BOHUMIL HRABAL: Ironia prageze

Intervistë me Bohumil Hrabal për konceptet e tij dhe të tjera. “Ironia e kulluar prageze është një shprehje tipike e mentalitetit të Pragës, duke e konsideruar Pragën kryeqytetin e rajonit qendёreuropian në të cilin bashkëjetojnë njëra krah tjetrës prej disa shekujsh tre kombësi, çeke, gjermane, dhe hebreje, të cilat kanë qendrat e tyre, qarqet, teatrot, gazetat, e pra një ndërgjegje të tyren. Nga një këndvështrim sociologjik është një traumë, por nga një pikëvështrim arti prej këtij kryqëzimi lind një klimë, një terren i favorshëm për letërsinë”, thotë vetë ai.

nga S. Corduas*

Sipas jush, çfarë është ironia?

Ironia është një si tip moskuptimi që provokon nënqeshjen, është një lloj padjallëzie, aq kryeneçe sa jo vetëm është e pazonja ta diktojë devijimin e vet, por vijon tej udhës në të njëjtën hulli, e kështu dhe shtie në jetë – dhe nëpërmjet projeksionit të jetës edhe në art – atë shaka dhe asi buzëqeshje shtrembane që janë edhe esenca e groteskut.

Kjo do të thotë që Çaplini për shembull është ironik?

Po. Nënteksti i tij është përherë e kundërta e jetës biologjike dhe sociale, që ai synon të zhbëjë. Ironia e Çaplinit braktis gjithmonë e pa asnjë motiv tërë themelet psikologjike e sociologjike të qenësisë së vet, gjer sa vjen e gjendet kësisoj pavetëdijshëm në një situatë konfliktuale. Kjo jo-koshiencë e kësaj gjendjeje e pason në lojë të qeshurën nga ana e shikuesit. Në brendi të subjektit që vepron mbruhet gjithёherё një tragjedi, e cila mund të lindë edhe vetëm nga fakti i thjeshtë i të ekzistuarit.

Në më se një bisedë, ju keni folur për “ironi prageze”. Mundet ta përcaktoni?

Ironia e kulluar prageze është një shprehje tipike e mentalitetit të Pragës, duke e konsideruar Pragën kryeqytetin e rajonit qendёreuropian në të cilin bashkëjetojnë njëra krah tjetrës prej disa shekujsh tre kombësi, çeke, gjermane, dhe hebreje, të cilat kanë qendrat e tyre, qarqet, teatrot, gazetat, e pra një ndërgjegje të tyren. Nga një këndvështrim sociologjik është një traumë, por nga një pikëvështrim arti prej këtij kryqëzimi lind një klimë, një terren i favorshëm për letërsinë. Pas 1945, ky kryqëzim është eliminuar krejt, kështu që mund të flitet për ironi prageze veçse si histori. Dy interpretët e saj janë Jaroslav Hashek dhe Franc Kafka. Emanuel Frynta ka dëftuar se letërsia e madhe ka qenë pjellë gjithmonë aty ku kryqëzohen të paktën dy vetëdije gjuhësore, Odesë, Leningrad, Pragë, Trieste, Zyrih, Paris. Po le të mbetemi në Pragë…

Po. Cili është atëherë thelbi i kësaj ironie prageze?

Frynta ka shkruar një libër mbi Hashekun e Kafkën dhe e ka pajisur tekstin me disa dhjetëra fotografi nga rrugët dhe jeta e Pragës, pra të qytetit ku mundën të masnin vlerën këta dy gjeni. Përzgjodhi metodën e paraqitjes fotografike, duke kundërvendosur në çdo rast dy foto të të njëjtit qytet, por mjedisesh të ndryshme. Kështu, përkarshi barakave të periferisë së Pragës dhe njerëzisë që bujt aty, na është rruga Ferdinand; përballë kalesave të getos, fanfara pompoze e Corpus Domini katolike; karshi tregut të pleshtave, Bursa; ballë Institutit rinor të vajzave fisnike, mensa “ Zemra çeke”, e kështu me radhë. Frynta përdori metodën e ballëpërballjes me të cilën pat punuar për vite revista e famshme amerikane “Life”…

Kjo, ama, nuk është ironi…

Nuk është ironi, por është ngasja e saj, një hetim sociologjik, një provë se si nën petkun e monarkisë habsburge tërë klasat e shtresat ia dolën gjallërisht të jetonin dhe mjerisht të vegjetonin gjersa në një moment do ndërhynte historia, epoka. Dhe tamam këtu zë e mbruhet vizioni i proletarit Hashek dhe ai i intelektualit Kafka, këtu zë fill ajo soj mënyre të jetuari si edhe kuptimi ekzistence: Hasheku dhe Shvejku i vet, që s’ka hiçgjë për të humbur, nuk ka familje, as katandi, dhe gjendet kësisoj në kushte që kujtdo tjetër do t’ia ngrinte gjakun kallkan; ndërsa Jozef K., alias Franc Kafka, sidoqë i pafaj sheh të ngrehet nga faqja në faqe ndjenjën e vet të fajit pa qenë i vetëdijshëm për të. Pozicioni i Jozef K. është pra transhendental, sensi i fajit nakatoset tashmë, nën manierё Kierkegardi, me ekzistencën, si te romantikët e parë; ndërsa Shvejku nga ana e tij i kundёrvë gjithë trajtave të monarkisë habsburge dëlirësinë e së thjeshtës ekzistencë të vet qëllimisht thjeshtake. Të dy romanet bazohen në autobiografi, autorët janë të dy të lindur në Pragë në të njëjtin vit dhe vdekur në të njëjtin vit, dhe mbase as nuk janë takuar qoftë një të vetme herë në Pragën relativisht të vogël asokohe – apo nuk patën motiv a mundësi për t’u takuar. Heroi kafkian vijon udhën e ekzistencës së lartë, rrugën e vlerave në kohë paqeje, heroi hashekian është shpënë në luftë kundër vullnetit  të tij, si Uliksi, megjithatë merr pjesë në luftë dhe zbulon kështu pakuptimësinë jo vetëm të luftës por tërë monarkisë habsburge. Romani i Kafkës është shkruar në një gjermanishte të kulluar, me një qëmtim të hollë stilistik, është një roman në formë bulëze; romani i Hashekut është shkruar sipas mënyrës pikareske, në trajtën e një treni lokal të hazdisur. Që të dy romanet shfaqen si dorëzanë të vetë shpirtit të kohës, lindur kur janë pjekur transformime transhendentale, dhe duken si të rihedhur në të pastër. Mbartin frymën mistike negative të epokës pa zot, e thënë duke cituar Lukashin. Hasheku, pasi ka humbur nën sarhoshje disa dhjetëra faqet e nisura, ulet t’i shkruajë nga e para, dhe ja, para se të qenë gjetur fletët e humbura, teksti ishte sërish gati, identik. Franc Kafka iu lut mikut të vet që pas vdekjes t’i shkatërronte tërë shkrimet e tij. Nga vjen kjo shpërfillje ndaj të tilla veprash gjeniale? Që përbëjnë jo vetëm themelet e ironisë prageze, por edhe shpërfaqjen e saj? Ka diç hyjnore në këta dy skribë e shkrues. E bukura është se edhe Salda, i cili i njihte mbarë shkrimtarët, përfshirë edhe ata të dorës së dytë, pothuaj as nuk u kujtua hiç për këta dy bashkëkohës së rinisë së vet, s’u kushtoi atyre vëmendje, sepse që të dy i shkanë bashkëkohësisë, ishin gjenialë, skandalozë në të tyren thjeshtësi, e që është aq e parrokshme. Të dy në fakt qenë doctors ignorantiae. Është e vështirë ta trajtosh sot, por qoftë Hasheku qoftë Kafka ishin jo vetëm me kulturë, por edhe voyeur të theksuar, këqyrës të Pragës, doktorë të gjykimeve shkënditëse të epërme e sintetike, të dy qenë doktorë të ligësisë dhe mirësisë, që të dy thellësisht të ngulitur në sigurinë se veçse duke shkruar mund të rrokej çka ish maturuar ndër akrepat e kohës, prandaj mbetën edhe përshkrues të thellë të shndërrimeve në hapësirat transhendentale, madje Hasheku i thjeshtë në dukje e shenjoi këtë transformim edhe më shumë se intelektuali Kafka. Kafka doctor ignorantiae, mjeshtër i mosdijes me pa; Hashek, doktor i dukjes si mosdashje për të parë. Te dy ama shkruan faqe brendia e të cilave dëftonte gjendjen e vetëdijes në një nga qendrat e Evropës qendrore, në Pragë, në udhëkryqin çeko-gjermano-hebre të tre koshiencave gjuhësore, përmes metodës që Frynta e quajti ironia prageze…

Për mua këto fjalë, sidomos mbi Hashekun, janë muzikë që e kam pritur prej vitesh… por po insistoj: çfarë është atëherë ironia prageze?

Është melankolia e një bëme eterne, është një lojë në dukje infantile, e krisur dhe e marrë në kuptimin sipëran, është beteja e kotë për njeriun dhe vizionin e tij të botës që e rrethon, është luftë e hominizmit ndaj humanizmit formal dhe konvencional, një betejë kundër asoj teorie lumturake të shtetit dhe kundër aparatit burokratik. Natyrisht është edhe vetëdije mbi kotësinë e kësaj beteje. Ndaj ajo nënqeshja e palosur dhe grotesku, që me një sondë thellësie vertikale cek muzikën e sferave është gati një lumnim i mbramë. Hashek e Kafka bëjnë efektin e dy filozofëve zen-budistë, buzagazi i tyre i hidhët ecën edhe prapthi deri në buzëqeshjen e Apollonëve grekë, që Leonardo e shtriu në buzëqeshjen e Mona Lizës e prej Leonardos kaloi te tablotë e thjeshta e të qarta të Jan Zrzavy… për ironinë prageze flasin edhe teoricienët e parë të romanit. Vetenjohja me të cilën subjektiviteti kapërcen vetveten është ironi. Ironia si constituens formale e romanit nënkupton ndarjen e brendisë së subjektit poetik normativ në dy subjektivitete, në subjektivitetin si interioritet që i kundërvihet formacioneve të një fuqie nga jashtë, e rreh të gdhendë mbi botën jashtë përmbajtjen e dëshirës së vet… kështu tёhuajёsia e mosmiqёsia e botës së brendshme dhe të jashtme nuk eliminohet, por njihet si e dobishme: kjo shtrëngon subjektin që vrojton e krijon t’ia ushtrojë dijen e botës vetes dhe ta marrë vetveten edhe krijimet e veta si njё objekt i lirë i një ironie të shlirë… Ironia si shfuqizim i një subjektiviteti, e që ka mbërritur deri në fund, është më e epërmja liri e mundshme në botën pa zot…

Çaplini hyn edhe këtu?

Po, ironia prageze i përket edhe Çaplinit. Mes qindra skenave komike Çaplini ka xhiruar edhe disa filma në të cilat e shfuqizon subjektivitetin e tij dhe i qaset me një liri krejtësisht të plotë ironisë që i kundёrvё hominizmin humanizmit konformist, siç e tha gjatë konferencës së tij në Pragë Tristan Tzara nja dy vjet pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore.

Mirë, le t’i kthehemi Pragёs dhe Shvejkut. Pёr tё unё mendoj se qe një Golem[1] i shekullit tё njëzetë, dhe më ka rënë rasti të shkruaj se është një Uliks pragez, duke e thënë me Xhojsin. Ju si e mendoni?

Kam dëgjuar mjaft opinione. Jozef Shvejk ёshtё Sanço Pança, togeri Lukash, Don Kishoti. Andaj mendoj se edhe ideja e një raporti mes Shvejkut dhe Leopold Blumit mund të ketë vend. Tekefundit edhe vetë Uliksi dublinas ka prejardhje qendёreuropiane, nëse nuk gaboj babai i tij është një hebre hungarez. Pastaj si Shvejku edhe Mister Blumi përshkuan topologjikisht qytetet e tyre në atë mënyrë që zhvendosjet e kryera mundet të risillen me anë të rrugëve, rrugicave, mejhaneve e shesheve. Kanë diçka të përbashkët edhe në faktin se Austria është sjellë me Pragën si njerkë, tamam si Londra me Dublinin. Që të dy e shpien orë më orë cipën e faqes në pazar, si njëri tjetri qarkohen nga boshi i njeriut që s’e ka gjetur vendin e vetes, e kësisoj është shkulur nga rrënjët prej zulmit të historisë, anipse prapëseprapë nuk se “ka nevojë” të jetojë, porse ja që i “lypset” të jetojë. Secilit sipas kararit të vet. Mister Blum ashtu si Uliksi është borgjez i vogël në Dublin, Shvejku si njeri dosido, proletar. Sigurisht ama, ndërtimi i dy romaneve është goxha i ndryshëm. Epopeja pikareske e Hashekut është mbajtur e lidhur në hallkat e anekdotave të qebaptores, kahu i rrëfimit është gjithmonë i njëjti nga faqja e parë tek e fundit, kurse te Xhojsi secili kapitull ka përkuesin e vet në një nga të Homerit  dhe bart një stil, një ngjyrë, një simbol të ndryshëm. E megjithëkëtë, mundet përnjëmend të thuhet vërtet se Shvejku është Uliksi pragez… po. Jozef Kroutvor do të shtonte se Shvejku nuk është as një metaforë as një simbol, por një hieroglif i ekzistencës.

Faleminderit që përmendët njeriun e cilidosojshëm. Do të lypsej një studim i krahasuar i një qualunquismo italian dhe shvejkizmit çek: ekuivokë e vërtetësi. Po Golemi?

Studiuesi i estetikës Jozef Kroutvor, të cilit i kaloj fjalën në vendin tim, thotë se Golemi shfaqet nëpër geto në orët e depresionit, Golemi pragez është një manifestim skizofrenik i fantazisë kolektive. Në të tjera tekste Kroutvor shkruan… Shvejku nuk është një karakter por tipi i psikologjisë së masës. Hashek nuk na ka përshkruar proceset psikike të një njëjësi, por një skemë të vetëdijes kolektive. Pa një shqyrtim të kushteve qendëreuropiane, Shvejku është një kloun i kotë, një fanepsje e shtënë në një rol të madh… nga kjo pikë vështrimi, me të cilën përputhem, mundet mandej të shihet Shvejku si një Golem pragez i shekullit të njëzetë, ai Golem që kohëve të shkuara ngjizi, i ndihur nga lemeri, kob e baltë, një Rabbi Loë prej Prage.

Si mendoni, Jozef Shvejku do t’ia kish mbërritur të jetonte e mbijetonte, tok me ironinë e tij, në Luftën e Dytë Botërore?

Kroutvor përgjigjet më mirë se unë… Në Luftën e Dytë Botërore Shvejku nuk është më i mundshëm, është një individualitet tepër i madh…

(Pragё, 1982)

*Përktheu Krenar Zejno. Botohet me lejen e tij

---

[1] Në Mitologji Golemi është një masë balte argjile, paraqitur edhe me cilësinë e një formule magjike, e që ngjizet teksa ushqehet me mish njeriu; si dhe emri që iu dha njeriut i cili u krijuar nga kombinimi i shkronjave. Letërsia e shekullit të kaluar e risolli përmes shkrimtarit austriak Gustav Meyrink, në 1915, me romanin e titulluar Der Golem.

Në Librin e Qenieve Imagjinare, Borgesi përmend Talmudin (Sanhedrin, 56b) ku lexojmë:

Po qe se i drejti dëshironte të krijonte një botë, mund ta krijonte. Nëpërmjet kombinimeve të ndryshme të shkronjave të emrave të pashprehshëm të Zotit, Raba arriti të krijojë një njeri, të cilin ia shpuri rabi Zeras. Rabi Zera i foli atij, por kur nuk mori asnjë përgjigje, tha: ‘Ti je një përftesë magjie; kthehu sërish në pluhur’.

Si dhe një pasazh nga romani Golemi:

... Ai nuk ishte me tamam njeri, por kishte vetëm një lloj ekzistence vegjetative të vagullt e gjysëm të ndërgjegjshme. Me anë të fuqisë së një kokrre magjike, që i ishte vënë nën gjuhë dhe që përthithte energjitë e lira yjore të universit, kjo ekzistencë vazhdonte gjatë orëve të ditës.

(shën. i përk. K.Z.)