Orhan Pamuk: Jam republikan, nuk besoj te neo-otomanizmi
Në intervistën e dhënë për “Shqip”, nobelisti Pamuk tregon për “Muzeun e pafajësisë” që u hap para pak kohësh në Stamboll, një projekt që mori 12-13 vite për t’u realizuar në ndërtesën që shkrimtari bleu në fund të viteve ‘80-‘90. Çfarë gjejnë lexuesit e romanit aty? “Muzeu përfaqëson atë që personazhet e romanit përdornin, vishnin, dëgjonin, qepnin, atë për të cilën jetonin dhe ëndërronin, të gjitha rregulluar me përpikëri në kuti të ndryshme dhe dollapë ekspozuese. Kur i zgjodhëm dhe mblodhëm këto gjëra nuk menduam për një muze historik, por menduam që të shfaqej atmosfera, drita, mendimi dhe shpirti i këtij qyteti”, – shpjegon Pamuk dhe jep detaje që nxitin kuriozitetin e lexuesit për ta vizituar. Pamuk ndalet paksa edhe te çështjet politike që lidhen me vendin e tij.
Z. Pamuk, e kishit menduar më përpara që do të kishte një muze për “Muzeun…”?
Muzeun dhe romanin i mendova dhe ndërtova njëkohësisht. Nuk ishte libri që më bëri të mendoja për muzeun dhe as muzeu për librin. Unë mendoja njëkohësisht për to. Në këtë mënyrë, vjen historia edhe në roman. Kemali është shumë i dashuruar me Fysunin, por punët nuk i ecin ashtu siç ai do. Në mënyrë që ta ruante raportin që kishte humbur, në mënyrë që ta përjetësonte vajzën e zemrës, Kemali nisi të mbledhë të gjitha rrobat, sendet, orenditë, kujtimet, në mënyrë obsesive, në emër të dashurisë së tij. Edhe unë në kohën që po shkruaja romanin, fillova të mblidhja sendet që shikon përreth, sepse doja t’i shikoja ato, para se t’i fusja në roman dhe pastaj, pasi romani t’i kishte pranuar, t’i ekspozoja në këtë muze. Kur mbarova romanin, shtëpia ime ishte e mbushur plot me gjëra dhe fillova të mendoja për mënyrën sesi të gjitha këto kujtime, sende të dashurisë së Kemalit me Fysunin do të mund t’i ekspozoja në muze. Në fund e gjeta mënyrën e ekspozimit. Romani ka 83 kapituj, po kaq është dhe numri i vitrinave dhe i kutive në Muzeun tonë.
Sa kohë u desh që ky muze të përfundonte?
I gjithë ky projekt ka zgjatur ndoshta 12-13 vjet. Këtë ndërtesë unë e bleva në fund të viteve ’80, në fillim të viteve ‘90. Në fillim të viteve 2000, atë e shndërrova në një muze, por gjatë këtyre viteve ndodhën shumë gjëra të tjera. Nuk ishte muzeu dhe as libri ngjarjet kryesore në jetën time. Mendoja për to, por paralelisht jetoja dhe shkruaja libra të tjerë. Shkruajta librin “Stambolli”, mbarova librin “Bora”, më pas u shfaqën problemet politike. U deshën shumë vite që unë të përfundoja “Muzeun e pafajësisë”. Në fillim mendoja të hapja muzeun sapo të përfundoja librin, por qe e pamundur. I lashë kohë lexuesit të mësohet me librin dhe tani jam gati ta fus atë në muzeun e “Muzeut..”. Nuk është e nevojshme të lexosh librin në mënyrë që të shijosh Muzeun, ashtu sikurse nuk është e nevojshme të kesh vizituar Muzeun, në mënyrë që të shijosh plotësisht librin. Ata që e kanë lexuar romanin do të ndjejnë më shumë shpirtin e objekteve dhe ata që kanë vizituar Muzeun, do të zbulojnë më shumë nuanca, të cilat kanë humbur gjatë leximit.
Nuk e di. Nuk mund të vendos gishtin mbi një libër e të them se ky është libri më i bukur që kam bërë. Libri që mua më mbërthen më shumë është “Libri i zi”, i cili është një libër i ngarkuar, i impenjuar. “Muzeu i pafajësisë”, është një roman dashurie, është një libër më i përhapur, më i pëlqyer, më popullor. Pastaj lidhja me një libër ndryshon nga një shtet në një tjetër. Edhe unë ashtu ndryshoj. Librat janë si fëmijët, në një periudhë do pak më shumë njërin, në kuptimin e kushtimit, jo dashurisë. Pas pak kohësh harron atë dhe fillon të mendosh për tjetrin.
Kthehemi edhe një herë tek “Muzeu…”. Media ndërkombëtare e ka kthyer në një lajm të rëndësishëm këtë javë prilli hapjen e Muzeut tuaj. A është “Muzeu i pafajësisë” në Stamboll një vend unik, i cili së shpejti do të kthehet në pikë pelegrinazhi për turistët në Turqi?
Mundet, por unë nuk e bëra duke menduar këtë gjë. Në fillim, kur nisa punën, mendoja se do të ishte një vend i vogël dhe se s’do të vizitohej nga asnjeri. Në atë kohë nuk isha aq shumë i njohur në botë. Mendimi më dukej i çuditshëm. Tani nuk më duket më i tillë. Ju e shikoni, ka shumë interes për këtë muze. Por hapësira është e vogël dhe mund të përballojë deri në 500 vizitorë në ditë. Jo më shumë. Por ashtu, siç e thatë edhe ju, e gjitha bota po tregon interes dhe shpresoj të vazhdojë kështu.
A ju bën ky muze të mendoni për muzeun e jetës suaj?
Jo, nuk më bën të mendoj. Ky muze nuk është muzeu im, ky muze nuk është për mua. Ajo që më ngazëllen, më emocionon dhe më bën ta shoh si unike këtë shtëpi, është se për herë të parë, kemi muzeum për një roman, për një trill, për një histori imagjinare dashurie. Njëkohësisht, është një muze modest i Stambollit. Them modest, pasi Stambolli meriton shumë më tepër. Por këtu janë rreshtuar sende e objekte të ndryshme që nga viti 1950 deri në ditët tona, gjëra që kanë përdorur njerëzit e këtij qyteti, biletat e autobusëve, sapunët, enë të ndryshme, çanta dore, ora, ibrikë, çajnikë. Muzeu përfaqëson atë që personazhet e romanit përdornin, vishnin, dëgjonin, qepnin, atë për të cilën jetonin dhe ëndërronin, të gjitha rregulluar me përpikëri në kuti të ndryshme dhe dollapë ekspozues. Kur i zgjodhëm dhe mblodhëm këto gjëra nuk menduam për një muze historik, por menduam që të shfaqej atmosfera, drita, mendimi dhe shpirti i këtij qyteti.
A jeni lodhur nga pyetjet e njerëzve nëse është e vërtetë historia midis Kemalit dhe Fysunit dhe nëse ju jeni Kemali?
Edhe pse lexuesit e dinë që historitë janë trillime, në artin e romanit ekziston dhe mendimi se gjithçka është e vërtetë. Njerëzit lexojnë, padyshim dinë se çfarë është romani dhe që ajo që lexojnë është një trillim i shkrimtarit, por pasi lexojnë 5 faqe fillojnë të veprojnë, të mendojnë sikur ajo që lexojnë është e vërtetë. Kaq shumë përfshihen, ndihen pjesë, nëse u pëlqen libri, sigurisht. Kjo lidhje mes të vërtetës dhe imagjinatës tani është e ekspozuar në muzeun tonë. Nga njëra anë themi që heronjtë tanë janë imagjinarë, nga ana tjetër kemi sendet e tyre të vërteta. Si në letërsi ashtu edhe në art, ajo që tërheq më shumë vëmendjen është viza që ndan të vërtetën nga imagjinarja. Është kaq e hollë, e padukshme, gati e panevojshme ajo vizë ndarëse. Por, në fund të fundit, qoftë kjo e vërtetë apo imagjinare, këtu përfaqësohet jeta e Stambollit nga vitet 1950 deri në ditët tona. Njëra është një familje e varfër që banon në lagjen Çukurçuma ndërsa tjetra, një familje e pasur që në romanin tim banon në Nishantashë, dhe nëpërmjet kujtimeve dhe kthimeve në kohë të historisë së dashurisë së fëmijëve të këtyre dy familjeve, tentohet të jepet e gjithë panorama e një qyteti. Qytetit të tyre dhe timit, Stambollit.
Edhe unë e humba lidhjen midis të vërtetës dhe iluzives dhe isha duke kërkuar gjithë kohës rendénë e ftonjve të teto Nasibesë këtu në muze.
Është këtu, mos ki merak, nuk e kam harruar. Është numri 66. Rendéja e ftonjve është shembulli më karakteristik që tregon sesi e kam shkruar romanin dhe sesi kam krijuar këtë muze. Në roman kisha ardhur në momentin që duhet të shpjegoja puçin ushtarak të vitit 1980, dhe këtë e bëra nëpërmjet rendésë, të cilën e gjeta në një dyqan këtu afër. Në atë kohë, ashtu siç e kam shpjeguar edhe në roman, mbrëmjeve na ndalonin dhe na kontrollonin. Atë rendé unë e futa edhe në romanin tim, dhe më pas siç po e shikoni dhe ju, tani e vendosa në muze.
Kapitulli i dytë fillon me një reflektim mbi kohën. Kemali, heroi ynë, shpreh arsyetimin që ai ka për kohën. Duke u mbështetur te shpjegimi i Aristotelit, i cili në fizikë, bën dallimin mes kohës dhe momenteve që bashkë bëjnë të tashmen. Pikërisht për të ruajtur këto momente të lumtura kam koleksionuar objekte, të cilat kanë njohur prekjen e dashurisë. Sipas Kemalit, nëpërmjet sendeve mund të kujtohet e shkuara, pasi ato kanë forcën e kthimit prapa të së shkuarës. Prandaj dhe unë, ashtu si Kemali, besoj se nëpër muzeume nuk kanë vlerë objektet, por atmosfera që përcjellin. Ndaj e ardhmja e muzeumeve është brenda shtëpive tona.
Jeni i lumtur që tani kjo punë mbaroi, që Muzeu tanimë është gati?
Po, jam shumë i lumtur që përfundova muzeun, pasi ka marrë shumë vite nga jeta ime, kam punuar shumë me të. Nga marsi deri në shtator të vitit të kaluar, kisha instaluar dhe tavolinën time këtu, vija dhe punoja çdo ditë. Gjatë kësaj periudhe nuk jam marrë me shkrime, nuk kam shkruar asnjë roman. Kohën që duhej t’ia dedikoja shkrimeve të romaneve, unë e kam shpenzuar për muzeun dhe ndonjëherë mërzitesha për kohën e humbur, por në të njëjtën kohë isha dhe shumë i lumtur pasi e dija se po bëja diçka të re dhe ndryshe nga ajo që jam mësuar të bëj. Kur gjithçka të ketë përfunduar, muzeu do të presë vizitorë dhe unë do t’i kthehem shkrimtarit, do të ulem të përfundoj romanin tim të ri.
Për çfarë flet romani për të cilin po punoni?
Titulli i romanit është “Një mendje e çuditshme” dhe në një farë mënyre shpjegoj jetën e një shitësi ambulant të kosit. Protagonisti, i cili është një njeri i varfër në mesin e viteve ‘60, migron nga Konja në Stamboll. Në atë periudhë, ata që shisnin kos, mbrëmjeve merreshin me shitjen e bozës. Nëpërmjet tij, në këtë roman dua të shpjegoj Stambollin e varfër të atyre viteve. Romani i ri që po shkruaj është njësoj si ky muze, shpjegon me detaje Stambollin e varfër dhe migrimin nga Anadolli drejt Stambollit. Por nga ana tjetër, aty futet edhe fantazia dhe imagjinata ime.
A keni një ftesë të veçantë për lexuesin shqiptar?
Të gjithë lexuesit shqiptarë që kanë librin “Muzeu i pafajësisë”, nëse do të vijnë në Stamboll, do të kenë mundësinë ta vizitojnë muzeun pa pagesë. Brenda çdo libri është një biletë. Poqe se je lexues i këtij libri, nuk paguan biletë kur vjen. Që tani kam shumë kërkesa nga njerëz të vendeve të ndryshme të botës, të cilët kanë shprehur dëshirën për të vizituar muzeun tim. Patjetër që për shkak të ngjashmërisë kulturore, shqiptarët do ta kuptojnë më mirë këtë muze.
Ka ndonjë gjë shqiptare në këtë muze të Stambollit?
Ashtu siç ju thashë, tema e romanit që po shkruaj tani është për një njeri që shiste bozë, një pije kjo që në kohën e padishahëve ishte e ndalur pasi ishte një pije e fermentuar, pra me alkool. Por kanë qenë shqiptarët ata, që në kohën e Abdul Hamitit, e sollën bozën si një pije të lehtë, më pas ata hapën dyqanin e parë të bozës. Kështu që rimëkëmbja e shitjes së bozës në Turqi u bë nga shqiptarët, më pas ata që vinin nga Konja bënin shpërndarjen e saj.
Në Shqipëri po flitet shumë së fundmi për neo-otomanizmin. Çfarë mendoni për të?
Unë nuk besoj te neo-otomanizmi, jam republikan. Turqia po pasurohet, po forcohet, po ndryshon, ka më shumë siguri dhe i beson më shumë vetes. Kjo është gjë shumë e mirë, por nga ana tjetër mendoj se edhe Turqia nuk duhet të jetë kaq ambicioze, dhe para se të bëhet shembull për të tjerët, në fillim duhet të përqendrohet te shtëpia e saj.
Turqia së afërmi në Europë…E shikoni këtë gjë, apo ju duket një vizion i largët?
Marrëdhëniet Turqi-BE gjatë viteve 2005-2006 ishin të mira, në atë kohë dhe unë e mbroja këtë ide, që dukej sikur ishte një hap larg. Unë jam rritur në Stamboll, qyteti im është perëndimor dhe europian. Përgjigja ime është: po, Turqia duhet të hyjë.
Por bota ka ndryshuar shumë, Bashkimi Europian ka shumë probleme, Turqia ka problemet e saj dhe në këto momente në horizont nuk duket një martesë e tillë.
Tani jeni një shkrimtar më i qetë, më i pjekur, më pak i zemëruar me Turqinë dhe botën rreth jush?
Nuk jam më një shkrimtar aq shumë i zemëruar. Dhe kur zemërohem, nuk janë ngjarjet politike ato që më mërzisin. Jam mjaftueshëm i zënë me faktin sesi shkruaj librat e mi, i shkruaj mirë apo jo. Thellë-thellë nuk merrem me politikë, nuk ndihem njeri politik. Jam shkrimtar dhe gjërat i shoh në një perspektivë morale. Tani më ndodh shpesh një gjë e çuditshme; kur jam në Turqi, më del në pah qenia ime europiane dhe perëndimore. Ndërsa jashtë, është qenia ime turke që del jashtë në mënyrë prepotente.
Në një botë të mbushur me zgjedhje, samite, ndryshime, padrejtësi, në një botë që lëviz dhe në një botë që prodhon kaq shumë pasiguri për të ardhmen, ju i kushtuat një muze një jete njerëzore…
Në fakt, artistët dhe shkrimtarët e dinë më mirë se të gjithë që historitë e vogla përfaqësojnë zemrën njerëzore dhe i bëjnë thirrje shpirtit njerëzor. Ju falenderoj shumë për fjalët e mira që thatë. Përshëndetje për lexuesin shqiptar!
Comments
Post a Comment