Prag ironie në vetmi

Krenar Zejno*

...Surrealizmi i vonët i Hrabalit, njëherësh naif e nën shoqërizime poetike, i nderte mishrat e femrave nëpër kanapé dhe pastaj, siç i ka hije surrealizmit që i bën edhe shëmbëlltyrë qiellore, ia hidhte fajin kohës. I vuri emrin “mallkimi i shekullit erotik, gjithçka e hipererotizuar”, e prej këtej e përshkroi atë nën diçiturën SOS – Shoqëria e Objektivave Social. Ama, ky SOS është aty edhe si pragu i fundëm përtej të cilit nuk duhet shkuar në përzierjen e shkrimit me socialen, e shumta gjer te liturgjia e përtypjes së të tërës brenda tymit të mejhaneve e qebaptoreve. Nuk shtyhet tutje Hrabali, as ndër terrenet e pa sosur të përshkrimit të joshjes së natyrës, as të shoqërisë si institucion. Pse ironia e tij, duke iu shtuar asaj të traditës së Hashekut, bëhet e vetëmjaftueshme të institucionalizojë vetë kulturën, nën gjuhëzimin popullor të ndoca neneve anekdotik, që tok me Kafkën mbërrijnë prej Pragës të grisin edhe copa nga eteri qiellor.

Madje, Hasheku nuk na la as përshkrimin që të mund ta imagjinojmë Shvejkun e vërtetë! Por veç një identikit hamendjeje, mbërritur mrekullisht gjer tek ne prej kaligramës së ironisë së vet. Nuk na la asnjë lloj pranie femërore, si për ta shkarkuar atë nga përgjegjësitë e thanatosit sarkastik të luftërave. Ende mbetemi nën atë përfytyrim të përfytyrimit, të cilin vizatuesi i portretit të tij na ka ofruar në etiketën e birrës që shkumëzon në paqe, si me thënë, me lehtësinë e papërballueshme të qenies së sarhoshit nën premtimin futurist të qerasjes së tjetrit me ndonjë kriko... me t’u çliruar mëhalla! Dhe gjithsesi, a nuk duket sikur Shvejku pa shtëpi e katandi, që nuk i dëfton fare rrënjët e veta, do dalë prej imazhit si imago cristi dhe papritur do ankohet... Këta të bëjnë të fisëm me pahir, or’zotni, s’të lënë as fytyrë, as në daç të bësh dashuri, as të vdesësh po deshe, prandaj, jemi që jemi, le ta rrëkëllejmë me fund këtë gjallmim jete që po derdhet! Apo, mbase Hasheku faktikisht ka harruar ta përshkruajë, ose s’e ka shkuar në mend që njerëzia do ishte kaq kurioz, përtej detajeve të mirësisë dhe uniformës, edhe për profilin e ushtarit të mbarë Shvejk!

Lidhur këtu edhe me faktin, një ditë Hrabali, gjoja si i mërzitur nga keqkuptimi, tha  “fakti është se unë nuk di të shkruaj, e mandej ata nuk dinë ku ta hedhin grepin, dhe shpikin një mullar me gjëra”. Si vetë ajo mospërputhje tek zoti Hanta, mes dengjeve me libra të vjetër, gati për kurban ambalazhi në presë të thikës, dhe përkujdesjes diturore ndaj elokuencës: “Në realitet nuk se lexoj, e shkoj ndonjë frazë në sqep dhe e thëthij si një karamele, sikur të gjerbja me nge një gotë liqeri, gjersa kjo ide të më shkrijë në gojë”.

Bohumil Hrabal po shkonte drejt të nëntëdhjetave, teksa kishte hasur në jetë të nëntëdhjetenëntat dhe kishte provuar qindin. Ah po, së fundmi edhe një detaj i vockël: Sepse, në fakt, po më vjen çudi si e ku ta ketë gjetur atë forcë Hrabali në këtë moshë të madhe për të marrë një vendim deri diku madhor, si ai për të vrarë veten?! Faktikisht, e meqë nuk na lejohet të shkëputemi krejtësisht nga faktet, përsa jemi duke fjalosur për librin e tjetrit – ndonëse edhe ky bën fjalë për librat e të tjerëve pa i rënë në mend për faktet e jetës së autorëve –,  Hrabali edhe mund të mos e ketë vrarë hiç veten!

Mundet e gjithë kjo të jetë këtu një ngatërresë me personazhin Hanta, përfundimin në vetëvrasje të të cilit e di, ashtu si dhe ju, me siguri. Por kjo nuk mendoj se ka ndonjë rëndësi të rëndësishme sa për të anuluar gjithë ç’ka u munduam të themi gjer tani. Pse nëmos biografia e jetës së autorit, për kushtëzimin e plotë të së cilës mbi veprën mbetem skeptik e kundërshtar, ama destini i jetës së personazhit mund të jetë vërtet uni i vërtetë i tij. Një gjë është e sigurt, prej këtu, unjur para shkrimit pa u ndihur fare prej nevojës faktike të verifikimit: macet e Hrabalit janë krejt të vërteta dhe kanë jetuar pranë “më të epërmes liri të mundshme të kësaj bote pa zot” – ironisë së madhe të letërsisë. (Një e tillë grafemë e vockël është edhe fjala zot e Hrabalit, të cilën ky na detyron ta shkruajmë me germë të vogël, siç ai e ka shkruar në origjinal, si dhe ta sqarojmë në kllapa në gjuhët e tjera, përndryshe rrezikojmë mosrespektimin e ortografisë.)   

Ai, vdiq më aq e kaq, në moshën që i binte aq e kaq vjeç, duke qenë se kishte lindur më aq e kaq. Duke e vërvitur veten, si çdo gjë e rënë nga sipër e kërkon prehjen pingul përtokë. Iu dha vdekjes fiks me po atë vullnet që rasti lyp, dhe e lëshoi në eter veten e vet. Pa arsye ose për aq e kaq arsye! Por këto janë vetëm numra, shifra që, sado statistikë dhe ekonomi fjalie, mbesin gjithsesi llogari prej llogaritari nën vërtetësi autentike të gjendjes civile dhe biografike, sa për të rrëzuar e zvarritur osh prej ndonjë oshënari burokracie përjetësinë e një shkrimtari. Aq më tepër si ai, që nuk i është mirënjohës duhmës së saj mbytëse prej kalbësie, anipse bash pesha e kësaj e shtyu drejt... përjetësie.   

*Marrë me shkurtime nga eseja e tij