duhet ta pranojmë se pikërisht prirja aventureske për të bërë zbulime e gjëra të reja, ka ndikuar në mënyrë fatale në mosecjen tonë përpara në planin artistik.  Në një parabolë sufi të lindjes, rrëfehet për një beduin të panxënë, që ishte endur tërë jetën nëpër shkretëtirë. I gjori beduin ishte mësuar të pinte vetëm ujë të njelmët, ndaj, kur një ditë zbuloi një burim me ujë, nga ai që njerëzimi pinte normalisht prej mijëra vitesh, u lumturua së tepërmi dhe thërriti me zë të lartë se kishte zbuluar ujin e parajsës. Mbushi një rrëshek nga ky ujë dhe ia çoi mbretit. Ky i fundmi, meqë i erdhi keq t’ia shpërbënte iluzionin e “zbulimit”, i caktoi një rrogë dhe  emroi si nëpunës të ujit të parajsës, ujë me të cilin do t’ia shuante etjen falas të gjitha karvaneve që do kalin aty. Mandej, mbreti thirri mënjanë një nga ata që do ta shoqëronin, dhe e porositi: “Përcille këtë njeri të mirë, por kaloje nga porta e shërbimit, sepse po e kalove nga porta kryesore, do t’i qëllojë të shohë lumin Tigër që ka aq shumë nga uji që ka zbuluar ai, dhe do të tronditet”.  Kështu, nganjëherë mendoj se ne jemi pikërisht ky beduin i mirë dhe naiv që endet nëpër shkretëtirë dhe bën zbulime të rëndësishme, nga ato që bota i sheh si gjëra normale. Ne bëmë për pesëdhjetë vjet filma patetikë, teatër të llojit bjeri t’i biem, këngë lavdie revolucionare, letërsi të tipit parullë, apo shkruaj shkruaj se diçka mbetet, e plot trapllëqe të tjera. Dhe e bukura është se, të gjitha këto, i shpallëm si zbulime të rëndësishme. Tashti, në epokën e re, që vetëm e re s’mund të quhet, ndodhi diçka e lezeçme. Ata që i bënë këto marrëzira realsocialiste (hodhën marrëzinë dhe fshehën dorën), e humbën vërtetë besimin dhe autoritetin e tyre si krijues arti, por nuk e humbën si pedagogë, mësimdhënës, estetë, urtakë, etj. Ata i mësuan dhe po i mësojnë nëpër auditore, artistët e rinj që orvaten të bëjnë art modern. Këta mjeshtra po japin edukatë estetike, që po ia luajnë pikat. Por, meqë thuhet se gjasat që nxënësi t’ia kalojë mjeshtrit, janë të pakta, merreni vetë me mend se cila do të jetë ecuria e artit dhe  e kulturës në Shqipëri. Përsa kohë që barërat e këqija vijojmë t’i kositim e jo t’i shkulim me rrënjë, nuk lipset ndonjë profeci e lartë për ta marrë vesh se si do venë punët. Kësisoj, jehona jonë kulturore në vendet e zhvilluara europiane, për aq sa është jehonë, lidhet me nivelin minimal të vlerësimit. Pra: “E mirë për Shqipërinë”. Nganjëherë mendoj se, nëse ndonjë i huaj befasohet me punët tona artistike, kjo i ngjan mahnitjes që i shkakton majmuni që ecën në një tel ekuilibri. Mahniten, sepse konstatojnë që ne nuk qënkemi edhe aq për ibret sa ç’kujtonin ata. Në një bisedë të paradisaditshme me të, përkthyesi i letërsisë shqipe, Robert Elsie, tha se, sa herë vinte në Shqipëri, kishte ndjesinë e të kthyerit dy shekuj mbrapa. Dhe, as mos kini dyshim se këtë ndjesi e kanë edhe të tjerë, por thjesht nuk e thonë për mirësjellje. Kuptohet, kjo është panorama e përgjithshme kulturore në vendin tonë, gjë që nuk përjashton arritje shumë të rëndësishme në rrafshe individuale. Por, individuale ama, sepse në rrafshin kolektiv jemi thjesht zbulues të ujit të parajsës.  Meqë kriteri më fatal, të cilin nuk e kemi përmbushur kurrë në art (përjashto rastet individuale) është bashkëkohësia, do të ishte krejt normale që arti shqiptar t’ia mësynte për ca kohë kah majmunëria, pra kah imitimi i arritjeve bashkëkohore europiane. Kjo, derisa ta gjejmë zërin tonë, që edhe nëse do t’i ngjante zërit të bretkosës, do të tingëllonte gjithsesi bukur. Në të vërtetë, imitimi ekziston që ç’ke me të, por i përdorur në mënyrën më të papërshtatshme. Ka piktorë që imitojnë dukshëm Pikaso, Miro, Shagall, për të mos thënë Van Gog, këngëtarë e kompozitorë e këngëtarë që i referohen një muzike démodé, regjisorë teatrosh e filmash që orientohen kah shkolla të tejkaluara, shkrimtarë që imitojnë Remark, Sartër, Bodler apo Hygo, e kështu me radhë. Jo se ata nuk ishin të mëdhenj, mor Zot, por tashmë janë të vdekur. Pra, edhe kur imitojmë, e bëjmë në mënyrë të gabuar, me të paktën pesëdhjetë vjet vonesë.

Vëndet e zhvilluara europiane janë shumë hapa para nesh, e kjo ka ndodhur kryesisht për arsye se ata nuk i janë ndarë për asnjë çast komunikimit të ndërsjelltë kulturor. Këtë duhet të bëjmë edhe ne: të komunikojmë. Përndryshe, është e sigurtë se nuk do heqim dorë kurrë nga dëshira delirante për të zbuluar ujin e parajsës.