Mihal Luarasi: Lirikat e mëkateve të mia

Aida Tuci
Janë vargje të mbetura nga humbjet e shpeshta në rrjedhën e jetës së tij. Fillimi i të vargëzuarit nisi edhe tek ai në atë moshë kur nis te shumica e të rinjve, por ndërsa të talentuarit e vazhdojnë poezinë, të tjerët ndahen prej saj, kurse Mihal Luarasi e ndërpret dhe e rifillon në varësi të kohës dhe gjendjeve të tij shpirtërore. Për herë ta parë, regjisori i “Njolla të murrme”, Mihal Luarasi dhe shtëpia botuese “Plejad” boton “Lirikat e mëkateve dhe Aforizmat skiplandeze”, ku ka përmbledhur poezitë e shkruara kryesisht në vitet e rinisë, por edhe në momentet më dramatike të jetës së tij, si dhe disa aforizma të shkruara në kohë të ndryshme. Janë vargje “të fshehura” në një fletore shkolle, strukur padashje diku në shtëpi midis librave të fëmijëve dhe, që për fat, i shpëtuan kontrollit të imët të Sigurimit të Shtetit kur ai dhe bashkëshortja e tij hynë në listën famëkeqe të artistëve të përndjekur nga regjimi. Kur ndjeu se tashmë fati i tij ishte shkruar dhe se nuk do t’i shpëtonte dot përndjekjeve, internimit dhe burgut, mblodhi gjithçka kishte vargëzuar në rininë e tij dhe ia dërgoi së motrës për t’i ruajtur. Por frika ishte përhapur ngado dhe gjithçka që mund të komprometonte diku…dikë digjej. Këtë fat patën dhe poezitë e Mihal Luarasit. Gjatë viteve të mia në burgun e Ballshit u shkruan me mend disa pak gjëra, që i hodha në kartë pas 1985-ës. Edhe nga ’90 e këtej, herë pas here kam vargëzuar. Kush të ketë durim, le t’i lexojë”,- thotë tanimë poeti Mihal Luarasi. Në një intervistë për suplementin e librit në “Mapo” ai rrëfen lirikat e mëkateve të tij.

Ky është libri juaj i parë me poezi dhe i fundit, siç thoni dhe vetë. Po si arritën këto poezi të risilleshin pas kaq kohësh vetëm falë memories, sepse një pjesë e tyre u dogjën që në vitin 1973?
Në këtë libër janë mbledhur disa poezi të shkruara në kohë të ndryshme. Disa janë shkruar në Korçë në kohën e rinisë sime. I mbaja në një fletore, që fatmirësisht i shpëtoi kontrollit në vitin 1973, vetëm sepse ishin fshehur mes librave të fëmijëve dhe jo në bibliotekën time që e kthyen përmbys. Pastaj ia dërgova motrës të m’i ruante, por bashkëshorti i saj nga frika i dogji. Kështu që këto poezi humbën. Por unë vazhdimisht i përsërisja me mendje poezitë e mia. Kam një kujtesë shumë të fortë. Është një mënyrë e njohur kjo për poetët që i  kanë riprodhuar poezitë e tyre pas shumë vitesh përmes mendjes. Mbaja dhe një fletore gjatë kohës që isha në burg, ku mblidhja fjalë të rralla shqipe nga bashkëvuajtësit e mi në burgun e Ballshit dhe herë pas here më ndërmendej ndonjë varg nga poezitë e mia dhe e shkruaja.
Lejohej të mbaje fletore në burg?
Në burgun tonë lejohej fletorja. Fadil Paçrami ka shkruar 50 drama në burg, haptas janë shkruar dhe libra. Sigurisht që ato që shkruheshin aty brenda, nuk lejohej të dilnin jashtë mureve të burgut, por aty mund të shkruaje. Në burgun e Ballshit ne kishim dhe bibliotekë, lexonim.
Çfarë janë për ju këto poezi?
Përmblidhet gjithë jeta ime. Poezia e parë në libër “Shkundin gjumin prej qepallave” flet për jetën time, sidomos për periudhën e diktaturës. Çdo strofë ka një dedikim të veçantë si: Ankthi, Mendimet, Dilemat, Dashuritë, por në fund është edhe Shpresa. Është një nga të rrallat poezi të mia që respekton rregullat e metrikës, ka vargun, gjatësinë e vargut, rimtin dhe shpeshherë ka edhe rimë.
Duket sikur ka një kronologji për sa i përket periudhave që keni shkruajtur poezi, pastaj një shkëputje 10-vjeçare…sërish rikthim. Pse kjo “luhatje” në marrëdhënien tuaj me poezinë?
Poezia tek unë ka filluar në atë moshë ku përgjithësisht fillon tek të rinjtë, mirëpo ka nga ata që evidentohen si talente. Unë nuk e quaj veten talent të madh, por as edhe poet. Unë jam dikush që bën edhe poezi. Pse kjo ndërprerje? Unë kam shkruar vazhdimisht poezi deri përfundim të dënimit, po qe se do të marrim parasysh edhe faktin se shumë prej këtyre poezive kanë humbur dhe ishin shumë. Dhe ato poezi janë më të mirat, që unë i kam risjellë nga ajo kohë në këtë libër.
Çfarë e shtyn apo e frymëzon një regjisor të ulet e të shkruajë poezi?
Është gjithmonë një kërkesë e brendshme që ngacmohet nga një ngjarje apo fenomen që ndodh. Për ta shpjeguar më mirë, po marr shembull një nga poezitë e mia. Mua gjithmonë më ka dhembur shumë fakti se shumë vajza të rrëmbyera që i kanë shfrytëzuar për prostitucion pa dëshirën e tyre, kur janë kthyer, janë përbuzur edhe nga vetë prindërit. Kjo më ka ngacmuar për të shkruar poezinë “Kënga e njërës nga ato”. Përgjithësisht janë ngacmime emocionale, që herë kanë lindur nga ndonjë ngjarje apo dhe nga dashuritë e ndryshme gjatë jetës sime.
Prandaj ky libër është titulluar “Lirikat e mëkateve”?
Jo më kot është titulluar “Lirikat e mëkateve”, sepse unë jam një mëkatar.
Prandaj më së shumti dominon femra në poezinë tuaj…Madje duket se nuk keni nguruar t’i veçoni ato përmes emrave?
Po, ka shumë poezi dedikuar ndonjë femre në veçanti, ashtu siç ka edhe shumë syresh që i dedikohen femrës në përgjithësi. Unë s’e fsheh që kam qenë një mashkull që dashuroja shumë. Nuk kam qenë shumë natyrë besnike ndaj femrës. Besnik u bëra vetëm me dashurinë time të madhe e të fundit që është ajo për gruan time, Edi. Para saj, jo nuk kam qenë besnik. Vetëm se ato femra që kam pasur në ato kohë i kam dashur për aq kohë sa ka zgjatur, derisa më kanë frymëzuar të shkruaj dhe poezi.
Përse vendosët tani t’i botoni këto poezi të shkruara që kur ju ishit i ri?
Nuk e kisha menduar kurrë që do t’i botoja. Unë kam botuar shumë herët poezi kur isha gjimnazist. Profesori im, Nexhat Hakiu ishte ai që më nxiti. Ai ishte një poet shumë i mirë, por kishte biografi të keqe dhe nuk mund të botonte vetë, kështu që më nxiste mua. Profesor Nexhati më tregoi poezitë lirike të tij që ishin fryt i dashurisë së tij të fundit. Ai ra në dashuri me një studente në Lice. Studentet asokohe ishin moshë e madhe. Ai kishte shkruar poezi shumë të bukura për të. Që atëherë pastaj fillova të shkruaja dhe unë. Ishte një lloj ndikimi për mua. Në atë kohë unë kam botuar disa poezi në shtyp, te “Letrari i Ri”, si dhe tek “Zëri i Rinisë”. Por të gjitha poezitë e mia, ose më saktë ato që më pranoheshin për botim flisnin ose për 4 shkurtin, ose për luftën e Koresë, ose…ose për Stalinin. Dhe ishte pikërisht kjo periudhë që unë personalisht si dhe shumë të tjerë isha i bindur asokohe se Shqipëria ishte një vend i lirë. Nuk e mohoj se asokohe e kisha këtë bindje, sepse unë kam qenë dhe partizan. Zhgënjimet e mia me atë regjim erdhën në mënyrë graduale. Gjithmonë nga fakte reale të jetës.
E kujtoni dot zhgënjimin e parë që pësuat, ku dhe filluat të dyshonit se Shqipëria nuk qenkësh një vend aq i lirë?
Po, e kujtoj edhe sot. Isha në një gjyq dhe gjykohej një nga deputetët e grupit të deputetëve të vitit 1946. Gjeta një ftesë (asokohe duhej ftesë për të qenë në një gjyq) dhe shkova. Gjyqi zhvillohej në kinemanë “17 Nëntori”, që atëherë quhej akoma kinema “Nacional”. Aty u tmerrova nga një fakt që doli aty për aty në sallën e gjyqit. I pandehuri mohonte ç’kishte thënë në hetuesi, ndërkohë prokurori u çua nga vendi dhe i tunde letrat para fytyrës” “Ja ku i ke këtu të gjitha, i ke firmosur në hetuesi, përse këtu i mohon?” Ai u ngrit në këmbë, hoqi pantallonat deri në gju dhe të gjithë pamë me sytë tanë se këmbët e tij kullonin gjak. “Më kanë mbajt më shumë se një muaj varur prej këmbësh me zinxhirë, prandaj e kam firmosur”, – tha ai.
Kush ishte ky, ju kujtohet?
Shefqet Beja. Aty mora dhe goditjen e parë nga regjimi dhe gradualisht ndodhën edhe gjëra të tjera që më zhgënjyen. Unë kam studiuar në Hungari dhe atje ishte një tjetër situatë. Diferenca mes dy regjimeve komuniste ishte shumë e madhe. Atje kishte më shumë liri dhe nuk ka të krahasuar me komunizmin në Shqipëri. Unë kam botuar atje një poezi në revistën letrare “Dunantul” në gjuhën hungareze. Ambasada jonë atje, rregullisht i kontrollonte studentët dhe kur poezia im u botua, më thirri ambasadori dhe më kritikoi sepse nuk i kishte pëlqyer përmbajtja.
Pse, për çfarë flisje në këtë poezi?
Ishte një poezi për fluiditetin e fjalës, që është e pakapshme dhe nuk është aq realiste sa është në përgjithësi poezia në librin tim. Kjo poezi nuk është në këtë libër, sepse është e papërkthyeshme për mua. Ishte një poezi e menduar dhe shkruar në hungarisht dhe për mua është e papërkthyeshme.
Keni një poezi dedikuar Dhimitër Paskos (Mitrush Kutelit), ku flisni për varrimin e tij. Ju keni qenë prezent?
Unë e kam njohur personalisht Mitrush Kutelin. Nuk kam qenë prezent në varrimin e tij, por poezia është shkruar sikur të kisha qenë vërtet, sepse ashtu ndodhi realisht. Një pjesë e miqve nuk guxuan t’i shkonin as në varrim. Edhe ata pak që shkuan, ikën shpejt nga frika. Kam qëlluar një herë në spital me të, ku ai ishte i shtruar. Ishte një përjetim real që unë e kam sjellë edhe në këtë poezi. Ai ishte shumë i sëmurë dhe i nxihej buza nga sëmundja e zemrës dhe ilaçet që përdorte.
Po për poezinë dedikuar Petro Markos, çfarë ju ka frymëzuar ndonjë ngjarje reale?
E kam dashur shumë Petron. Kemi qenë në burg në Ballsh, me të birin. Më ka tronditur shumë goditja e padrejtë që i bënë gjithë kohës. Petro ka qenë një nga luftëtarët e Spanjës. Këta që kishin qenë në Spanjë kur ra republika u përpoqën të ktheheshin në vendin e tyre përmes Francës, kjo e fundit i mbajti dhe i izoloi derisa mbaroi lufta. Dhe Petron e lanë të kthehej në Shqipëri pasi kish mbaruar Lufta Nacionalçlirimtare. Menjëherë pas kësaj e futën në burg. Në atë periudhë akoma e kam në memorie Safon kur kalonte tek shtëpia ime dhe i çonte ushqim në burg. Trajtimi që i bënë gjatë gjithë kohës ishte me sy dyshues. Poezinë për të e kam shkruar në muajt e parë të vitit 1990, kohë kur në Tiranën ende të izoluar nga bota, u hap fjala se Petro Marko kishte vdekur. Asokohe ishte sëmurë shumë dhe ne e besuam këtë lajm. Unë vetë nuk mund të komunikoja me të sepse isha një ish-i burgosur. Në ’90-ën ende nuk kishte ardhur kthesa dhe njerëzit jetonin akoma me frikën nga regjimi. Ishte kjo periudhë që unë u largova nga Shqipëria. Dhe kjo është një histori tjetër fati për t’u treguar.
Të rikthehemi tek drama e jetës suaj. Arrestimi në vitin 1973. Duket se frika, dyshimi dhe dhimbja janë shkruar me poezi…?
Janë shumë poezi në fakt që i përkasin atij momenti. Është poezia titulluar “Duke dëgjuar Bethovenin”, ku në një strofë them: “Dua të dal nga ky kaos tingujsh që gërvish Bimi…”- është një moment real. Bimi është Ibrahim Madhi dhe ne ishim në një shfaqje të tij. Situata ishte e tillë që ne si çift, unë dhe Edi duhej të shtireshim sikur asgjë s’kishte ndodhur. Kjo është dhe kontradikta e tmerrshme. Unë isha i sigurt se do të ndodhte shpejt ajo që dhe ndodhi, por gjithmonë njeriun e mban një shpresë se ndoshta do të shpëtojë kësaj radhe nga një fjalë e mirë që diku…dikush të thotë. Ka një poezi tjetër që titullohet “Dimri”, ku në fund shkruaj: “Po ja, në dimrin tonë hyn dikush, nga vjen s’e dimë e rëndësi nuk ka, e zbrazëtinë e akullit mbush, e sythat e mimozave bulojnë sërish, e gjaku ndizet prush”. Dhe ja ç’kishte ndodhur: Edi me mënyrën e saj, duke parë situatën shkoi në një nga ata araçikët e mesëm të Komitetit Qendror, të cilin e njihte. Donte të mësonte sesi do të shkonte puna me ne. Ai i dha një lloj shprese duke i thënë të mos shqetësohej se e tillë ishte situata. Dhe pikërisht ky ishte ai njeriu që na dha një farë shprese. Pastaj tek “Dhimbja” është bindja se ajo që ne prisnim do të ndodhte shumë shpejt, ashtu siç dhe ndodhi. Na arrestuan.
Fati është i çuditshëm nganjëherë. Babai im vdiq shumë i ri, në moshën 36-vjeçare. Ka qenë viti 1938. Unë isha 9 -10 vjeç dhe kjo ishte një tjetër tragjedi e jetës sime. Motrat dhe vëllai i babait dhe tri motrat të nënës sime ishin të martuara në Amerikë dhe pas vdekjes së babait tim ata na bënë dokumentet që ne të iknim atje. Sikur okupacioni italian i 7 prillit të kishte ndodhur pas një muaji, ne do të kishim ikur në Amerikë dhe nuk do të kishim jetuar kohën e komunizmit.
Përralla në vargje është një tjetër zhanër që ju keni sjellë në këtë libër. Janë tri të tilla, ku njëra thoni ju, u çua për botim tek “Hosteni”, por nuk u botua. Pse?
Atë përrallë e lexoi i pari Dritëro Agolli dhe i pëlqeu shumë, kështu që ishte ai që ia dërgoi “Hostenit”. Atë kohë ishte kryeredaktor Nikollë Nikolla, por sapo e lexoi reagoi shumë keq. Do të kishte qenë gabim i madh po ta botonin, do të kisha përjetuar më shumë fatkeqësi sepse bëhej fjalë për një harabel që donte të bëhej shqiponjë.
Thatë se u larguat nga Shqipëria në vitin 1990 dhe jetuat për 12 vjet në Hungari. Përse u larguat?
Ishte viti 1990 dhe në Stamboll u zhvillua një festival filmi, ku mori pjesë dhe regjisori Kujtim Çashku me një film të tijin. Atje, një zonjë hungareze e kishte pyetur për mua. Ishte kryeredaktorja e revistës së filmit, e cila është edhe sot në krye të asaj reviste. Kishte pyetur Çashkun për mua: “Është gjallë Mihal Luarasi, se kemi dëgjuar se e kanë pushkatuar…?” “Gjallë është”, – i kishte thënë Çashku. Ishte ajo që më ftoi dhe na mundësoi largimin. Për fatin tonë, në atë kohë filluan të jepnin leje për t’u larguar, por vetëm për ata që ishin pak në moshë. Kështu që unë në fund të dhjetorit të vitit 1990 jam larguar nga Shqipëria dhe me radhë pastaj gjithë familja ime.
Ky është libri i parë me poezi. Do të ketë të tjerë?
Jo, ky është libri i parë dhe i fundit. Nuk kam as dorëshkrime me poezi. Unë nuk kam pasur shumë besim se mund të isha një poet. As sot nuk besoj se jam.
Librin ia keni dedikuar Edit Përjetësisht…
Të rralla kanë qenë ato gra që nuk i ndanë bashkëshortët kur regjimi ua dënoi me burg. Një prej tyre ka qenë edhe Edi Luarasi, bashkëshortja ime. Unë nuk i bëj fajtore as ato gra që i divorcuan bashkëshortët, edhe pse jetuan me shpresa të kota. T’ju tregoj një histori me vajzën tonë Lea, asokohe ishte 9 vjeç, që dhe sot emocionohemi kur e kujtojmë me Edin. Unë isha në burg dhe vajza ishte ulur në gjunjë dhe i thotë Edit:  “Mami, do ta ndash babin ti?” Jo, – i ishte përgjigjur Edi. “Po unë kam dëgjuar se ju gratë i ndani burrat që futen në burg, por ta dish ama, po e ndave unë do iki. Do shkoj te tezja”, – i kishte thënë vajza jonë.