Zhani Ciko: Ariet e ndaluara nxjerrin në pah vlerat kombëtare

Izaura Ndoj

Solistët e TKOB-së, nën dirigjimin orkestral të Zhani Cikos, kanë interpretuar mbrëmë në skenën e këtij teatri vepra të kompozuara nga autorë shqiptarë në shekullin e XIX-të, ku disa prej të cilave ekzekutohen për herë të parë. Në një intervistë për “Koha Jonë”, drejtori i TKOB-it, Zhani Ciko, rrëfen punën e bërë për të nxjerrë në pah vlerat e krijimtarisë së ndaluar, përzgjedhjen e veprave, si dhe punën që kompozitorët shqiptarë i kanë kushtuar muzikës. Pas kërkimesh në arkiva, Zhani Ciko ka përzgjedhur në koncertin “Pena e muziktarëve të Rilindjes" vepra që prej vitit 1881 e deri në vitet 1940, të kompozuara nga Palok Kurti, Fan Noli, Lec Kurti, Martin Gjoka, Thoma Nasi, Murat Shehu, Mikel Koliqi, Prenk Jakova dhe Kristo Kono. Ndër interpretimet që e bënë të veçantë këtë mbrëmje ishte ai i aries nga opera e parë shqiptare, "Arbëreshët" e shkruar nga Lec Kurti në vitin 1915, për të cilën nuk dihet nëse është ekzekutuar ndonjëherë më parë. Për herë të parë është interpretuar edhe “Shqiptarja e gjydetnueme”, “Kenkan mbush malet me dëborë” nga Martin Gjoka apo një kompozim i Prenk Jakovës që solli edhe burgimin e tij. Një zbulim mes arkivave për kompozimet e para shqiptare është edhe një pjesë e Frano Ndojës, muzikë për dramën e Mihal Gramenos “Vdekja e Pirros”. Koncerti erdhi nga solistët Irini Nikolla, Ylber Gjini, Vikena Kamenica, Sonila Baboçi, Shpresa Beka, Eriona Gjyzeli, Irida Dragoti, Denis Skura dhe Solen Alla. “Pena e muziktarëve rilindës” erdhi në skenë, në kuadër të 100-vjetorit të Pavarësisë.

“Pena e muziktarëve të Rilindjes” përmbledh dhe sjellë për herë të parë në skenën e Teatrit Kombëtar të Operës dhe Baletit kompozitorët e dalë nga arkivat?

Koncerti “Pena e muziktarëve të Rilindjes”, synon të sjellë në skenë dhe të rivitalizojë një pjesë të literaturës arkivore shqiptare, e cila deri më sot ka qenë e njohur vetëm për studiuesit e historisë së muzikës, por që asnjëherë nuk ka tingëlluar në skenën e operës. Është një repertor krejtësisht i panjohur në mënyrë masive i veprave që datojnë që në vitin 1881 me “Bashkimi i Shqipnisë” e deri tek 1940 tek melodramat shqiptare. Kjo muzikë e krijuar nga kompozitorë që kanë jetuar në Shqipëri, që kanë krijuar institucionet e para, por edhe nga njerëz që kanë dhënë kontributin e tyre në emigracion.

Cilat janë këto arie që ringjiten në kuadër të 100-vjetorit të Pavarësisë?

Një ndër ta është Palok Kurti, një muziktar i palodhur, që ka hedhur bazat e muzikës jo vetëm në qytetin e Shkodrës, por dhe muzikës popullore. Një pjesë e repertorit më brilant të këngës qytetare shkodrane janë krijuar prej tij, si: “Ta dish, ta dish”, “Kenke nuri i bukuris”, “Marshallah bukuris sate” deri te “Për mu paska ken kismet”. Përmendim Martin Gjokën, një nga krijuesit më seriozë, që ka trajtuar tema pikante të historisë së Shqipërisë në vitet e trazuara ‘17-‘18. “Vo is de fride” është një vepër vokale e tij shumë e ndjetë, mbështetur mbi tekstin e autorit gjerman Shinkler. Thoma Nasi ka një sërë veprash si rapsodi, pjesë instrumentale, këngë të ndryshme, të cilat janë repertori bazë i një jete qytetare të kultivuar në Korçën e viteve ‘20. Një nga gjërat më surprizuese është gjetja e një fragmenti të panjohur për ne në Arkivin e Shtetit. Bëhet fjalë për një pjesë të Frano Ndojës, muzikë për dramën e Mihal Gramenos “Vdekja e Pirros”. Një nga pjesët qendrore të krijimtarisë së kësaj periudhe është vepra simfonike “Skënderbeu” e Nolit, të cilën kemi pasur mundësi ta njohim qysh herët. Ajo që është e rëndësishme duke i sjellë këto vepra në skenë dhe ne vetë jemi surprizuar me vlerat artistike të tyre. Disa nga këto krijime duket sikur janë shkruajtur këto vitet e fundit për sa i përket zhvillimit të tyre. Ka dhe vepra, të cilat janë më tradicionale dhe të çojnë në ato vite, por ka dhe vepra që janë shumë më të avancuara në kohë, të shkruajtura do të thosha me intelektualizmi.

Keni hasur vështirësi në ekzekutimin e këtyre veprave?

Së pari, më e veçanta është emocioni kur zbulon një dokument. Domethënë, ti je përpara një dosje ku ka shumë dorëshkrime të një autori dhe ti duhet të zgjedhësh atë çfarë është më interesante dhe përfaqësuese për publikun. Por, e gjithë kjo punë bëhet nëpërmjet studimit të dokumenteve, por tjetër është emocioni kur ato luhen në skenë kur ti dëgjon tingujt e tyre, pasi, në fund të fundit, muzika shkruhet për t’iu komunikuar publikut në skenë. Ky ka qenë një emocion që e kemi ndarë me të gjithë kolektivin e Teatrit të Operës, por kaq i rëndësishëm është dhe fakti si do të interpretosh, çfarë do të evidentosh. Jemi përpjekur që të bëjmë një punë serioze, por këto vepra me kohë do të kalojnë në traditën e tyre dhe kjo traditë do t’i bëjë këto vepra që të gjejë dhe më mirë interpretues të tjerë.

Ju si dirigjent i këtij koncerti keni bërë ndërhyrje në rikthim e këtyre veprave?

Në çdo interpretim, një vepër në skenë gjallërohet duke e interpretuar dikush. Pa këtë interpretim vepra mbetet një interpretim i ftohët që mund të realizohet me kompjuter. Ky emocion njerëzor që vjen nëpërmjet njohjes dhe zbulimit të këtyre anëve pa diskutim që është në çdo vepër. Ky është një program që nuk ekzistojnë në ndonjë CD apo disqe që mund t’i dëgjosh si janë interpretuar në kohën e tyre, pra gjithçka këtu imagjinohet nëpërmjet interpretim.

Krijimtaria e kësaj periudhe pothuajse nuk është ekzekutuar fare, për të mos thënë që shumica e tyre janë vepra të ndaluara?

Në përgjithësi, kjo është një krijimtari që nuk është folur me qëllim asnjëherë në vitet përpara, ose është folur dhe nuk është ekzekutuar. Gjithçka ka nisur pas viteve ‘90, por siç thashë është njohja e emrave të kompozitorëve pasi një pjesë e tyre njihen shumë pak. Dhe një rast mjaftë i mirë janë veprat e Nolit, për të cilin jam dëshmitar. Për herë të parë e kemi dëgjuar të interpretuar poemën simfonike “Skënderbeu” në vitin 1968, me rastin e 500-vjetorit të vdekjes. Ekzekutimi është zhvilluar në studion e orkestrës, ku erdhën edhe autoritete të larta të kohës për ta dëgjuar dhe sigurisht për të mos e ekzekutuar më. Sepse kishte xhelozira të brendshme, partiake. Me këtë rast dilte figura e një eruditi dhe një politikani si Fan Noli, që i bënte hije figurës së diktatorit, duke qenë edhe kompozitor. Shumë nga këta autorë nuk mund të shkruanin sipas kanuneve të kohës, si hyjnizimi i një figure.

Është një sfidë për ju rikthimi i këtyre arieve të ndaluara në skenën shqiptare?

Pa diskutim, është njëra nga propozimet e rëndësishme që TKOB-i i ka vënë vetes. Siç e keni vënë re i gjithë ky vit i kushtohet Jubileut të Shqipërisë, e cila ka nisur me operën “Lulja e kujtimit”, koncertin “Pishtari i Pavarësisë”, vazhdon me këtë koncert dhe do të rrugëtojë në muajt në vazhdim me letërsinë skenike të operës dhe baleteve tona, do të kulmojë me vepra, të cilat janë shkruar enkas në kuadër të konkursit që ka hapur dhe MTKRS etj. Çdo muaj do të ketë evenimente të kësaj natyre. Ky koncert ka një sharmë të veçantë se është një zbulesë tërësore e kësaj krijimtarie.