Gjovalin Shkurtaj: Shqipja në “krizë”, si mund ta shpëtojmë

Luljeta Ndoka

Gjuha shqipe duket se po kalon ditë të vështira. Shkaktarë të kësaj, duket se janë jo thjesht barbarizmat, tendenca për të shqiptarizuar fjalë të huaja, ndikimi i përhapjes në masë të internetit, por edhe fakti se nuk i kushtohet vend aq sa duhet në shkolla mësimit të kësaj gjuhe. Gjuhëtari i vjetër Gjovalin Shkurtaj, akademik dhe njëkohësisht anëtar i Këshillit Ndërakademik Kombëtar të Gjuhës Shqipe, në një intervistë për gazetën “Koha Jonë”, tregon “plagët” që mundojnë gjuhën tonë amtare, si dhe propozon zgjidhje për të mënjanuar gabimet që bëhen në gjuhën shqipe. Më së shumti, prof. Dr. Gjovalin Shkurtaj i mëshon faktit se i duhet kushtuar mjaft kujdes në shkollën e mesme kësaj gjuhe, ndaj sugjeron që ajo të jetë lëndë e veçuar nga letërsia. Përveç kësaj, ai është i mendimit se gjuha shqipe duhet të jetë një lëndë mjaft e rëndësishme, si dhe të testohet si një ndër provimet me detyrim, ashtu sikurse bëhet edhe në vendet të tjera.

Profesor, jeni një njohës i mirë dhe studiues i gjuhës shqipe. Çfarë po ndodh me të, nga viti në vit, duke qenë se ju jeni shprehur se gjuha shqipe në kohën e sotme rezulton të jetë në kuadrin e dygjuhësisë dhe bilingualitetit?

Përparësia që i është dhënë anglishtes në të gjitha nivelet e arsimit shtron me forcë e ngut përmirësimin e statusit të shqipes si gjuhë e parë, si gjuhë e nënës dhe si “gjuhë e zemrës” në të gjitha hapësirat shqiptare e shqipfolëse të trojeve kompakte ballkanike, madje edhe në diasporën shqiptare. Të nxënët dhe përdorimi i gjerë i anglishtes dhe i gjuhëve të huaja të tjera, sidomos i italishtes, që përhapet shumë edhe nëpërmjet televizionit e radios, kanë sjellë dobi në përparimin e shkencës, të teknikës, po edhe në artin e në kulturën e intelektualëve shqiptarë, si në Shqipëri, ashtu edhe më gjerë. Ndërkaq, nga ana tjetër, kjo ka pasur edhe pasoja të pamira në nxënien, vlerësimin dhe kujdesin për gjuhën shqipe. Kudo ka rendje pas anglishtes, pëlqehen e blihen me ëndje librat dhe revistat në anglisht e në gjuhë të tjera të huaja, por nuk mund të thuhet e njëjta gjë edhe për gjuhën shqipe. Përkundrazi, ka pasur rënie të ndjeshme të kujdesit ndaj të nxënit të shqipes dhe, sidomos, mungesë vullneti e dëshire për ta pastruar, pasuruar dhe mbrojtur shqipen.

Kush është përgjegjës për këtë mungesë kujdesi e mbështetjeje ndaj gjuhës shqipe?

Në radhë të parë është për t’u kritikuar rënia e disiplinës së shtetit dhe e institucioneve shtetërore e shoqërore të lejuara prej tij, ndaj gjuhës shqipe. Nuk zbatohet drejtshkrimi i njësuar i shqipes, ka thyerje të rënda të normave të të shkruarit edhe në fushën akademike, duke u theksuar prirja për të shkruar me të madhe çdo lloj emërtimi, pa asnjë kriter drejtshkrimor. Të gjitha rubrikat e reja të televizioneve shqiptare, ndërsa në Itali e gjetkë në Euvropë, përkthehen nga anglishtja, si p.sh., “Grande Fratello”, “Ballando con le stelle” etj. Në televizionet shqiptare shkruhen e shqiptohen vetëm sipas anglishtes.

Si ka ndikuar përhapja në masë e internetit tek gjuha shqipe, sidomos tek të rinjtë?

Gjuha shqipe në internet ose në mesazhe me celular po karakterizohet nga synimi për shkurti dhe shpejtësi kumtuese, çka është edhe e kuptueshme, le të themi edhe e pranueshme, por bashkë me këtë cilësi po shumohen në atë lloj ligjërimi edhe elemente të “ligjërimit të fshehur” e ku, krahas anonimatit e përdorimit të shtuar të pseudonimeve, po vërshojnë edhe shkruarje fjalësh mbrapsht, fjalë banale etj. karakteristike të zhargonit rinor. Deri këtu, sidoqoftë, nuk do të ishte rasti për t’u shqetësuar, porse puna është se shprehjet e përdorura gjatë komunikimit në internet që krijohen për të kursyer kohë gjatë bisedave, ( si “flm”, “sps”, tdsh, tkxh etj.), kalojnë edhe në praktikën shkollore, duke mos i kushtuar kujdes aspak të folurit dhe të shkruarit letrar, madje këto kalojnë në shprehi, të cilat bartin me vete shumë ndikime negative tek nxënësit. Të rinjtë janë përgjegjës për një numër të konsiderueshëm risish leksikore (krijimi i fjalëve dhe frazave të reja) në shqip, dhe për rrjedhojë studentët, si më të talentuarit gjuhësisht për shkak të formimit arsimor të tyre qëndrojnë në krye të kësaj dukurie. Kurse zhargoni dhe ligjërimet e fshehta lindin kryesisht në institucione të tilla si burgjet, kazermat e ushtrisë, po edhe kolegjet dhe shkollat kanë krijuar gjithmonë kushtet e përshtatshme për një “gjuhë të re”. Një institucioni i tillë është edhe universiteti, i cili përbën një hapësirë sociale ku studentët formojnë qarqet e tyre shoqërore. Ai është gjithashtu një lidhje, një pikë ku shumë ndikime të ndryshme vijnë së bashku. Gjuha e foshnjërisë, e shkollës 9-vjeçare dhe të mesme është e përzier me fjalë të marra nga prindërit, librat, televizioni dhe interneti.

Në një shkrim tuajin, ju keni shprehur edhe mendimin tuaj lidhur me disa “ngërçe të alfabetit të shqipes që pasqyrohen edhe në drejtshkrim”, çfarë mund të na thoni më konkretisht për atë ide?

Fjala është për disa probleme, në dukje të vogla, por me pasoja të dukshme në drejtshkrim e në drejtshqiptimin e shqipes së sotme: a) shqiptimi i shkurtesave dhe b) problemi i fjalëve dhe emrave të huaj që përmbajnë shkronjën \w\). Shtimi i emrave të huaj me atë shkronjë po merr përmasa të mëdha dhe, ndoshta, normëvënësit ka ardhur koha të kryejnë edhe ndonjë shtesë të rregullave drejtshkrimore lidhur me atë rast. Po edhe për ndonjë dukuri tjetër. Përvoja e zbatimit të disa normave të drejtshkrimit të shqipes ka treguar se pikërisht në gjënë më të thjeshtë, në abëcënë (alfabetin) e shqipes, gati masivisht folës e redaktorë të emisioneve radiotelevizive, po edhe shumë njerëz të shkolluar të gati të gjitha mjediseve shoqërore, gabojnë dhe po i shqiptojnë kundër natyrës së shqipes shumë prej shkurtesave, si dhe emra të përveçëm të huaj e shqiptarë. Gjithmonë kemi thënë FëBëI, tashti “modernët” po e thonë vetëm eFBiaI. Pak, shumë pak janë ata që thonë dërgoj një SëMëSë, më të shumtët thonë eSeMeeSe; pra, po na shtohen si kërpudhat e kërmijtë mbas shiut edhe shqiptimet sipas gjuhëve të huaja e sidomos sipas anglishtes. Po edhe shumë njerëz, sidomos prej atyre që e mbajnë vetën si VIP po e bëjnë zakon të thonë kllëb në vend të klub, për të mos përmendur fjalët mirëfilli të huaja të tipit llajf (muzikë llajf), fajll, fejsbuk, majkrosoft. Në një kumtesë të mbajtur parvjet në Seminarin e Prishtinës, po edhe në disa artikuj të botuar e në biseda në radio e televizione, kam pyetur me ironi: po me automobilin e shkretë dhe me Klubin e Selanikut të Çajupit çfarë do të bëjmë?! Kur do të nisemi të themi edhe automobajll e automobajllizëm? Kur do të fillojmë të lexojmë edhe “Kllëbi i Selanikut”.

A po varfërohet gjuha shqipe?

Norma e sotme gramatikore po ndeshet me trysninë e fortë e gërryese të gjuhëve të huaja, sidomos të gjuhëve që dallohen shumë nga natyra eptimore e shqipes, si anglishtja, gjuhë kryesisht idiomatike që nuk ka as lakim emrash as zgjedhim foljesh etj. Ndikimi i shqiptimit të gjuhëve të huaja, pa përmendur vërshimin e fjalëve dhe termave të huazuar, po ia marrin frymën shqipes, duke dëmtuar sidomos atë që quhet etnografi e të folurit shqiptarisht. Deri edhe pasthirrmat shqiptare po pakësohen duke na u servirur në vend të tyre pasthirrma të gjuhëve të huaja, a thua se televizionet tona i shohin dhe i mbajnë gjallë të huajt e jo forca blerëse e kontribuuesve dhe e shikuesve shqiptarë.

Çfarë këshilloni që të “shpëtojmë” gjuhën shqipe?

Të mos përulemi para së huajës, të mbrojmë tonën, sidomos atë pjesë që dihet se e kemi të mirë, të bukur e të pavdirë: Strukturën morfologjike të shqipes. Mbi të gjitha duhet të veprojmë si fqinjët tanë italianë, si francezët dhe si krejt bota e qytetëruar: T’i japim vendin e duhur gjuhës amtare në shkollat e mesme, si dhe në shkollat e larta, të flitet e të shkruhet më shpesh për vlerat dhe bukuritë e shqipes, të kemi edhe në televizionet tona rubrika për kulturën e gjuhës, si p.sh. emisioni i RAI-1 me titull “Pronto socorso linguistico” (Urgjenca gjuhësore), ku prof. Sabatini, gjuhëtar i njohur, u përgjigjet pyetjeve të teleshikuesve për probleme gjuhësore, për dukuri të normës dhe thyerjeve të saj. Me shumë rëndësi, gjithashtu, është rivendosja e kërkesave të rrepta për drejtshkrimin,duke punësuar në të gjitha redaksitë e gazetave, revistave etj., korrektorë letrarë dhe duke e bërë rregull kujdesin për gjuhën shqipe. Si na porosiste Naimi i pavdekshëm: “Shqip të flisni përherë, thjesht e të papërzierë”.

Përmendët që duhe t’i jepet vendi i duhur gjuhës sonë, në shkollat e mesme dhe të larta. Konkretisht, si mendoni se mund të realizohet kjo?

Sugjeroj që gjuha shqipe të jetë një lëndë e veçantë dhe të ketë peshë mjaft të rëndësishme dhe jo të shërbejë si aneks i një lëndë tjetër. Gjithashtu, kjo lëndë duhet të jetë një provimi detyruar dhe mjaft i rëndësishëm madje. Në shtetet e tjera, gjuha amtare është një nga provimet më të rëndësishme, si masë për ta mbrojtur atë dhe në rastin më të mirë, për ta pasuruar. Nga ana tjetër, do të ishte mirë që gjuha shqipe të mos mësohet vetëm në një vit të shkollës së mesme, por në të gjitha vitet, pa përmendur domosdoshmërinë që asaj t’i kushtohet një vëmendje e veçantë edhe në shkollat e larta.

Biografi

Kush është Gjovalin Shkurtaj

Gjovalin Shkurtaj lindur në vitin 1943 në Shkodër, është studiues i gjuhës dhe letërsisë shqipe. Ka kryer shkollën e mesme pedagogjike në qytetin e Shkodrës më 1962 dhe studimet e larta për gjuhë e letërsi shqipe në Universitetin e Tiranës më 1966. Në vitin 1966-1967 ka qenë arsimtar në rrethin e Lezhës. Nga shtatori i vitit 1967 deri në maj të vitit 1989 ka punuar si punonjës shkencor në Institutin e Gjuhësisë të Akademisë së Shkencave. Gjatë periudhës 1989-1991 ka qenë i ngarkuar si këshilltar i kulturës në Ambasadën Shqiptare në Romë si dhe Përfaqësues i Shqipërisë pranë Organizatës Botërore të Bujqësisë (FAO) dhe Organizatës Botërore të Ushqimit (WFP). Qysh nga maji i vitit 1991 është emëruar pedagog në Departamentin e Gjuhësisë të Fakultetit të Historisë e të Filologjisë në Universitetin e Tiranës. Aty drejton sektorin e gjuhësisë së sotme. Është titullar i tri lëndëve. Ka kryer një sërë studimesh të gjuhës sonë dhe është akademik dhe njëkohësisht anëtar i Këshillit Ndërakademik Kombëtar të Gjuhës Shqipe.